Wróć do Sorrento?...



ANNA GERMAN
Wróć do Sorrento?...
„.{..-,
Zielona Góra 2002

Wydawca
Zielonogórski Ośrodek Kultury
ul. Festiwalowa 3,65-520 Zielona Góra
Redakcja:
Zbigniew Jędrychowski
Opracowanie graficzne, projekt okładki i łamanie tekstu: 
Ilona Walosik
Współpraca redakcyjna: 
Barbara Kochańska
Fotografie
z archiwum Irmy Martens,
Zbigniewa A. i Zbigniewa I. Tucholskich
Druk: Drukarnia Dechnik, Lubsko, 
tel./fax 068/372 1993
© Copyright by Zbigniew A.Tucholski i Zbigniew I.Tucholski 
Wydanie II poprawione
Dziękujemy Zarządowi Miasta Zielona Góra za 
pomoc finansową przy wydaniu tej książki.
ISBN 83-915459-6-2

Mojej Matce



DRODZY CZYTELNICY!
W czasie pięciu nieskończenie długich miesięcy leżenia w skorupie gipsowej, 
jak też w czasie wielu następnych, kiedy przebywałam w łóżku już bez gipsu
-	przysięgałam sobie często, że nigdy nie wrócę do Włoch, nawet
wspomnieniem.
Moje postanowienie zrodziło się jeszcze tam, we Włoszech, kiedy po 
raz pierwszy odzyskałam przytomność na dobre. Teoretycznie odzyskałam ją 
wprawdzie siódmego dnia po wypadku, ale rzeczywistość docierała do mnie 
tylko „ na raty ". Więc w chwilach, kiedy zdawałam sobie sprawę z tego, co 
mnie spotkało i gdzie się znajduję — pocieszałam się właśnie tym 
wypowiadanym pod nosem: „już nigdy tu nie wrócę ", przy czym - zależnie od 
mego stanu psychicznego, uwarunkowanego bólem mniej lub bardziej ostrym
-	następowało jeszcze kilka epitetów pod adresem Półwyspu Apenińskiego i
zdobyczy motoryzacyjnych jego mieszkańców.
Muszę tu zrobić małą dygresję.
Nie przepadałam nigdy za tak zwanym mocnym słowem. Jest to zapewne 
wina mego wychowania. Babcia jest temu winna, że nie umiem (ba, nie 
łubię, co najgorsze) pić alkoholu, palić papierosów, kurzyć fajki, no i nie 
lubię „ kwiecistej mowy ".
Uważam to za brak wyobraźni. Nie znaczy to jednak, że jestem 
przeciwniczką tych cech bądź co bądź ludzkich. Zamierzam nawet przyznać, 
że może to być kojące, a nawet niezbędne w pewnych okolicznościach.
Mam na myśli „mocne słowo ". Ku bezgranicznemu zdziwieniu mojej 
mamy i narzeczonego (a nawet mnie samej) w najgorszych chwilach mówiłam 
wszystkie mocniejsze słowa, które znałam ze słyszenia czy też z literatury. Tak 
po prostu, bez większego logicznego związku, pod rząd. A jeżeli po 
wyrecytowaniu monologu nie odczuwałam wyraźnej ulgi - z braku 
wykształcenia w tej dziedzinie - powtarzałam wszystko da capo al fine.
Niechęć do rozśpiewanej Italii prześladowała mnie tak długo, aż w 
końcu udało mi się przekonać mamę, że trzeba mnie odtransportować do 
Polski. Tak jak stoję. Przepraszam - leżę. W gipsie po same uszy, zdaną 
całkowicie na łaskę otoczenia. No i udało się, o czym napiszę dalej.
Teraz chcę wyjaśnić, dlaczego jednak piszę, wracam wspomnieniami 
do tamtych dni.
W czasie mojego pobytu w trzech szpitalach włoskich, jak i później w 
Polsce - otrzymywałam i nadal otrzymuję dużo listów od ludzi obcych, a 
przecież tak serdecznie reagujących na moje nieszczęście. Nie jestem w stanie 
odpisać na wszystkie listy, mimo że bardzo bym chciała.
Poza tym od czasu do czasu dowiaduję się o niesłychanych historiach,

które krążą na mój temat. Nie dziwią mnie nawet, bo wiem, że spowodowane 
są brakiem informacji i szczerą życzliwością. Dlatego też pomyślałam sobie, 
że winna jestem moim słuchaczom -powrót do Włoch, we wspomnieniach.
Postanowiłam opisać wszystko, co pamiętam jak najdokładniej i 
najprawdziwiej. Tym bardziej, że mało jest chyba łudzi w Polsce, którzy nie 
mieliby swego zdania na temat piosenki i spraw z nią związanych.
A może przeczytają moje wspomnienia i ci, którzy nie obdarzyli mnie 
swoim zaangażowaniem, a potraktują moją relacjęjako zwyczajny reportaż z 
podróży.
Głównym powodem skłaniającym mnie do napisania listu otwartego 
do moich słuchaczy jest przede wszystkim wdzięczność dla tych, którzy byli i 
są ze mną myślami w tym trudnym dla mnie okresie.
Czynię to tym łatwiej, że jestem daleko od Wioch, jestem w domu, wśród 
bliskich i przyjaciół.
Mimo że moja umowa trwa do końca 1969 roku - nikt nie może żądać 
ode mnie powrotu do pracy, do śpiewania we Włoszech. Już chociażby z tego 
powodu, że śpiewać jeszcze nie mogę i mam przed sobą długi okres rehabilitacji. 
A zatem mój statek zakotwiczony jest w rodzimym porcie, gdzie mnie nie 
dosięgną obce sztormy. Stąd moja odwaga! Mimo Wproszę o wyrozumiałość. 
Wprawdzie miałam w szkole z polskiego 5, ale od tamtych czasów mój 
kontakt z piórem ograniczał się do listów pisanych z Wioch w tonacji 
raczej rozpaczliwej. A więc nawet poczucie humoru zostało we mnie 
zagipsowane. Ale za to wszystkie moje zwierzenia będą prawdziwe 
jak w listach do mamy, nie zabarwione chęcią popisania się, bez akcentów 
reklamowych. Do celów reklamowych wystarczył mi w zupełności sam 
wypadek.
ANNA GERMAN
Warszawa, czerwiec 1969 roku


2
z
n
s
z ii
si
T O
tL
n rr
ta
O' Ci
b G

P

Październik roku 1966 był wyjątkowo ciepły i pogodny. Siedziałam w swoim 
pokoju w hotelu „Warszawa", kreśląc w notesie plan zajęć na dzień następny. 
Było tego okropnie dużo.
Z powodu braku mieszkania w Warszawie (którego nie mam zresztą 
do dziś) starałam się zawsze załatwiać jak najprędzej palące sprawy 
warszawskie - aby tym samym skrócić swój pobyt w hotelach do minimum. 
Ze względów finansowych oczywiście. Poważną część mojego wynagrodzenia 
za występy pochłaniały warszawskie kasy hotelowe.
Moje medytacje nad problemem, czy zdążę w ciągu godziny dojechać z 
radia na Sadybę i z powrotem - przerwał dzwonek telefonu. Podniosłam 
słuchawkę i usłyszałam męski głos, który poinformował mnie, że dzwoni z 
Mediolanu, że będzie w Warszawie za kilka dni i spytał, czy nie zechciałabym 
podpisać umowy na okres trzech lat z wytwórnią CDI.
W trakcie tych informacji moja myśl gorączkowo szukała wśród 
znajomych w Warszawie sprawcy tego żartu. No, pomyślałam w końcu, nikt 
inny tylko kolega Bolek Gromnicki przyjechał widocznie do Warszawy i zabawia 
się jak zwykle kosztem bliźnich przy pomocy swego niepojętego dla nas, 
zwykłych śmiertelników, talentu. Pamiętam, jak w czasie niedawnej podróży 30-
osobowej ekipy do USA i Kanady - kolega Gromnicki już na „Batorym" robił 
taki właśnie użytek z telefonów, przy czym nie było „mocnych". Sama padłam 
nieraz ofiarąjego umiejętności. Nadmienić należy, że języki obce wcale nie były 
mu obce. Boluś Gromnicki zna absolutnie wszystkie języki świata, jeśli zachodzi 
taka konieczność.
Trzymałam się więc twardo, śmiejąc się i zapewniając, po polsku 
oczywiście, że tym razem mnie nie nabierze. Ale już po chwili uderzył mnie 
całkowity brak zrozumienia po drugiej stronie kabla. Nic dziwnego, albowiem 
był to prawdziwy Włoch i ani słowa po polsku nie rozumiał. (Przepraszam kolegę 
Gromnickiego za niesłuszne podejrzenia).
Po kilku dniach wylądował rzeczywiście pan Piętro Cariaggi - prawdziwy 
Włoch, choć łysiejący blondyn, właściciel wytwórni płytowej Company 
Discografica Italiana (CDI), w której proponował mi pracę.
Podczas naszej oficjalnej rozmowy przy udziale zastępcy dyrektora 
Pagartu, pana Władysława Jakubowskiego, pan Cariaggi starał się przedstawić 
w najładniejszych kolorach wszystkie możliwości, jakie na mnie czekają właśnie

we Włoszech, właśnie w jego wytwórni. Nie zrezygnował nawet z mocnych 
chwytów reklamowych, zapewniając mnie, że w jego wytwórni nagrywają takie 
sławy, jak Mario del Monaco.
Później się okazało, że takie sławy są jakby narodową własnością i ich 
nie dotyczy prawo wyłączności w żadnej wytwórni płytowej. Mogą nagrywać 
wszędzie, nawet w tak mało znaczącej wytwórni, jak CDI. Wytwórnia ta robi 
to oczywiście dla własnej reklamy, płacąc dostatecznie słono. Ale ja o tym 
nie wiedziałam i pomyślałam: „No, no Mario del Monaco - to już musi być 
bardzo duża, licząca się na włoskim rynku płytowym - wytwórnia".
Ale nie to zadecydowało o podpisaniu umowy. Miałam zawsze słabość 
do piosenek włoskich ze względu na ładne melodie, łatwość śpiewania w 
języku włoskim. Zanim zadzwonił pan Cariaggi, od kilkunastu dni ociągałam 
się z podpisaniem umowy z zachodnioniemiecką wytwórnią płytową 
„Esplanade".
Ostatecznie wybrałam Mediolan.
Może jeszcze wspomnę, jak doszło do tego telefonu z Mediolanu. 
Otóż redaktor jednej z naszych rozgłośni radiowych jest w stałym kontakcie 
z wytwórniami włoskimi, które przysyłają mu nowości płytowe z Włoch. W 
drodze rewanżu pan redaktor wysyła polskie płyty. Między innymi znalazł się 
mój pierwszy longplay nagrany w Polskich Nagraniach. Płyta spodobała się, 
a moja kandydatura przeszła jednogłośnie, jak się później dowiedziałam. Piętro 
Cariaggi jest jedynym właścicielem CDI bez wspólników. Zatrudnia około 
dwudziestu osób, w tym swego brata i ojca.
Piętro zawdzięcza swą pozycję niewątpliwie cechom charakteru 
wybitnie męskim, jak: twardość, rzutkość, zdecydowanie, bezwzględność ze 
skłonnościami do dyktatury. Nic dziwnego, albowiem ciężkie jest życie 
biznesmana w ciągłej walce rywali o byt, o rynek, o kobiety, o... wszystko! 
Ale Piętro bywa czasem wspaniałomyślny i bardzo lubi dostrzegać uznanie w 
oczach podwładnych. W tym celu więc pozwala wypowiadać się i portierowi, 
i sprzątaczkom na tematy muzyczne. A nawet liczy się z ich opinią.
Nawiasem mówiąc, dobrze wie, że nie ryzykuje, gdyż ci prości ludzie 
oceniają bardzo obiektywnie i trafnie. Tak też było tego dnia, kiedy nadeszła 
moja płyta. Do ogólnego „tak" przyłączyła się także najważniejsza osoba w 
tym zamkniętym świecie, drobna, urocza, pełna dobroci starsza pani - matka 
rodu, Pani Wanda Cariaggi.
Zaczęły się moje przygotowania do pierwszego wyjazdu do Mediolanu. Czasu 
było raczej mało, więc tylko jeszcze jedna własnoręcznie uszyta sukienka, kilka 
egzemplarzy nut, nowy słownik włosko-polski z gramatyką i... nadszedł dzień 
odlotu.
Ostatni pożegnalny uśmiech zza szklanych drzwi na Okęciu...
W późnych godzinach wieczornych wylądowaliśmy w Mediolanie.
10

Oczekiwano mnie na lotnisku. Po powitaniu Piętro przedstawił mi młodego 
człowieka imieniem Ranucio Bastoni, który miał być od tej chwili moim osobistym 
impresario. „Ranucio - oznajmił Piętro -jest dziennikarzem. Będzie ci towarzyszył 
przez cały dzień we wszystkich spotkaniach, będzie cię odwoził, przywoził i 
dbał o wszystko, co związane jest z twoim publicity we Włoszech". To brzmiało 
dość uspokajająco. Trochę mnie rozczarował u dziennikarza brak znajomości 
jakiegokolwiek języka obcego, ale - „przynajmniej nie będę się pętać sama" -
pomyślałam.
Pojechaliśmy do hotelu. Nie zdążyłam jednak nawet rozejrzeć się w moim 
pokoju ani umyć się po podróży. Okazało się bowiem, że już następnego dnia 
miało się odbyć ważne spotkanie z dziennikarzami na słynnej Terazza Martini, 
do którego trzeba mnie było odpowiednio przygotować.
Zaczęły się wędrówki po domach mody (tych, które jeszcze były otwarte). 
Z niepokojem spostrzegłam wkrótce, że chodzi im o suknię cocktailową, która 
sięgałaby mi do połowy uda. W Polsce w tym okresie co odważniej sze 
dziewczyny już dawno nosiły takie właśnie sukienki, ale ja ciągle jeszcze 
uznawałam długość odrobinkę powyżej kolana. Nie dlatego, że mi się wynalazek 
Mary Quant nie podobał. Przeciwnie - podobał mi się bardzo, ale ja, która 
byłam ustawicznie gnębiona nadmierną ironią bliźnich (na temat mego wzrostu), 
czyż mogłam pozwolić sobie na taki strój, który by ściągał uwagę przechodniów 
jak magnes i uwielokrotniał moje cierpienie?!
Nie, taką masochistką to ja nie będę, nawet dla sztuki - pomyślałam i 
zaproponowałam nieśmiało, że mogłabym przecież pójść we własnej „małej 
czarnej". Uznano to jednak za dobry żart i przyniesiono mi kolejną stertę 
sukienek. (Później moja „mała czarna" została w pełni zrehabilitowana).
Żeby nie było niejasności i niedomówień - może wyjawię moje 
wymiary. Moja współrzędna y wynosi 184 centymetry, a reszta pozostaje w 
zupełnie zadowalającej proporcji do tego, Włoszki natomiast są na ogół 
niewysokie. Gdyby się to wszystko odbywało w Szwecji, Anglii, Ameryce 
czy Holandii do 23.00, byłabym coś znalazła dla siebie, ale to były Włochy i 
wszystkie cierpienia dla mnie z tym związane potęgowały się z każdą 
upływającą godziną. Wreszcie po północy - ledwo trzymając się na nogach 
ze zmęczenia - zdobyłam się na mały szantaż: „ta, albo idę w mojej prywatnej". 
Ponieważ i oni byli zmęczeni, zgodzili się na suknię z jerseyu w kolorze 
koralowym, rajstopy tego samego koloru i srebrne francuskie pantofle. 
Francuskie, boja noszę 40 numer pantofli, a wśród włoskich nie ma takiego, 
to znaczy jest, ale w rzeczywistości odpowiada on najwyżej naszej dziewiątce 
(39). Na to miałam narzucić płaszczyk ze sztucznego futra w kolorze różowym. 
Tylko narzucić - nie z powodu sprzyjających warunków atmosferycznych, lecz 
dlatego, że ubrać się w ten płaszczyk po prostu nie mogłam. Plecy były za 
wąskie, a rękawy za krótkie. Włosy kazano mi rozpuścić, a ponieważ nie mam 
prostych z natury - długo je prostowałam u fryzjera. Ale i tak czułam się jak
11

Ofelia w scenie obłędu. Wsiadając następnego dnia w kompletnym 
„rynsztunku" do samochodu pomyślałam z goryczą: „i po co to wszystko, dla 
kogo?!".
Rzekomo dla mnie - ale dużo bym wtedy dała za to, by móc pójść na to 
spotkanie w mojej prywatnej sukience, z włosami uczesanymi w warkocz 
opadający na plecy, aktualnie zresztą bardzo modny. Nie - ta dziewczyna w 
różowościach, uśmiechająca się, pozująca do zdjęć, udzielająca autografów 
-to nie byłam ja.
Już po godzinie czułam się jak bokser na ringu tuż przed znokautowaniem. 
A tu do końca rundy jeszcze nieskończenie daleko. Trzeba było ciągle 
odparowywać nowe ciosy przeciwnika, tzn. udzielać wywiadów dla różnych 
gazet i czasopism w paru językach, nie dopuszczać do powstania spięć na tle 
politycznym, odpowiadać na pytania głupie i prowokujące - dowcipem. To 
moja niezawodna broń, do której uciekałam się często, gdyż szczerość i prawda 
były niejednokrotnie świadomie zupełnie opacznie przyjmowane, wywołujące 
odwrotny skutek. Pozytywem tej imprezy było poznanie wielu interesujących 
ludzi - muzyków, kompozytorów, aktorów. Był tam również obecny 
przedstawiciel naszego konsulatu w Mediolanie.
Przez cały czas trwania tego spotkania, z nienagannie działających 
głośników - umieszczonych tak sprytnie, że zupełnie niewidocznych - płynęły 
dyskretnie dźwięki moich piosenek z polskiej płyty. To było dla mnie 
ostrzeżenie, którego wtedy jeszcze nie rozumiałam. Skończyć się miały 
niebawem czasy, kiedy mogłam sobie śpiewać. Teraz nie śpiewanie miało 
być najważniejsze, a nawet wkrótce znalazło się na marginesie. Teraz miałam 
mówić, mówić... przede wszystkim mówić i pozować do zdjęć, tego bowiem 
wymaga tak zwane „wejście na rynek". A ponieważ jestem raczej pogodna niż 
mściwa, w miarę możliwości wyrozumiała - nie zemściłam się strajkiem za 
te różowości, nie tupnęłam srebrnym pantofelkiem wołając „veto", a nawet 
przyjęłam ze zrozumieniem plany średniowiecznego wyzysku człowieka przez 
człowieka na wszystkie dni następne, aż do powrotu do domu. Mało tego, 
udzieliłam sobie w duchu nagany za staroświeckość i nienadążanie za duchem 
czasu. Celowo użyłam poprzednio określenia „średniowieczny wyzysk", gdyż 
szczerym podaniem faktów pragnę osłabić zachwyt (tu i ówdzie przeradzający 
się w zazdrość) nie wtajemniczonych bliźnich - nad sytuacją piosenkarki 
polskiej za granicą.
Pagart udziela zezwolenia każdemu artyście wyjeżdżającemu na występ 
za granicę na zaopatrzenie się w kilka dolarów, które mają mu umożliwić:
1. skorzystanie z telefonu w wypadku nieprzybycia nikogo z 
organizatorów na lotnisko (czy dworzec) 2. zafundowanie sobie napoju 
chłodzącego w celu uspokojenia systemu nerwowego. Jest to bowiem sytuacja, 
w której największe poczucie humoru zawodzi. Na taksówkę w/w kilka dolarów 
już nie wystarcza, gdyż lotniska znajdują się zazwyczaj daleko od centrum
12

miasta, a skorzystanie z państwowych środków lokomocji w obcym mieście 
obcego kraju, do tego z bagażem jest - przynajmniej dla mnie jako kobiety -
nader skomplikowane.
Ponieważ za wyżywienie hotelowe, jak i za sam hotel, płacił pan 
Cariaggi, a wożona byłam przez straż osobistą - Ranucia, wydawać by się 
mogło, że niczego mi nie brakowało. Ale człowiek jest to takie przewrotne 
stworzenie, które chciałoby czasem wyjść na ulicę za róg i kupić gazetę. 
Można jej nawet nie czytać, byleby poczuć przez chwilę swoją wolność i 
niezależność. Tego przywileju byłam, niestety, pozbawiona.
Największym upokorzeniem jednak była chwila celowego ociągania 
się kelnera w drzwiach po przyniesieniu posiłku. Przecież nie mogłam nawet 
powiedzieć: „przepraszam, nie mam ani grosza", bo reprezentowałam interesy 
firmy CDI, byłam gwiazdą zagraniczną, której zdjęcia ukazywały się w prasie, 
a piosenki brzmiały w radio. Przekonywałam się coraz bardziej, że 
lekceważący uśmiech kelnera - to jedno ze zdecydowanie największych 
nieszczęść w życiu człowieka.
Ale nie każdy kelner obdarzał mnie takim uśmiechem. W małym barku 
hotelowym, mieszczącym się na parterze, pracował między innymi czarnooki, 
mały, krępy Sycylijczyk - Giuseppe. Uniwersytetów to on chyba nie kończył, 
ale za to właśnie znał się na ludziach i psychologiem był wybornym. Toteż i 
moją sytuację przejrzał w lot i dlatego w jego obecności nigdy nie czułam się 
źle. Opowiedział mi kiedyś swą krótką, typową historię życia człowieka z 
południa. Pochodził z bardzo licznej rodziny wieśniaczej. „Pewnego dnia -
opowiadał - głód zmusił mnie do trudnej decyzji. Powiedziałem matce, że 
idę poszukać pracy. Nie mogłem nawet powiedzieć, dokąd idę. Rozpłakałem 
się przy pożegnaniu. Miałem dopiero 13 lat. Nie muszę wyjaśniać, że 
chwytałem się każdej pracy, jaka mi się nadarzała. Za zarobione grosze 
utrzymywałem się w obcym mieście i oczywiście pamiętałem zawsze o matce. 
Toteż okres służby wojskowej, którą właśnie niedawno odbyłem, wspominam 
po tym wszystkim jak najpiękniejsze wakacje. Od niedawna udało mi się 
znaleźć pracę w hotelu w charakterze barmana".
Jak już wspomniałam, był to typowy życiorys południowca. Przede 
wszystkim młodzież zmuszona jest do porzucania rodzinnych stron i 
wędrówek do miast „za chlebem", a ponieważ jedynym ich bogactwem są 
młode, silne ręce - nie mają zbyt wielkiego wyboru, jeśli chodzi o rodzaj 
pracy w mniej lub więcej uprzemysłowionych miastach. Przecież na naukę 
nigdy nie było ani czasu, ani możliwości. Z różnych regionów południowych 
pochodziły również pokojówki, sprzątaczki w moim hotelu.
Byłam we Włoszech pół roku, z przerwami na krótki odpoczynek w 
Polsce, ale nawet tak krótki okres pozwolił mi na zorientowanie się w czysto 
wewnętrznych sprawach Włoch. Włosi z północy odnoszą się do swoich braci 
z południa jeśli nie pogardliwie (nie wiem, czy wolno mi użyć tak mocnego
13

określenia na podstawie moich obserwacji), to w każdym razie mało życzliwie, 
często dość ironicznie. Uważają się za absolutnie lepszych. Konferansjerzy i 
komicy w programach rozrywkowych, chcąc wzbudzić na widowni śmiech -
posługują się na przykład dialektem neapolitańskim. To wystarczy, by zupełnie 
mierny kawał wywołał ogólną wesołość. Albo inny dowód podziału na północ 
i południe. Na znany festiwal piosenki w Neapolu nie przyjeżdża żadna z 
szanujących się gwiazd północy, a kiedy w Mediolanie po festiwalu w Neapolu 
chciałam włączyć do swojego repertuaru kilka piosenek w dialekcie 
neapolitańskim - skwitowano moją propozycję wzruszeniem ramion. Wiem, 
taka „dyskryminacja geograficzna" w mniejszym lub większym stopniu istnieje 
w każdym państwie. Nie słyszałam jeszcze o absolutnym braterstwie i jedności 
w obrębie jednego państwa w normalnych warunkach pokojowych. Natomiast 
znany jest fakt, że w obliczu niebezpieczeństwa z zewnątrz - nieważne stają 
się drobne waśnie i różnice regionalne.
Nie zamierzam wygłaszać krytyki panujących stosunków we Włoszech 
ani tym bardziej ostro potępiać. Po prostu nie mam do tego prawa ani podstaw. 
Nie znam na tyle historii Włoch, by znaleźć w dziejach minionych przyczyny 
usprawiedliwiające obecną sytuację, ale jedno mogę stwierdzić bez wahania, 
a nawet przysiąc, gdyby ktoś tego wymagał — moja sympatia jest po stronie 
braci barmana Giuseppe. Nawet nie dlatego, że zawsze taką reakcję wywołują 
u nas wszyscy skrzywdzeni niesłusznie, niesprawiedliwie. Po prostu ci ludzie 
podobają mi się. Oni są naprawdę życzliwi innym. Obojętne czy z 
północy, czy z południa. Nie poraziła ich jeszcze najstraszniejsza choroba 
naszych czasów - znieczulica, obojętność na losy człowieka żyjącego czy 
umierającego obok. Wszystkich cechuje ogromne, głębokie i szczere 
umiłowanie ojczystego skrawka ziemi. Kto raz usłyszał południowca 
śpiewającego o swojej ojczystej wsi w czasie pracy tu w mieście - pędzącego 
na obładowanym rowerze, zamiatającego ulicę czy myjącego okna - ten mi 
uwierzy.
Włochów na ogół cechują bardzo silne więzy rodzinne. Zwłaszcza 
miłość synów do matek stała się już przysłowiowa. Ale często ta miłość do 
matek jest wystawiona trochę na pokaz, w celach autoreklamy - „popatrzcie, 
jaki ze mnie dobry syn". Zresztą każdy Włoch ma w sobie żyłkę aktorską i 
próżno by z tym walczyć, ale barman Giuseppe nie miał chyba przed kim 
grać, gdy wysyłał matce swoje marne grosze. To samo dotyczy spraw 
związanych z religią. Wierzą gorliwie i głęboko. Taki był właśnie Giuseppe.
Kiedy po raz drugi przyjechałam do Mediolanu, przywiozłam mu z Polski 
drewnianą cepeliowską szopkę. Zbliżało się Boże Narodzenie i taka pamiątka 
wydawała mi się odpowiednia. Ucieszył się. Postawił szopkę na półce swego 
barku i długo podziwiał ręczną pracę góralskiego artysty. Stała tam aż do mego 
wyjazdu. Może tam jeszcze stoi...
14

Ponieważ przemierzałam ulice Mediolanu tylko samochodem i to w największym 
pośpiechu, niewiele miałam do opowiedzenia znajomym w Polsce o samym 
mieście i jego zabytkach. Jedynie dolne fragmenty przepięknej, koronkowej 
katedry widywałam często i to z różnych stron. Piszę „dolne fragmenty", bo z 
samochodu widzi się tylko tyle, ale nawet te fragmenty wprawiały mnie w szczery 
zachwyt za każdym razem.
Już w samolocie cieszyłam się na samą myśl o możliwości pójścia do 
słynnej „La Scali'. Niestety, mój plan zajęć tego nie przewidywał. Wprawdzie 
kilka dni później Ranucio zawiózł mnie pod gmach opery (nawiasem mówiąc, 
trochę się rozczarowałam jego brzydotą z zewnątrz), ale tylko po to, by zrobić 
serię zdjęć w towarzystwie bardzo przystojnych karabinierów. Nie wiem, czym 
się kierują Włosi w wyborze mundurów. Może miłością do teatru, bo ci piękni 
panowie w swoich pelerynach, pióropuszach i złotych hełmach wyglądająjak 
statyści, którzy z próby w teatrze wyskoczyli na szklaneczkę wina do pobliskiego 
baru.
Byłam jednak w „La Scali" na Trubadurze, ale później, w czasie kolejnego 
pobytu w Mediolanie, z inicjatywy i za pieniądze przyjaciół. Muszę choć w 
kilku słowach wspomnieć o reakcji publiczności na popisowe arie ulubieńców. 
Było dużo obcokrajowców, gdyż sezon teatralny właśnie się zaczynał. Chwila 
odpoczynku w foyer nasunęła mi myśl o wieży Babel, tak wielojęzyczny był 
szmer, który dobiegał do moich uszu. Ale tak było tylko w hallu. Na sali 
zdecydowaną przewagę mieli Włosi i tylko ich było słychać. Każda aria 
wykonana przez ulubieńca publiczności wywoływała nie tylko burze oklasków 
w najbardziej nieodpowiednich momentach (np. czasem zupełnie zagłuszając 
solistę), ale przede wszystkim z emfazą wykrzykiwane pochwały, poparte 
brawurową gestykulacją. Na przykład: „Cudowna jesteś, jesteś najlepszy! Niech 
się przy tobie wszyscy schowają! Mój zwycięzco! Kocham cię, ko-o-o-cham! 
Umieram z uwielbienia!". Na ostatnim piętrze natomiast pracowała zawzięcie 
grupka mężczyzn - najwidoczniej klakierów. Ich zachowanie wyraźnie na to 
wskazywało, choć moim zdaniem wysiłek ten był zupełnie niepotrzebny. Całe 
przedstawienie stało bowiem na bardzo wysokim, wyrównanym poziomie.
Przez następne dni czekała mnie ciężka praca modelki. Ranucio przyjeżdżał 
po mnie do hotelu najczęściej z ogromnym opóźnieniem i odwoził do domu 
mody. Tam rozpoczynała się wielogodzinna, ciężka praca. Może ktoś nie 
wtajemniczony uśmiechnie się z pobłażaniem w tym miejscu, ale modelki 
zawodowe zrozumieją mnie na pewno i w razie potrzeby potwierdząprawdziwość 
moich słów.
Do czysto fizycznego zmęczenia dochodziło zdenerwowanie, którego 
nie mogłam przecież okazać. Zawsze i wszędzie z powodu tych nieszczęsnych 
dziesięciu centymetrów, którymi mnie Stwórca nad stan obdarzył. W każdym 
więc nowym miejscu przyjmowałam z uśmiechem wszystkie „wydziwiania" 
na ten temat i mierzenie się ze mną. Co niżsi Włosi podskakiwali, ażeby
15

pociągnąć mnie za warkocz. A ponieważ tak strasznie dużo było tych niskich -
a podobno nawet święci mają ograniczoną cierpliwość - potrzebowałam wielu 
godzin w nocy, ażeby się jako tako uspokoić i pozbierać do następnej batalii.
Do tego dochodziły czasem uwagi fotografów. „Proszę pani -
przekonywał mnie kiedyś jeden z nich - pani nie jest osobą miłościwie 
panującą, jest pani dziewczyną, która za wszelką cenę chce się podobać". Za 
wszelką cenę?! - Wcale tego nie chciałam, pomyślałam w odpowiedzi na ten 
słuszny skądinąd zarzut. Rzeczywiście nie ma w moich żyłach ani jednej kropli 
błękitnej krwi... a do duszy mojej, już dość mocno zbolałej napływało coraz 
wyraźniejsze zwątpienie i zniechęcenie. Człowiek nie powinien robić w życiu 
nic wbrew sobie, wbrew swoim przekonaniom, wbrew własnemu charakterowi. 
Nic, co by się później miało wspominać z niechęcią. Lubię się śmiać, ale 
tylko wtedy, gdy jest mi wesoło. Nawet bez powodu! Uwielbiam taniec i 
zabawę, ale nie mogłam przybrać na określony z góry czas maski kobiety 
zupełnie mi obcej pod każdym względem, tylko na pokaz, na sprzedaż, dla 
reklamy.
Zrozumieli to niebawem i moi fotografowie i nawet stwierdzili, że mi 
do twarzy z nutką „słowiańskiej melancholii".
A więc uśmiech, od którego bolały mięśnie twarzy (i co gorsze robiły 
się zmarszczki!!), miałam z głowy! Niestety, zostały takie cechy moich miłych 
gospodarzy, jak nieokiełznana rubaszność, która na mój widok kazała im 
wdrapywać się ze zwinnością linoskoczków na krzesło, przyjazne klepanie 
po plecach, czy też - czego już zupełnie nie znosiłam - lekkie szczypanie w 
policzek. Na ten ostatni gest pozwalali sobie tylko ojcowie rodzin w obecności 
małżonek, a więc wszelka reakcja bardziej ostra niż uchylenie się, była 
właściwie nie na miejscu, gdyż miał to być gest pełen ojcowskiej sympatii.
Najwyższy czas, by przedstawić państwu bliżej moją straż osobistą, dziennego 
anioła stróża - dziennikarza Ranucia.
Ranucio miał około 25 lat, był na szczęście dość wysoki i niezwykle 
pogodny. Ta jego pogoda ducha i niefrasobliwość przyprawiały mnie nieraz o 
łzy (ale tylko wtedy, gdy byłam sama w hotelu) i czarną rozpacz. I pewnie z 
zemsty za to nabierałam co dnia mocniejszego przekonania, że Ranucio jest 
takim dziennikarzem, jak ja Pigmejem.
Pierwszym kubłem zimnej wody na moją biedną głowę był mój własny 
życiorys skomponowany przez Ranucia. Czytając go, ze zdziwieniem nad 
własnym pochodzeniem i losem mojej rodziny - zaniemówiłam. Zaskoczona 
zapomniałam zupełnie, że Ranucio mówi tylko po włosku. „Czyś ty zwariował, 
Ranucio?! Dla kogo te bzdury?!". Ale Ranucio widocznie zrozumiał, bo zaczął 
mi tłumaczyć, że prawda jeszcze nikogo nie zaszokowała, a przecież o to 
właśnie chodzi, że ludzie chcą wiadomości niezwykłych, a że nieprawdziwe -
to nic, bo i tak tego nikt po przeczytaniu nie pamięta. „Wszyscy tak robią" -
16

r


i na 
pociesze
nie 
dodał:, 
jeszcze 
gorsze 
rzeczy 
wymyśla
ją". I do 
dnia 
dzisiejsz
ego nie 
wiem, 
dlaczeg
o na 
przykład 
moja 
mama 
została 
Ormian
ką?... 
Myślę, 
że 
Ranucio 
czytał 
kiedyś 
życiorys 
Aznavo
ura...
Z
resztą 
dowody 
jego 
bujnej 
fantazji 
zostały 
całkowi
cie 
zaaprob
owane 
przez 
Pietra, 
który 
powtórz
ył mi 
swoje 
racje, 
bliźniacz
o 
podobne 
do 
wywodó
w 
Ranucia
. 
Dołączo
ny 
został 
dodatko
wy 
wyrzut: 
„Ja tu 
robię 
wszystk
o, żeby 
cię 
wprowa
dzić na 
rynek, a 
ty jesteś 
niezado
wolona"
. Cóż 
mogłam 
robić -
pojecha
ć do 
domu? 
Zerwać 
umowę
? Nawet 
na 
dojazd 
do 
lotniska 
nie 
starczyło
by, nie 
mówiąc 
o bilecie 
powrotn
ym... a 
za 
zerwaną 
umowę 
mogłaby
m płacić 
do 
końca 
życia. 
Została
m. 
Wkrótce 
miało 
spaść na 
mnie 
większe 
zmartwi
enie, 
które 
całkowi
cie 
przesłon
iło 
sprawę 
życiorys
u.
M
ój 
pierwsz
y pobyt 
miał się 
ku 
końcowi
. 
Spotkan
ia na 
Terazza 
Martini, 
serwis 
zdjęć z 
domów 
mody - 
dawały 
rezultat
y. W 
prasie 
pisano 
dość 
dużo o 
mnie 
prawie 
codzien
nie. I 
teraz, 
kiedy 
się już 
ludzie o 
mnie 
dowied
zieli z 
wywiad
ów, 
poogląd
ali ze 
wszystk
ich 
stron, 
we 
wszystk
ich 
możliw
ych (do 
naciągni
ęcia) 
kreacjac
h - 
można 
było 
pozwoli
ć mi 
zaśpiew
ać. Bo 
od 
pewneg
o czasu 
przejaw
iała się 
wątpliw
ość: „no 
dobra, 
dobra, 
ale czy 
ona w 
ogóle 
śpiewa?
".
O
kazało 
się, że 
był to 
świado
my plan 
Pietra, z 
którego 
był 
bardzo 
dumny. 
Oczywi
ście 
główny
m 
wykona
wcą 
tego 
planu 
był 
Ranucio
. Gdyby 
nie on... 
Te i 
inne 
cechy 
Ranucia 
stopnio
wo 
przekon
ywały 
mnie, że 
ma on 
jednak 
w sobie 
coś z 
rasoweg
o 
dzienni
karza.
P
amięta
m, jak 
pewneg
o razu 
potrzeb
ny był 
komplet 
nowych 
zdjęć z 
lotniska. 
Żeby się 
dostać 
na teren 
lotniska, 
trzeba 
było 
być 
jednak 
Ranucie
m. 
Tylko 
on mógł 
dokona
ć tej 
sztuki 
bez 
zezwole
nia na 
fotograf
owanie. 
W 
rezultac
ie 
zrobion
o mi 
zdjęcia, 
jak stoję 
obok 
samolot
u, na 
skrzydl
e, pod 
skrzydłe
m, w 
kabinie, 
za 
kabiną, 
przy 
sterze 
itd. 
Zabrakł
o tylko 
zdjęcia 
w czasie 
lotu. 
Inną 
właściw
ością 
charakte
ru, która 
mnie 
szczerze 
zadziwił
a, był 
jego 
stosune
k do 
kobiet. 
Ranucio 
był 
przekon
any, że 
każda 
kobieta, 
której 
on, 
Ranucio
, 
nawinie 
się na 
oczy - 
natych
miast 
omdlew
a z 
miłości. 
Do 
Ranucia
, rzecz 
jasna.
B
ył u nas 
wyświet
lany 
film 
produkc
ji 
włoskiej 
z 
Domeni
co 
Modugn
o w roli 
kierowc
y. „Jak 
ona na 
mnie 
popatrz
yła!" - 
woła 
rozaniel
ony 
Modugn
o do 
swego 
kolegi 
w 
szoferce
. 
Chodził
o mu o 
dziewcz
ynę, 
która 
spojrzał
a na 
niego 
przecho
dząc 
przez 
jezdnię. 
Myślała
m, że to 
był 
tylko 
humory
styczny 
akcent 
w tym 
filmie, 
nie 
mający 
z 
rzeczyw
istością 
wiele 
wspólne
go. 
Dlatego 
też 
początk
owo 
przyjmo
wałam 
ze 
śmieche
m takie 
okrzyki 
Ranucia
: 
„Widzia
łaś? 
Widział
aś, jak 
ona na 
mnie 
spojrzał
a... 
dobrze, 
że 
jestem 
w 
samoch
odzie, 
bo już 
by mnie 
nie 
zostawił
a w 
spokoju
...". 
Ależ ten 
Ranucio 
ma 
poczuci
e 
humoru 
-
myślała
m z 
podziwe
m, tym 
bardziej, 
że jego 
podobie
ństwo do 
Rudolfa 
Valentin
o, które 
mogłob
y 
ewentua
lnie 
wywoła
ć u 
kobiety 
huragan 
uczucia 
- było 
raczej 
znikome
. 
Niemnie
j jednak 
obecnoś
ć 
Ranucia 
dodawał
a 
kolorów 
memu 
pobytow
i

17

we Włoszech. Obiektywnie przyznać muszę, że dokładał on ze swej strony 
wszelkich starań, by zadowolić swego pracodawcę. Dwoił się i troił, jak się to 
popularnie określa. A że akurat większość cech charakteru pozostawała w rażącej 
sprzeczności z moimi — to już nie jego wina. Wspominam go z sympatią.
Nadszedł wreszcie dzień, gdy dane mi było po raz pierwszy wystąpić 
przed mikrofonem, przed publicznością w przepięknej sali Circolo delia 
Stampa w Mediolanie (Dom Prasy).
Ponieważ sprawa koncertu wynikła dość nieoczekiwanie, nie było 
czasu na przygotowanie się do tak ważnego i odpowiedzialnego dla mnie 
występu. Koncert poprzedziła jedna jedyna próba muzyczna z pianistą rano 
tego samego dnia, a wieczorem miała się odbyć próba z zespołem muzycznym, 
już na miejscu występu.
Ubłagałam Ranucia, żeby choć raz nie dał na siebie czekać i przywiózł 
mnie dostatecznie wcześnie do pałacyku. Nawet przywiózł. Była to 
rzeczywiście prześliczna sala. Jestem z reguły raczej mało przytomna przed 
koncertem, a co dopiero w takich warunkach niepewności i zdenerwowania. 
Jak przez mgłę dostrzegałam ogromne, złocone ramy luster, sięgających od 
podłogi aż po sufit, migotanie świateł, żyrandole, kandelabry...
Od czasu do czasu dochodziły do moich uszu z nabożną czcią 
wygłaszane wiadomości dotyczące prześwietnej historii tej sali. A więc przede 
mną (!) występował, a raczej przemawiał tu generał de Gaulle, a przed nim 
był jeszcze (też Francuz) Bonaparte. Ale on się ograniczył do sypiania w tej 
sali. Nie przemawiał. Przyznam się, że doniosłość tych historycznych faktów 
jakoś mnie nie oszałamiała (a miała!). Owszem, wyobraźnia moja próbowała 
pracować w tym kierunku, ale skończyło się na wizji przepysznego łoża z 
baldachimem, pod którym chrapał mały Wielki Korsykanin. Niestety, wszelkie 
próby igrania z wyobraźnią były hamowane bezlitosną rzeczywistością. 
Myślałam tylko o jednym (tłumiąc płacz, który był tuż, tuż...), a mianowicie 
o tym, że przecież najważniejszej rzeczy już chyba nie zdąży się zrobić -
próby  muzycznej!!
Jakże błahe wydawały mi się teraz poprzednie zmartwienia.
Zostały przygotowane i wypróbowane światła, dźwięk, kamery 
telewizyjne, filmowe (część miała być sfilmowana), mikrofony radiowe, moje 
oblicze w zbliżeniu i innych planach - tylko na próbę muzyczną wciąż nie było 
czasu!
A piosenki były trudne, o zmiennych rytmach, nieznane przecież 
włoskim muzykom. Ja też śpiewałam z nimi pierwszy raz w życiu, więc o 
zgraniu i ewentualnym improwizowaniu nie mogło być mowy.
W końcu maestro przegrał po zwrotce każdej z dziesięciu piosenek. 
Publiczność już wchodziła na salę...
Po koncercie, kiedy wszystko wyszło nadspodziewanie dobrze, 
dowiedziałam się od Pietra, że zbyt tragicznie podchodzę do tych spraw, że
18

ej strony 
jak się to 
prażącej 
ią.
tvystąpić 
ilo delia
lie było 
Ha mnie 
stą rano 
rcznym,
jywiózł 
Jyła to 
a przed 
iwania. 
ychod
czcią 
przede 
:dnim 
> w tej 
aktów 
owała 
toźa z 
zelkie 
)ścią. 
wicie 
robić
nery 
noje 
było
cięż
lek.
ze, że


r


to jest 
muzyka 
rozrywk
owa, 
lekka i 
tak też 
trzeba ją 
traktowa
ć. Niech 
mu 
wybaczy 
którykol
wiek ze 
świętych 
włoskic
h -ja nie 
mogę!
N
ie 
wiedział
am 
jeszcze 
wtedy, 
że może 
mnie 
spotkać 
stokroć 
gorsza 
historia. 
W 
czasie 
mojej 
następn
ej 
bytnośc
i we 
Włosze
ch 
pojecha
łam z 
Piętrem 
samoch
odem do 
Cannes 
na 
międzyn
arodowe 
targi 
płytowe 
MIDEM
.
N
asz 
przyjaz
d do 
Cannes 
opóźnił 
się 
poważni
e z 
powodu 
kłopotó
w 
wizowy
ch na 
granicy 
włosko-
francus
kiej. 
Droga 
górska 
tworzył
a takie 
zawijas
y, że w 
pewny
m 
miejscu 
przecin
ała 
dwukrot
nie 
teren 
włoski 
na 
kilkukilo
metrowe
j 
zaledwie 
przestrze
ni, aja 
miałam 
zezwole
nie 
najednor
azowe 
przekroc
zenie 
granicy 
włosko-
francusk
iej. 
Ostatecz
nie, po 
nie 
kończąc
ych się 
dyskusj
ach i 
spisyw
aniu 
protoko
łu, 
stróże 
porząd
ku 
zgodzil
i się na 
wykorzy
stanie 
mojej 
wizy 
powrotn
ej do 
Mediola
nu - przy 
wjeździe 
do 
Francji. 
Podróż 
powrotn
ą 
odbyliś
my dla 
pewnośc
i 
samolot
em, 
gdzie 
nikt nas 
nie znał. 
Ostatecz
nie 
wróciła
m 
jakimś 
cudem, 
znanym 
tylko 
Piętrowi, 
do 
Mediola
nu bez 
wizy 
wjazdo
wej. 
Przybyli
śmy 
zatem 
do 
Cannes 
bardzo 
późno.
O
czywiśc
ie, nie 
zdążyła
m na 
żadną 
próbę z 
orkiestr
ą. 
Dobrze, 
że udało 
mi się w 
ogóle 
wystąpi
ć, a i to 
tylko 
dzięki 
mojej 
umiejęt
ności 
błyskaw
icznego 
przebier
ania się 
i 
czesani
a. Nie 
wiem 
do tej 
pory, 
skąd 
wzięła
m siły 
do tego 
przebier
ania, 
nie 
mówiąc 
już o 
śpiewan
iu.
S
iedmio
godzin
na 
podróż 
samoch
odem 
serpent
ynami 
po 
górski
m 
terenie, 
zimą- 
przypra
wiła 
mnie o 
taką 
chorobę 
morską, 
że 
Piętro 
zmuszo
ny był 
przysta
wać 
dość 
często. 
Drobno
stką 
wydawa
ła mi 
się 
wtedy 
prawdzi
wa 
choroba 
morska 
na 
„Batory
m". 
Myślała
m, że 
już 
nigdy 
nie 
wysiąd
ę z 
samoch
odu o 
własnyc
h siłach. 
A 
jednak 
wysiadł
am, 
przebrał
am się i 
stanęła
m przed 
mikrofo
nem, 
prosto z 
samoch
odu, 
bez 
żadnej 
próby 
muzycz
nej, nie 
znając 
zupełni
e nowej 
aranżacj
i Wróć 
do 
Sorrent
o, 
specjaln
ie na 
ten 
koncert 
napisan
ej. 
Znałam 
jedynie 
dyrygen
ta, na 
którego 
pomoc 
w 
trakcie 
śpiewan
ia 
liczyłam
.
C
óż, 
kiedy 
po 
powital
nych 
oklaska
ch 
znikł 
on 
niebaw
em 
razem z 
orkiestr
ą za 
przepię
kną 
kurtyną, 
oddziel
ającą go 
od 
solisty. 
Scenogr
af, 
który na 
ten 
genialn
y 
pomysł 
wpadł, 
nie 
doczeka
ł się 
ode 
mnie 
dobrego 
słowa. 
W 
duchu 
oczywiś
cie!
O
dśpiew
ałam 
zatem 
„mój 
numer" 
na 
wyczuc
ie, 
starają
c się 
jednocze
śnie z 
najwięks
zym 
wysiłkie
m woli o 
utrzyma
nie 
równow
agi na 
dziwnie 
miękkic
h 
nogach, 
i 
uśmiech
, który 
jak mi 
wiadom
o, był 
transmit
owany 
przez 
wszelkie 
możliwe 
stacje 
telewizy
jne.
I 
znów 
wyszło 
na to, 
że 
Piętro 
miał 
rację, 
ale za 
jaką 
cenę... 
o tym 
wiedzia
łam 
tylko ja.
N
ie tylko 
nikt 
niczego 
nie 
zauważ
ył, ale 
przeciw
nie - 
podobał 
się mój 
sposób 
śpiewan
ia, a 
nawet... 
doszuka
no się 
podobie
ństwa 
do 
znanej 
aktorki 
filmow
ej, tzw. 
seksbo
mby. 
Po 
zastano
wieniu 
się 
doszła
m do 
wniosk
u, że 
zawdzi
ęczam 
ten 
komple
ment 
(bo to 
miał 
być 
niewąt
pliwie 
bardzo 
miły

19

komplement) długim, jasnym włosom i wzrostowi. Bo... głównego atrybutu, 
pasującego tę aktorkę na seksbombę, byłam niestety pozbawiona. Wprawdzie 
nie mogę narzekać - mam dobrze funkcjonującą diafragmę, a w związku z tym 
mam czym oddychać i... śpiewać, ale -przeciwna jestem wszelkiej przesadzie!
Ale wrócę jeszcze do sali „de Gaulle'a i Bonapartego". W pierwszej 
części wystąpił zespół murzyński „The Folk - Studio Singers" ze swymi 
oryginalnymi bluesami. Niezwykle uzdolnieni chłopcy, nie tylko cudownie 
śpiewający, ale i grający na wielu instrumentach i tańczący równocześnie.
Jeśli chodzi o taniec, sposób poruszania się, to wiele razy miałam okazję, 
by się przekonać o tym, że biali nie sąw stanie dorównać swym czarnym braciom. 
Tej płynności, harmonii i gracji ruchów, genialnego wyczucia rytmu, nie można 
się nauczyć. A nawet wyuczone - to już nie będzie to samo. Z tym trzeba się 
urodzić, mieć we krwi. Zaprzyjaźniłam się z nimi. Przysłali mi pozdrowienia 
ze swoich wędrówek po Włoszech, gratulacje do San Remo. Nie zapomnieli 
o mnie również wtedy, gdy leżałam w gipsie. Przyjechali pewnego dnia z Rzymu 
do Bolonii - po to tylko, by przynieść kwiaty i życzyć zdrowia połamanej 
koleżance. Teraz, kiedy to piszę, trwa właśnie Olimpiada w Meksyku. Muszę 
dodać, że z satysfakcją śledzę sportowe zmagania i widzę, że nie tylko w 
tańcu, ale i w wielu dziedzinach sportu hebanowe dziewczyny i chłopcy są 
niedoścignieni.
Koncert prowadził najsympatyczniejszy konferansjer, jakiego 
spotkałam we Włoszech. Pan Enzo Tortora. Mówił ciepło, bez przesady, bez 
zacięcia na królewskiego wesołka - jak to miało miejsce u większości 
konferansjerów.
Po występie, stojąc jeszcze na estradzie przed mikrofonem -
odpowiadać miałam na „wolne pytania" publiczności. Na szczęście, w obliczu 
możliwości uzyskania tak ważnej informacji, jak „ile pani mierzy" i to „z 
pierwszej ręki" - zbladły wszelkie inne sprawy dotyczące sytuacji 
międzynarodowej, a nawet... piosenki. Ponieważ moje zeznania, że „184 
centymetry, bez obcasów" jakoś nie zadowoliły słuchaczy, znalazłam szybko 
sposób na usatysfakcjonowanie ich, w myśl hasła „nasz klient - nasz pan". 
Powiedziałam, że najlepiej będzie, jeśli któryś z panów znanych szanownemu 
audytorium pofatyguje się do mnie na scenę i stanie obok. Był to na moje 
szczęście jakiś dryblas — aktor, przy którym stanąwszy bez pantofli, sama sobie 
wydałam się „średniego wzrostu"! Nie był to bynajmniej mój debiut, jeśli chodzi 
o tak bohaterski czyn samounicestwienia.
Po zakończeniu międzynarodowego festiwalu w Ostendzie w roku 1965 
odbyło się wręczenie nagród w pięknej sali Kursalu. Wszyscy uczestnicy 
festiwalu zostali poproszeni na scenę. Chwilę staliśmy wśród braw, świateł i 
błysków fleszy. Potem wszedł na scenę burmistrz miasta i odczytał miłe i 
serdeczne przemówienie, wręczając paniom trzy pierwsze nagrody w postaci 
metalowych łodzi z żaglami na marmurowej podstawie. Pierwszą nagrodę -
20

złoty żagiel - zdobyła wtedy Moniąue Leyrac, srebrny - Greczynka Niki Kamba, 
też dobrze nam znana z Sopotu, brązowy żagiel otrzymałamja. W przemówieniach 
okolicznościowych do moich szanownych koleżanek pan burmistrz sięgnął do 
opisu surowej i pięknej Kanady, potem do pięknych tradycji Grecji, do Orfeusza... 
Podziwiałam jego poetyckie wynurzenia. Ale przy wręczaniu brązowego żagla 
osaczyło go nagle dręczące poczucie niższości. Po cierpliwym wysłuchaniu 
jego skarg odparłam ze zrozumieniem: „Cóż mogę zrobić dla pana... chyba tylko 
to..."-to mówiąc, zdjęłam błyskawicznie złote pantofle o sześciocentymetrowych 
obcasach i stanęłam obok w pończochach. Efekt był podobny bliźniaczo do 
reakcji publiczności we Włoszech.
Wszyscy wydawali się być nad wyraz ubawieni i w zupełności 
ukontentowani. (Wszelkie komentarze pozostawiam w obu wypadkach dla 
siebie).
Mogłoby się wreszcie komuś nasunąć pytanie: skoro jej było aż tak źle, po co 
kontynuowała to wszystko, w imię czego?
Miałam swój cel, który „uświęcał" środki.
Moja rodzina składa się z mamy i babci. Ojca straciłam w wieku dwóch 
lat. A więc całe moje życie, wykształcenie, zawdzięczam trosce, miłości i 
ciężkiej pracy tych dwóch najbliższych mi istot.
Los, który przypadł nam w udziale, nie był zbyt łaskawy. Mieściło się 
w nim to wszystko, co składało się na życie setek tysięcy ludzi w ciągu ostatniej 
wojny, łącznie z głodem, wygnaniem, śmiercią całej rodziny.
Chciałam więc teraz, mając ku temu możliwości, choć w małym stopniu 
osłabić wspomnienia przeszłości, zatrzeć je treścią lepszego życia. Chciałam 
kupić mieszkanie. Ten, kto nigdy w życiu nie miał własnego kąta, zrozumie, 
jakie to ma znaczenie dla człowieka. Można ciężko pracować przez cały dzień 
wśród ludzi, ale po pracy trzeba mieć tę zbawienną możliwość odizolowania 
się w czterech ścianach własnego pokoju, urządzonego według własnych 
upodobań. Z wiekiem ta potrzeba staje się coraz wyraźniejsza, mocniejsza. A 
moja babcia ma już 84 lata i jeszcze nigdy nie mieszkała w warunkach godnych 
człowieka XX wieku. Myliłby się ktoś myśląc, że mam na myśli ogrody, 
baseny, tarasy w wielopokoj owych willach, choć nie miałabym nic przeciwko 
takim luksusom. Uważam nawet, że każdy człowiek na ziemi powinien mieć na 
własność chociaż jedno drzewo.
Ja myślałam o zwykłym trzypokojowym mieszkaniu z ciepłą bieżącą 
wodą i urządzeniami sanitarnymi.
I to moje gorące pragnienie osiągnięcia celu pozwalało mi nie 
zauważać „drobnych przeciwności". Musiałam się spieszyć, jak najprędzej 
zarobić te pieniądze. Człowiek, który ma za sobą 84 lata ciężkiego życia, 
przekroczył już bowiem dawno połowę swej ziemskiej wędrówki. Bardzo kocham 
babcię, która mnie właściwie wychowała i pozwoliła odziedziczyć po sobie
21

usposobienie. Moja matka musiała całe swe życie poświęcić pracy, nie zawsze 
zgodnej z jej wykształceniem.
Czytelnikowi na pewno nasunie się pytanie: „Dlaczego więc do tej pory 
nie kupiła tego mieszkania, choć śpiewa już od sześciu lat?".
Spróbuję wyjaśnić. Niestety, będę musiała obalić mit o kosmicznie 
dużych i łatwych zarobkach piosenkarzy (przepraszam, wiem, że obalanie 
mitów rozczarowuje). Piosenkarz otrzymuje u nas za nagranie płyty 
długogrającej jednorazowe wynagrodzenie, które wynosi średnio 1 000 zł. Ile 
takich płyt ma na swoim koncie większość piosenkarzy - łatwo sprawdzić. 
Górna granica stawki za koncert (ustalonej przez Ministerstwo Kultury i 
Sztuki) wynosi 500 zł. Za archiwalne nagranie w radio otrzymuje się również 
jednorazowe wynagrodzenie w wysokości 500 zł. Za występ w telewizji 
otrzymywałam od 400 do 1 000 zł, w zależności od ilości śpiewanych piosenek.
Wydaje mi się, że już w świetle tych kilku liczb stanie się oczywiste, że 
zarobki piosenkarza traktującego swoją pracę uczciwie i z pełnym poczuciem 
odpowiedzialności, któremu obca jest chałtura i zasada - wszystko dobre, za 
co płacą, nie odbiegają od dochodów średnio sytuowanego Polaka, przy czym 
wszelka planowana i racjonalna gospodarka jest wykluczona, gdyż nigdy się 
nie wie, jaką sumą w danym miesiącu będzie można dysponować. A przecież z 
zawodem artysty - tułacza łączą się dodatkowe niebagatelne wydatki (już 
chociażby życie hotelowe, toalety, nieodzowne dla reklamy serwisy zdjęć, bardzo 
często na własny koszt zamawiane aranżacje piosenek i wiele, wiele innych).
Wszystko, co napisałam, nie jest łzawym biadoleniem „nad ciężkim losem 
biednego piosenkarza". Przecież nikt nas do wyboru tego zawodu nie zmuszał 
i większość z nas za żadne skarby świata nie chciałaby go zmienić (nawet jeśli 
mają w zanadrzu inny, „szacowniejszy"). Chociaż nie jesteśmy krezusami, ale 
robimy to, co sprawia nam radość - możemy śpiewać i co najważniejsze, wiemy, 
że u nas sam śpiew jest celem, a nie środkiem do celu.
Wspominam o tym tylko dlatego, ażeby wyjaśnić, jak to się stało, że 
zdecydowałam się na podpisanie trzyletniego kontraktu, chociaż każde dłuższe 
rozstanie z krajem przeżywam zawsze jak kataklizm.
Karierąpiosenkarza na zachodzie rządzą prawa biznesu. Przy pomyślnej 
koniunkturze i odrobinie szczęścia nawet jedna nagrana na płyty piosenka 
szlagierowa może przynieść stosunkowo duży zarobek, gdyż płyty rozchodzą 
się wtedy w ogromnych nakładach, a wykonawca, podobnie jak kompozytor i 
autor tekstu, otrzymuje ustalony procent od ilości sprzedanych płyt. Na to 
liczyłam.
Oczywiście osławione (zresztą zgodnie z prawdą) oszałamiające 
zarobki piosenkarzy zagranicznych są udziałem tylko nielicznych wybrańców 
losu, którzy stali się bardzo popularni. Na przykład Tom Jones, będący obecnie 
u szczytu sławy, otrzymuje -jak doniosła nasza prasa -10 000 dolarów za jeden 
występ. To bardzo dużo, nawet jeśli odliczymy podatki, gaże dla całej armii
22

r

¦


muzykó
w, 
aranżeró
w, 
kompoz
ytorów 
itd. 
Tłuste 
latajedn
ak na 
ogól nie 
trwają 
długo. 
Przycho
dzą 
„nowe 
twarze" 
na 
miejsce 
starych, 
znanych
, 
choćby 
najlepsz
ych -jak 
w 
kalejdos
kopie. 
Trzeba 
się 
spieszyć
, zarobić 
już 
teraz, 
dziś -na 
chude 
lata, 
które 
przyjdą 
wtedy, 
kiedy 
osłabnie 
zaintere
sowanie 
odbiorc
y. Robi 
się więc 
wszystk
o, żeby 
utrzyma
ć się jak 
najdłuże
j w 
jasnym 
świetle 
reflektor
ów. 
Trzeba 
podtrzy
mać 
ciekawo
ść, 
zainteres
owanie 
widza-
słuchacz
a 
wszelki
mi 
sposoba
mi, za 
wszelką 
cenę. W 
reklami
e 
wszystk
ie 
chwyty 
są 
dozwolo
ne. 
Niestety
, nie 
wszystki
m 
starcza 
sił na 
taką 
walkę. 
Są tacy, 
którzy 
sami 
odchodz
ą ze 
sceny. 
Tak, jak 
Luigi 
Tenco.
W
 czasie 
moich 
„wielki
ch" 
dotychc
zasowy
ch 
tournee 
zagrani
cznych 
-jak 
wyjazd 
do 
Anglii z 
orkiestr
ą 
Stefana 
Rachoni
a, czy z 
grupą 
Pagartu 
do USA 
i 
Kanady 
- 
otrzymy
wałam 
za 
swoje 
występy 
jedynie 
diety. 
Wystarc
zały one 
na 
wyżywi
enie, a 
czasem 
(bardzo 
rzadko, 
bo 
bilety są 
drogie) 
na 
pójście 
do 
teatru 
czy 
musical
u.
F
estiwale 
odbywa
ły się w 
ogóle za 
darmo. 
Sam 
splendo
r 
uczestni
ctwa 
był 
wystarc
zającą 
zapłatą. 
Dlatego 
też 
brałam 
bardzo 
chętnie 
udział 
w 
festiwal
ach i 
wyjazd
ach 
grup 
artystyc
znych 
za 
granicę. 
Było to 
zawsze 
ogromn
e, 
ciekawe 
przeżyci
e. 
Poznaw
ałam 
inne 
kraje, 
ludzi, 
obyczaj
e. To 
nic, że 
sytuacja 
finanso
wa 
pozosta
wiała 
nieco do 
życzeni
a. Na 
przykła
d 
uczestni
cy 
biorący 
udział 
w 
między
narodo
wym 
festiwal
u 
piosenki 
w 
Ostendz
ie 
(Belgia) 
zostali 
rozloko
wani w 
małych 
hotelika
ch, 
gdzie 
były 
opłacon
e z góry 
śniadani
a i 
kolacje. 
Za to 
obiady 
podawa
no 
uczestni
kom 
przy 
wspóln
ych 
stołach, 
w 
pięknyc
h salach 
Kursalu
.
W
 czasie 
licznyc
h 
spotkań
, 
cocktail
e i 
wszelki
e 
napoje 
alkohol
owe (i 
nie 
tylko) 
podawa
ne były 
równie
ż na 
koszt 
organiz
atorów 
festiwa
lu. 
Wydaw
ałoby 
się, że 
zapewni
ono 
absolutn
ie 
wszystk
o. 
Niemnie
j jednak, 
kiedy 
nadszed
ł dzień 
występu
, 
„gwiazd
a" 
zmuszo
na była 
wziąć 
swój 
bagaż 
(suknia 
scenicz
na, 
pantofl
e itd.) 
pod 
pachę i 
powędr
ować 
pieszo 
do 
miejsca 
przezna
czenia 
(nie 
miałam 
pienięd
zy na 
taksówk
ę).
F
akt ten 
powinie
n był 
wywoła
ć we 
mnie co 
najmnie
j 
uczucie 
„małej 
katastro
fy". 
Spowod
ował 
jednak 
wybuch 
wesołoś
ci na 
widok 
zgorszo
nej, 
zdziwio
nej 
miny 
portiera
. Tak 
więc 
przy 
odrobin
ie 
poczuci
a 
humoru 
i 
minimal
nego 
rozezna
nia w 
hierarch
ii spraw 
ważnyc
h i 
nieważn
ych - 
sytuacje 
takie 
mogły 
być 
źródłem 
filozofic
znej 
zadumy 
nad 
życiem, 
a nigdy 
powode
m do 
zmartwi
eń. 
Zresztą 
byłam 
tylko 
gościem 
w tym 
obcym 
świecie. 
Wiedzia
łam 
zawsze, 
że za 
kilka 
tygodni
, dni, 
wrócę 
do 
domu i 
do 
spraw 
dla 
mnie 
najważn
iejszych.
N
ie mogę 
nie 
wspomn
ieć przy 
okazji o 
najprzyj
emniejs
zym 
wyjeźdz
ie 
zagranic
znym. 
Był nim 
wyjazd 
z 
trzydzie
stoosob
ową 
grupą 
artystów 
do USA 
i 
Kanady. 
Właściw
ie 
przyzna
m się od 
razu, 
chodzi 
mi nie o 
pobyt na 
terenie 
USA i 
Kanady, 
tylko o 
samą 
podróż 
„Batory
m". 
Ilekroć 
spotyka
m się z 
uczestni
kami 
tego 
tournee 
- 
zawsze 
wspomi
namy z 
rozrzew
nieniem 
naszą 
podróż 
na tym

23

statku. Wspólne posiłki, niebiańskie desery, grę w bingo, a nawet 9° w skali 
Beauforta.
Zajmowałam kajutę wraz z Kasią Bovery. Ja na dole, Kasia na górze. 
Przez sześć dni szalał sztorm na oceanie. Nasza kajuta mieściła się na górnym 
pokładzie, a jednak fale z łoskotem uderzały w okna - przepraszam, w 
iluminatory. Wszystko fruwało po kajucie - kremy, perfumy (ustawione 
przedtem pięknie przed lustrem), książki, pantofle, krzesła. Wszystko, co 
nie było przymocowane do podłoża. Nie mogłyśmy, niestety, zaprowadzić 
porządku. Leżałyśmy grzecznie na plecach w swoich kojach, uważając pilnie, 
by z nich nie wypaść. Każde, nawet najlżejsze uniesienie głowy, groziło 
natychmiastowym udaniem się (galopem) do łazienki.
O... dużo deserów ominęło nas z Kasią w ciągu tych sześciu dni. Ale nie 
wszystkim ocean dał się tak dotkliwie we znaki. Podobno nawet wtedy, gdy 
cały salonik w jadalni świecił pustkami - zjawiali się regularnie i punktualnie: 
pan Władysław Jakubowski i pan Lucjan Kydryński. I to nie w celach 
towarzyskich. Odznaczali się niezmiennie doskonałym apetytem.
W pięknej sali Circolo delia Stampa w Mediolanie poznałam też pana Enzo 
Buonassisi. Jest to główny krytyk i recenzent wszelkich wydarzeń kulturalnych 
Mediolanu, współpracownik „Corierre delia sera". Niezwykle sympatyczny, 
dobry i życzliwy. Po oficjalnym zapoznaniu, po kilku grzecznościowych uwagach 
na temat podróży, hotelu, klimatu itp., z niespokojnego zachowania się pana 
Buonassisiego wywnioskowałam, że główne, zasadnicze pytanie dopiero 
padnie. I rzeczywiście, po chwili usłyszałam je wypowiedziane cicho, z nadzieją 
w głosie: „Czy pani lubi gotować?". Mój nieostrożny śmiech i lekkomyślnie 
wypowiedziane „nie lubię" wywołały wyraz tak głębokiego rozczarowania na 
twarzy mego rozmówcy, że na następne pytanie wypowiedziane już bez cienia 
nadziei, pro forma-„czy pani chociaż umie gotować?" - skłamałam szybko i 
bez zająknienia, przewidując w przeciwnym razie katastrofę. Wykalkulowałam 
sobie bowiem, że przecież na sprawdzenie moich umiejętności kulinarnych i tak 
nie będzie ani czasu, ani okazji. A po co martwić niepotrzebnie bliźniego?
Może dodam na usprawiedliwienie mego koszmarnego faux pas, że 
mężczyzna przy rondlu nie wzbudza we mnie żadnych uczuć „wyższych". Nie 
wiem, czy sam Gregory Peck, rozprawiający z błyskiem uniesienia w oku o 
wyższości sosu grzybowego nad jakimkolwiek innym - byłby w stanie mnie 
uwieść (gdyby istniały oczywiście ku temu potencjalne możliwości). We 
Włoszech spotykałam się z tym dziwnym zjawiskiem dość często. Nawet 
Ranucio przepadał za gotowaniem...
W czasie na przykład deseru, kiedy każdy normalny, szanujący się 
mężczyzna - zaspokoiwszy uprzednio głód - zabiera się niezwłocznie do 
naprawiania świata lub w najgorszym wypadku do komentowania rekordów 
sportowych - co trzeci Włoch (moja własna statystyka) rozpamiętuje smak
24

r


zjedzon
ych dań, 
dodając 
do tego 
improwi
zacje na 
zadany 
(czytaj 
„zjedzon
y") 
temat. 
W 
najlepsz
ym 
wypadk
u 
rozgorze
je 
dyskusja 
na 
tematy 
damsko-
męskie. 
Przyzna
ć muszę, 
że -jak 
się 
później 
przekon
ałam - 
pan 
Buonass
isi miał 
nie tylko 
wielkie 
skłonnoś
ci ku 
sprawom 
podniebi
enia, ale 
wręcz 
wielki 
talent. 
Wydał 
kilka 
książek 
kuchars
kich o 
własnyc
h, 
orygina
lnych 
przepis
ach. 
Jest 
niezrów
nanym 
znawcą 
kuchni 
wszystk
ich 
regionó
w 
Włoch i 
oczywiś
cie 
wielkim 
smakosz
em. Jest 
członkie
m jury 
na 
każdym 
zjeździe 
smakosz
y. Nie 
wiem 
właściwi
e, jakiej 
nazwy 
użyć w 
tym 
wypadk
u, ale 
myślę, 
że 
spokojni
e mogę 
podciąg
nąć te 
kulinarn
e 
wydarze
nia pod 
nazwę 
festiwal
u.
C
zasem 
określon
y rejon 
Włoch 
wystawi
a swoje 
potrawy
, czasem 
są to 
zjazdy 
mistrzó
w patelni 
z całych 
Włoch. I 
wtedy 
trzeba 
nie lada 
zamiłow
ania i ... 
odporno
ści 
żołądka, 
żeby 
sprostać 
wymaga
niom 
stawian
ym 
jurorom. 
Wprawd
zie pan 
Buonassi
si nigdy 
nie 
odmawi
a swego 
udziału, 
niemniej 
jednak 
jego 
sylwetk
a nie ma 
nic 
wspólne
go z 
wygląde
m 
Falstaffa
.
P
an 
Buonas
sisi jest 
poza 
tym 
ceniony
m 
pisarze
m, 
poetą. 
Podaro
wał mi 
przed 
odjazde
m swą 
pracę 
pod 
tytułem 
50 lat 
włoskiej 
piosenki
. Jest to 
bardzo 
piękna 
książka 
wydana 
w 
formie 
albumu, 
bogato 
zaopatrz
ona w 
unikalne 
zdjęcia 
i 
nagrani
a 
piosenk
arzy. 
Zaprosi
ł mnie 
którego
ś dnia 
do 
redakcji 
„Corrier
e delia 
sera" i 
pokazał 
pracę 
we 
wszystk
ich 
działach
, poznał 
mnie z 
pracow
nikami 
- 
począw
szy od 
portiera
, a na 
general
nym 
dyrekto
rze 
skończ
ywszy. 
Zaprosi
ł też do 
swego 
domu 
na 
obiad 
własno
ręcznie 
przyrzą
dzony. 
Przedsta
wił 
mnie 
żonie 
Lii, 
córce 
EMrze, 
narzecz
onemu 
córki i... 
najważn
iejszem
u 
członko
wi 
rodziny 
- 
pieskow
i.
P
iesek 
był 
niewiel
ki, o 
brązow
ej 
kręcone
j 
sierści, 
chyba 
pudel. 
(Przepra
szam w 
razie 
pomyłki
, ale 
absolutn
ą 
pewnoś
ć co do 
rasy 
mam 
tylko w 
przypad
ku 
jamnika
). Piesek 
- 
zauważ
yłam to 
z 
miejsca 
- 
posiadał 
ogromn
e 
przywil
eje, a to 
głównie 
z 
powodu 
niespot
ykaneg
o 
talentu 
muzycz
nego. 
Wystarc
zyło 
powiedz
ieć „a 
teraz 
zaśpiew
aj coś 
ładnego
", a 
pudełek 
siadał 
natychm
iast na 
tylnych 
łapkach, 
zadziera
ł 
pyszcze
k, 
przymy
kał oczy 
i 
zaczynał 
przeraźli
wie, 
tęsknie 
wyć. 
Tak się 
w tym 
„śpiewie
" 
zapomin
ał, że 
trudno 
mu było 
przerwa
ć. 
Jedynie 
jakiś 
smakoły
k był go 
w stanie 
uciszyć. 
Nieobce 
mu było 
uczucie 
profesjo
nalnej 
zazdroś
ci, 
poniewa
ż 
wszelka 
muzyka 
z płyt 
czy 
radia 
nastraja
ła go 
nadzwy
czaj 
wrogo 
do 
źródła 
dźwięk
u. Nie 
znosił 
widocz
nie 
konkur
encji 
we 
własny
m 
domu. 
Trzeba 
go było 
uprzedn
io 
zamyka
ć w 
oddalon
ym 
pokoju.
B
ardzo 
przyje
mnie 
wspom
inam 
też 
inne 
zapros
zenie 
państw
a 
Buonas
sisi. 
Tym 
razem 
była to 
restaura
cja. 
Miała to 
być 
niespod
zianka, 
więc nie 
wiedział
a*, 
gdzie 
się 
znajdę- 
a 
znalazła
m się w 
gospodz
ie jakby 
„żywce
m" 
wziętej 
ze 
starych 
obrazów
. Nie za 
dużo 
światła, 
długie 
drewnia
ne stoły 
z 
ławkami 
zamiast 
krzeseł. 
Na 
drewnia
nych 
słupach 
podpier
ających 
sufit — 
zawiesz
ono 
brzuchat
e, 
słomian
e 
koszyki 
z 
winem, 
a z 
sufitu 
zwisały 
całe 
girlandy 
czosnku 
i 
cebuli. 
Podaw
ano 
różnor
odne, 
pikantn
e 
potraw
y o 
nazwac
h nic 
mi nie
25

mówiących, bo nieznanych zupełnie, ale o smaku wybornym.
Potraw zresztą nie ma sensu opisywać - trzeba po prostu samemu 
spróbować! Ponieważ nie przepadam za słodyczami - bardzo mi przypadła do 
gustu ta ludowa kuchnia, ostra i pieprzna jak język jej „wyznawców".
W oczach p. Buonassisiego bardzo zyskałam tego wieczoru. 
Smakowało mi, i p. Buonassisi z aprobatą podsuwał coraz to nowe potrawy 
„przynajmniej do spróbowania".
Tak... z wielką serdecznością wspominam pana Buonassisiego, jego 
gościnność i szczere przejęcie się moim samotnym żeglowaniem po 
bezmiarze obcych obyczajów i językowych trudności. Człowiek jest w stanie 
zrozumieć drugiego człowieka bez względu na różnice geograficzne, obyczaje, 
religię, język... Trzeba tylko chcieć - to wystarczy.
Ale oto ku mojej ogromnej radości mój pierwszy pobyt w Mediolanie 
miał się ku końcowi. Miałam niebawem wrócić do Warszawy, a potem do 
moich kochanych pań do Wrocławia.
Ostatnia noc w hotelu. Zapakowałam się błyskawicznie poprzedniego 
już wieczora i teraz nie mogłam ani usiedzieć, ani uleżeć na miejscu. Mój 
pokój hotelowy był bardzo czysty i wygodny, z łazienką o niebieskich kaflach. 
Ale ulica była dość ponura, tak że okno było najczęściej zasłonięte. 
Spostrzegłam kiedyś, wyglądając przez okno, że w domu naprzeciw (ulica 
była wąska) przy pomocy lunety zabawia się jakiś pan. Z pewnością nie chodziło 
o moje okno, ale sama świadomość, że ktoś może podglądać - nie była 
przyjemna. Nie był to jednak powód do zasłaniania okien. W domu naprzeciw, 
kilka dni po moim przyjeździe, zmarła jakaś starsza osoba. Jak się później 
dowiedziałam, świadczy o tym kolor olbrzymich kotar zawieszonych na bramie 
od zewnątrz i kolor chodnika wychodzącego aż na ulicę. Tym razem kotary 
były ciemnofioletowe, a chodnik czarny. Robiło to na mnie tak przykre 
wrażenie, że zasłaniałam okna, chcąc w ten sposób uchronić się od widoku 
tych kotar, smutnych jak sama śmierć.
Nie wiedziałam, że miało tak być jeszcze cztery razy w tym samym domu 
naprzeciw. Moje okna były więc zasłonięte aż do końca mego pobytu w 
Mediolanie. Później też, kiedy już tych kotar nie było, przykre wrażenie 
skojarzone z tą bramą - zostało.
Wkrótce już wszystko - i dobre, i złe - miało przejść do wspomnień. 
Moją granicą dzielącą wspomnienia od rzeczywistości był port lotniczy, a 
dokładniej nie port, tylko pokład polskiego samolotu. Tam zaczynała się dla 
mnie Polska - rzeczywistość, która mnie obchodziła - bez względu na to, 
czy przynosiła radość, czy zmartwienie. Była rzeczywistością pożądaną w 
każdym swym przejawie.
Jechałam więc po nowy zapas energii, miłości okazywanej mi w listach, 
a w ogóle jechałam do domu się ogrzać!
26

r


Oczywi
ście 
czekały 
mnie w 
Polsce i 
zobowi
ązania. 
Otrzym
ałam 
kiedyś 
zaprosze
nie 
profesor
a 
Tadeusz
a 
Ochlews
kiego do 
wzięcia 
udziału 
w 
jednym 
z 
koncertó
w 
muzyki 
dawnej. 
Nie 
mam 
wykształ
cenia 
muzyczn
ego, a 
głos mój 
jest 
postawio
ny z 
natury i 
nie ma w 
tym 
żadnej 
mojej 
zasługi. 
Śpiewan
ie nie 
nastręcza 
mi 
żadnych 
trudnośc
i, jestem 
jednako
wo 
dyspono
wana o 
każdej 
porze 
dnia i 
nocy. 
Nie 
muszę 
się nigdy 
„rozśpie
wywać", 
nie 
muszę 
przesadn
ie dbać o 
gardło 
itd.
A
le to 
przecież 
nie 
wystarc
za, 
myślała
m, do 
tego, by 
śpiewać 
arie 
Scarlatti
ego, te 
arie, 
które 
śpiewac
zki 
śpiewaj
ą po 
wielu 
latach 
pracy 
nad 
głosem.
M
oje 
obawy 
zmniejs
zył 
profesor 
Ochlew
ski, 
tłumacz
ąc mi, 
że 
muzyka 
Domeni
co 
Scarlatti
ego (ta, 
którą mi 
propono
wał) jest 
muzyką 
kameral
ną, 
wykony
waną 
kiedyś 
w 
warunka
ch 
bardzo 
kameral
nych, 
dla 
nieliczn
ego 
grona 
słuchac
zy, i 
można 
ją 
śpiewać 
„nie 
szkolon
ym" 
głosem. 
Twierdz
ił, że 
może to 
mieć 
nawet 
swój 
urok, 
kiedy 
strona 
technic
zna 
głosu 
nie 
przesło
ni 
naturaln
ego 
brzmien
ia i 
interpre
tacji 
utworu. 
Prawdo
podobni
e za 
czasów 
królowe
j 
Marysie
ńki tak 
właśnie 
te arie 
były 
wykony
wane.
N
ie 
byłam 
zupełnie 
przekon
ana, że 
wolno 
mi 
sięgać 
po arie 
Domeni
co 
Scarlatt
iego - 
ale 
muzyka 
okazała 
się tak 
piękna, 
zespół 
„Con 
moto 
ma 
cantabil
e" tak 
miły i 
koleżeńs
ki, a pan 
profesor 
tak 
kochany
... 
Zaryzyk
owałam.
P
an 
profeso
r był ze 
mnie 
zadowo
lony - i 
po 
koncerc
ie w 
małej 
sali 
Filharm
onii 
Warsza
wskiej, 
i po 
progra
mie 
telewiz
yjnym 
zrealizo
wanym 
w 
Wilano
wie, 
noszący
m tytuł 
Tetyda 
na 
Scyros.
A
le 
skończę 
już 
rozważ
ania na 
ten 
temat, 
bo 
gotów 
by mnie 
jeszcze 
ktoś 
posądzi
ć o 
zarozu
miałość, 
a 
przecież 
tak nie 
jest. Po 
prostu 
bardzo 
lubię 
śpiewać 
i kiedy 
udaje mi 
się 
zadowol
ić 
kogoś, 
nie 
sprawić 
zawodu 
- 
ogromni
e się 
cieszę. 
Kiedy 
nikt nie 
widzi, 
zdarza 
mi się 
nawet 
podskak
iwać z 
radości. 
To 
wszystk
o.
M
ój 
udział 
w 
koncerc
ie 
muzyki 
dawnej 
z 
zespołe
m „Con 
moto 
ma 
cantabile
" spotkał 
się z 
życzliw
ym 
przyjęci
em 
publiczn
ości. W 
kilka 
tygodni 
po 
koncerc
ie 
dotarły 
do mnie 
jeszcze 
jedne 
gratulac
je z 
bardzo 
daleka... 
bo aż z 
Południ
owej 
Afryki. 
Okazało 
się, że 
pracując
y tam 
polski 
inżynier 
przebyw
ał w tym 
czasie 
na 
urlopie 
w kraju, 
a że jest 
miłośnik
iem 
muzyki 
dawnej - 
przyszed
ł na 
koncert. 
Moja 
płyta, 
która 
zawędro
wała tą 
drogą aż 
na 
czarny 
kontyne
nt, 
zyskała 
uznanie. 
Piosenki 
z tej 
płyty 
(pierwsz
a moja 
płyta 
Tańcząc
e 
Eurydyk
i) 
zyskały 
w pięciu 
rozgłośn
iach - w 
tym w 
dwóch 
„czarnyc
h" - 
pierwsze 
miejsce 
w 
konkurs
ie na 
melodię 
miesiąc
a. W 
jednym 
ze 
szpitali 
dla 
dzieci 
wybran
o 
Melodią 
dla 
synka.
T
o miała 
być 
radosna 
wiadom
ość, ale 
muszę 
powiedz
ieć, że 
więcej 
w tym 
było 
uczucia 
smutku 
i 
zażeno
wania. 
W tym 
kraju, 
gdzie 
nie 
tylko 
rozgłośn
ie, ale i 
ścieżki 
w parku 
są 
oddzieln
e dla 
białych i 
czarnyc
h - stać 
było 
czarną 
publiczn
ość na 
to, by 
we 
własnej 
rozgłośn
i 
przyzna
ć 
pierwsz
e 
miejsce
białej 
dziewcz
ynie.
27

Otrzymałam później wspaniałą pamiątkę z Południowej Afryki -
pierścionek, bransoletkę i korale - komplet z kości słoniowej roboty zuluskiego 
artysty. Otrzymałam też bukiet kwiatów, które rosną tylko na jednym miejscu 
naszej ziemi—właśnie w Południowej Afryce. Były to kolorowe protee. Teraz są 
już wysuszone i straciły barwę, ale zachowały kształt kielicha i liści. Mogą tak 
trwać wiele lat.
Termin ponownego wyjazdu do Włoch nieubłaganie się zbliżał. Tym razem mój 
pobyt we Włoszech miał się zakończyć udziałem w festiwalu w San Remo. Ten 
festiwal spędzał mi sen z powiek. Nie tylko z powodu repertuaru i toalet 
festiwalowych. Ponieważ na repertuar - rozważałam - i tak nie będę miała 
większego wpływu, postaram się przynajmniej o toaletę. Z pomocą przyszedł 
mi pan dyrektor Jakubowski. Pan dyrektor lubi przeprowadzać plany nowe, 
śmiałe, rzekłabym - małe, a w miarę możliwości i większe - rewolucje. Dzięki 
jego zmysłowi organizacyjnemu i znajomości dusz ludzkich -pierwsza Polka 
śpiewała w „Olimpii", a teraz miała zaśpiewać w San Remo. Dowiedziawszy się 
pewnego razu w rozmowie o moich kłopotach, zaprosił do siebie do domu panią 
Grabowską i pokierował zręcznie rozgorzałą niebawem dyskusją. Dzielnie 
sekundowała nam małżonka pana dyrektora - pani Nelli.
Zresztą pani Grabowskiej nie trzeba było przekonywać. Odniosła się z 
wielkim zrozumieniem do sprawy, której pomyślne zakończenie nie tylko 
wyzwoliłoby mnie z kłopotów, ale i przysporzyło reklamy Modzie Polskiej. 
Jak wiadomo festiwal transmitowany jest do wielu krajów.
Pani Grabowską zaprojektowała nawet na poczekaniu kreację dla mnie. 
Miała to być suknia o kroju podobnym do szlacheckich kontuszy, z brokatu w 
kolorze brązowo-złotym. Oblamowanie z brązowego futra.
Włosy miałam uczesać w warkocz zgodnie ze stylem epoki. Bardzo 
mi się podobał projekt pani Grabowskiej.
Jakież było moje rozczarowanie, gdy następnego dnia w pracowni pani 
Grabowskiej dowiedziałam się o klęsce. Władze nie zatwierdziły propozycji 
pani Grabowskiej. Wprawdzie zaproponowano mi uszycie tej samej kreacji, 
nawet w terminie, ale... suma przekraczała moje możliwości.
Przed wyjazdem zakupiłam dla nowych znajomych we Włoszech różne 
pamiątki cepeliowskie, jedna aranżacja piosenki i jej rozpisanie kosztuje 
średnio 2 500 zł. Seria zdjęć do celów reklamowych, których Pagart domagał 
się dość dawno i w końcu blisko dwutygodniowy pobyt w hotelu w Warszawie 
- oto przyczyny w wielkim skrócie podane, które spowodowały kompletne 
pustki w mojej sakiewce.
Zabrałam więc te suknie, które miałam i pojechałam.
I znów rozpoczął się bardzo pracowity okres. Z tym, że do spraw 
ciuchowych (jak nazywałam pozowanie do zdjęć w domach mody) doszły 
nareszcie sprawy czysto muzyczne. Miłą niespodzianką była wiadomość, że
28

mogę sobie wybrać piosenkę festiwalową.
Wyjaśnię może, w jaki sposób odbywają się eliminacje piosenek 
festiwalowych. Na wiele miesięcy wcześniej zainteresowani kompozytorzy 
i autorzy tekstów, mając gotową piosenkę i wykonawcę (niekoniecznie tego 
samego, który ją ma wykonać na festiwalu), zaczynają polowanie na wolne 
studio nagrań. Niezmiernie trudno w tym okresie o wolne studio. Po zdobyciu 
studia (najczęściej na ściśle określony czas), nagrywa się piosenkę na próbną 
płytę. Oczywiście nie „w całej krasie", tylko z towarzyszeniem kilku muzyków, w 
celu ogólnego zorientowania się jury o walorach piosenki.
W ustalonym terminie, po którym nie sąjuż przyjmowane żadne nowe 
piosenki -jury sadowi się wygodnie w fotelach, skupia się (przypuszczam, 
że przy szklaneczce jakiegoś napoju wzmacniającego) i przesłuchuje 
cierpliwie setkę piosenek co najmniej. Zakwalifikowanych zostaje około 
trzydziestu. Z tej liczby połowa odpadnie i do finału wejdzie już tylko 
piętnaście, te, które walczyć będą o pierwsze miejsce - o złoty medal. Liczy 
się tylko pierwsze miejsce. Każdą piosenkę wykonuje piosenkarz włoski i 
zagraniczny. Dwukrotne wykonanie tej samej piosenki, w dwóch różnych 
aranżacjach daje większe możliwości prawidłowej oceny jury.
Ponieważ teraz, gdy piszę, trwa olimpiada w Meksyku, a ja twardo 
oglądam wszystkie transmisje - mimo woli używam terminologii sportowej -
jak medal, eliminacje, runda, ring, nokaut - bo to i podobieństwa doszukać 
się można i sprawiedliwość, która powinna rządzić i tu i tam - nie zawsze ma 
wstęp na ring i arenę piosenkarską.
No, ale nie darmo Temidzie zasłonięte piękne oczy. Pewnie dlatego, by 
nie martwić bogini.
Jak już wspomniałam, prawie codziennie odbywały się spotkania z 
kompozytorami. Czasem kompozytor nie mógł być obecny, wtedy autor tekstu 
zastępował go dzielnie. Twórcy przegrywali mi swoje piosenki i sami też zazwyczaj 
śpiewali, interpretując wyraziście wykonywany utwór całym ciałem (z wyjątkiem 
rąk, które musiały trzymać się klawiatury). Przyzwyczaiłam się już zresztą do 
tego, że nie ma niemuzykalnych Włochów. Gdyby zaszła potrzeba, każdy mógłby 
przystąpić do śpiewania zawodowego.
Spostrzegłam też dość prędko, że te spotkania, na które tak się 
cieszyłam, miały stać się dla mnie wkrótce utrapieniem. Nie było mowy o 
spokojnym przesłuchaniu piosenki i obiektywnej ocenie w obecności 
zachwalającego, rozentuzjazmowanego, spoconego z podniecenia- autora. W 
każdym razie mnie nie stać było na stwierdzenie - „Nie, proszę pana, nie podoba 
mi się". Jedynym argumentem, do którego próbowałam się uciec, były słowa 
następujące: „Proszę pana, czy sądzi pan, że ta piosenka mi nie leży, że nie 
zaśpiewam jej tak, jak pan sobie życzył". Ale to też dawało wręcz odwrotny 
rezultat. W końcu z ciężkim sercem, z uczuciem popełnianej zbrodni, prosiłam o 
czas na „przemyślenie".
W czasie tych spotkań poznałam wielu kompozytorów i autorów tekstów.
29

Są to nazwiska doskonale znane i w Polsce.
Przede wszystkim - Domenico Modugno, Fred Bongusto, Pino 
Donaggio, V. Pallavicini, Sergio Endrigo, Giovanni D'Anzi - nestor włoskiej 
muzyki rozrywkowej, kompozytor i wykonawca w jednej osobie.
Wybrałam w końcu dwie piosenki.
Jedną- z muzyką dającą duże możliwości wokalne, o przyjemnym tekście, 
miłosnym oczywiście, ale z nutką pogodnej, filozoficznej zadumy.
Druga piosenka, na którą bardzo liczyłam i która bardzo mi się podobała 
- była właśnie kompozycją maestro D'Anzi. Była to muzyczna i tekstowa 
zarazem improwizacja na temat jednej z głównych melodii z Opery za trzy 
grosze. Piosenka bardzo interesująca, ambitna, nieszablonowa, ale na tyle 
łatwa, by móc ją zapamiętać. Niepodobna do setek innych piosenek, 
rozprawiających lepiej czy gorzej, ale przecież zawsze na ten sam temat 
związany z amore grandę i wszelkimi perypetiami z nim związanymi.
Piosenkę tę - tak jak wiele innych - nagrałam na próbny krążek (płytkę) 
w obecności kompozytora i jego licznych przyjaciół.
Było to malutkie studio, które udało się zdobyć Cariaggiemu - mimo 
to w małej mikserce zmieściło się sporo osób. Przyszedł Buonassisi z 
małżonką, D'Anzi, Cariaggi z jakąś panią. A muzycy, którzy uprzednio nagrali 
podkład muzyczny, też zostali w studio z ciekawości.
Po nagraniu nie szczędzono mi objawów zadowolenia, a maestro 
D'Anzi pocałował mnie nawet w grzywkę. Po czym zamówiono wino i gorące 
mleko, by oblać przyszły sukces. Mleko było dla mnie.
Po tym wszystkim wiadomość o niezakwalifikowaniu piosenki maestro 
D'Anzi, samego D'Anzi (!) do festiwalu - była dla mnie czymś gorszym niż 
przysłowiowy grom z jasnego nieba. Niemniej jednak była to smutna prawda. 
Z przyczyn, które pewnie na zawsze pozostaną dla mnie tajemnicą- ta piękna 
piosenka została odrzucona.
Zostałam więc, jak to się mówi - na lodzie tuż przed festiwalem. Piętro 
rozpoczął gorączkowe poszukiwanie piosenki, ale co ciekawsze były już czyjąś 
„własnością".
Wtedy okazało się, że wolna jest jeszcze piosenka Freda Bongusto. 
W ten sposób otrzymałam jego piosenkę tuż przed rozpoczęciem festiwalu 
w San Remo.
Tekst piosenki D'Anziego miałam już opanowany „na blachę" - tej 
musiałam się dopiero nauczyć. A czasu było mało. Bardzo mało. Powtarzałam 
więc słowa piosenki niemal całymi dniami, żeby mi się choć trochę „uleżały" -
bo każdy tekst musi się utrwalić w pamięci tak, by w chwili zdenerwowania 
spowodowanego wejściem na scenę nie zapomnieć, języka w gębie".
Od samego początku gnębił mnie także problem sukni festiwalowej. 
Pogodziłam się jeszcze w domu z tym, że wystąpię w swojej, która wcale nie 
była zła i której tu jeszcze nikt nie widział, ale - tradycyjnie już - Piętro się na to
30

nie zgodził i zaprowadził mnie do pewnego domu mody, gdzie miano mi uszyć 
dwie suknie wieczorowe.
Jak już wspomniałam - wszelki upór czy próba pertraktacji z mojej 
strony były bezcelowe. Piętro widocznie wychodził z założenia, że to po prostu 
niemożliwe, żebym posiadała modną suknię „madę in Poland". Nie 
sprawdzając zatem zawartości mojej szafy, działał na własną rękę.
Rozpoczęły się więc wielogodzinne przymiarki w salonie pani S., które 
byłyby zupełnie znośne, gdyby nie to, że p. S. aranżowała spotkania z 
fotografami w celach reklamowych. I zaczynała się dla mnie „stara pieśń". Z 
każdą przymiarką mój sceptycyzm pogłębiał się, aż przeobraził się w końcu 
w zwyczajną rozpacz.
Zaproponowano mi dwie sukienki - krótką i długą. Krótka, w kolorze 
srebrnobiałym miała mieć lamówkę na dole z białego puchu łabędziego. 
Ostatecznie mogłoby tak być, ale w czasie ostatniej przymiarki doszły do 
tego rękawy sięgające łokcia, całe z puchu, co w rezultacie upodobniło moją 
sylwetkę do zapaśnika najcięższej wagi. Moje zastrzeżenia zostały skwitowane 
dobrą radą: „Niech pani pilnie uważa na to, która kamera panią bierze i 
stosownie do tego odwróci się profilem, puch jest szalenie telewizyjny" -
zakończyła dyskusję pani S.
Mój Boże - pomyślałam. Gdyby nawet nie było oślepiających 
reflektorów uniemożliwiających wszelkie obserwacje sali, to i tak przecież 
me byłabym w stanie w trakcie śpiewania myśleć i wypatrywać czerwonego 
światełka kamery telewizyjnej.
Nawet gdyby życie moje od tego zależało!
Ale pani S. nigdy nie śpiewała widocznie na scenie. Pierze zostało 
nieodwołalnie zaakceptowane przez Pietra, który już przecież za nie uprzednio 
zapłacił.
Długa suknia też nie budziła mojego zachwytu. Był to rodzaj 
złotawobrązowego brokatu. Na całym torsie naszyto kolorowe koraliki, 
kłócące się z zasadniczym kolorem sukni. Czułam się dla odmiany w niej jak 
koń na arenie cyrkowej. Jedynym pocieszeniem było to, że telewizja we 
Włoszech jest wciąż jeszcze czarno-biała i tej mojej koralowo-kolorowej 
uprzęży nie będzie widać w całej krasie. Ale widzowie na sali... I jeszcze 
pocieszyłam się tym, że najważniejszą sprawą jest jak się śpiewa, a nie w 
czym się to robi.
Z drugiej strony, ja też lubię oglądać gustownie ubranych ludzi na scenie. 
Z własnego doświadczenia wiem również o tym, że ładny, harmonizujący z 
typem urody, wygodny strój jest ważnym składnikiem dobrego samopoczucia 
na scenie. Sandie Shaw nawet boso występuje, żeby nic nie uwierało. Chociaż 
jest to moim zdaniem lekka przesada. Zastanawiałam się nieraz nad tym pełnym 
poświęcenia chwytem reklamowym koleżanki Shaw.
Wiele słynnych sal, gdzie odbywają się imprezy na skalę europejską,
31

nie ma żadnego zaplecza, żadnych garderób. A ponieważ scena to nie pokład 
okrętowy, czysty o każdej porze roku - gdzie więc moja szanowna koleżanka 
myje nogi? Pod kranem w toalecie? Kierując się własnym doświadczeniem, 
zapomniałam zupełnie o jeszcze jednej możliwości, z której pewnie Sandie 
korzysta. Można przecież udać się własnym jaguarem do hotelu i tam umyć 
nogi, czyż nie?
Problem sukni zakończył się dla mnie nieoczekiwanie pomyślnie. Do 
San Remo przyjechała również matka Pietra -pani Wanda Cariaggi. Któregoś 
dnia zapytała mnie sama, jak się czuję w sukniach festiwalowych i czy mi się 
podobają. Zaprosiłam ją do hotelu i urządziłam mały pokaz. Nic nie mówiąc, 
nie sugerując niczego, ubrałam się w te dwie suknie od pani S., a potem w 
moją własną. Ku mojej radości pani Wanda wybrała moją prywatną. A kiedy 
dowiedziała się o wszystkim, poradziła mi właśnie w niej śpiewać. Tak też 
zrobiłam. Piętro usłyszawszy od matki o tym, że suknie są koszmarne, zgodził 
się na zamianę bez protestu.
Miałam więc zamkniętą sprawę wyboru piosenki i sukni na festiwal. 
Pozostawały wciąż jeszcze sprawy reklamy, której nigdy nie było za wiele.
Dość dużo miejsca zabierają mi opisy sukienek, ale nie są one 
podyktowane próżnością. Istnieją ciekawsze i ważniejsze problemy od tych, 
w których grzęzną modnisie na całym świecie. I wiem również, że niezależnie 
od tego, czy chodzi o kształt liścia z opaski biodrowej, czy o długość włosa 
futra fokowego — są to dla osób zainteresowanych sprawy niezmiernej wagi i 
doniosłości. Nie ma mnie w tych szeregach, naprawdę! Opisuję wszystko tak 
dokładnie dlatego, że oddaje to wiernie atmosferę, w której mi przyszło żyć.
Pamiętam pozowanie do zdjęć w salonie mody Burberrys. Właściciel 
tego luksusowego salonu zakomunikował mi zaraz przy powitaniu, że u niego 
ubiera się sam książę Filip. Rzeczywiście przyznać muszę, że wszystko, w czym 
się fotografowałam, było przedniej jakości pod każdym względem. Ceny są 
odpowiednio wysokie, ale właściciel pamięta również o najliczniejszym nabywcy, 
nie dysponującym na ogół tak horrendalnymi sumami - o młodzieży. Wystawy 
dotyczące mody młodzieżowej miały być oddane na czas trwania festiwalu
-	sprawom reklamy piosenki. Oczywiście była to równocześnie
niezgorsza reklama dla właściciela salonu mody. W oknie wystawowym
-	w tło składające się z kubraczków, koszul w łączki, kaszkietów i innych
części garderoby młodzieżowej - wkomponowano moje zdjęcia z tego
salonu; kolorowe, duże. Gdzieniegdzie tkwiły moje płyty, które wszyscy
nagrywają grubo przed festiwalem. Nie zabrakło oczywiście dużego fotosu
z właścicielem salonu Burberrys. Do tego zdjęcia musiałam usiąść na
wyraźne żądanie właściciela, gdyż miał on niecałe 160 centymetrów
wzrostu.
Fotografia była bardzo piękna, kolorowa... jakby wyjęta ze starego 
albumu minionego stulecia. Z tą różnicą, że na zdjęciach z tych czasów
32

i


widywa
łam 
zazwyc
zaj pana 
siedząc
ego, a 
obok 
stojącąp
anią, 
jedną 
ręką 
wdzięcz
nie 
opierają
cą się o 
pana 
męża. Z 
nami 
było 
odwrot
nie - ze 
względ
u na 
wspom
niane 
okolicz
ności - 
siedział
am ja, a 
pan 
stał.
S
iedziała
m więc 
w 
czerwo
nym jak 
mak 
płaszcz
yku w 
stylu 
bardzo 
militarn
ym, na 
nogach 
miałam 
wysoki
e do 
kolan 
czarne 
buty. 
Zgodni
e z 
wymog
ami 
mody 
należał
o mieć 
buty 
poza 
kolano, 
ale 
niestety 
mam za 
długie 
nogi. 
Głowę 
zdobił 
czarny 
kaszkie
cik z 
daszkie
m. Z 
lewej 
strony z 
ręką na 
moim 
pagonie
, który 
podobn
y był 
raczej 
do 
całego 
epoletu 
- stał 
wyciąg
nięty 
jak 
struna, 
z 
uśmiec
hem 
zdobiąc
ym 
przewa
żającą 
część 
twarzy - 
pan, 
wład
ca, 
mężc
zyzn
a.
O
ch, 
jakże 
szanowa
na, 
noszona 
na 
rękach, 
uwielbia
na jest 
istota 
męska 
we 
Włoszec
h.
M
oim 
zdaniem
, Włosi 
za 
bardzo 
się 
przejęli, 
bezkryt
ycznie 
uwierzy
li w to, 
co jest 
napisan
e w 
Biblii. 
A 
mianow
icie - że 
kobieta 
stworzo
na 
została 
dla 
mężczyz
ny. W 
każdym 
wypadk
u, bez 
wyjątkó
w i 
basta.
I
nnym 
razem 
Ranucio 
zawiózł 
mnie na 
zdjęcia 
do 
cyrku. 
Był to 
olbrzymi 
cyrk w 
wesoły
m 
miastecz
ku, 
mieszcz
ący się 
na 
peryferia
ch 
Mediola
nu. 
„Bogaty 
program 
międzyn
arodow
y z 
udziałe
m 
egzotyc
znych 
zwierząt
" - 
przeczyt
ałam na 
olbrzym
ich 
afiszach 
przed 
wejście
m.
W
krótce 
siedział
am pod 
kopułą 
cyrku i 
-jak to 
się 
często 
zdarzał
o -
czekała
m. 
Początk
owo 
nawet 
nie 
wiedział
am na 
kogo, 
czy na 
co. 
Potem 
udało 
mi się 
wydoby
ć od 
Ranucia
, że 
czekam
y na 
fotorep
ortera, 
umówio
nego na 
godzinę, 
która 
już 
dawno 
minęła. 
Tymcza
sem inni 
wykona
wcy - 
uczestni
cy 
festiwal
u w San 
Remo - 
robili 
swoje 
zdjęcia 
reklamo
we.
P
onieważ 
sytuacje 
nie 
mogły 
się 
powtarz
ać, 
oglądała
m coraz 
to nowe 
numery 
tego 
bogateg
o 
program
u, 
służące 
teraz 
jedynie 
za tło 
piosenk
arzom, 
muzyko
m. Duże 
wrażenie 
zrobił na 
mnie 
olbrzymi 
indyjski 
słoń, 
który 
cierpliwi
e 
pozwoli
ł na 
wgramo
lenie się 
na swój 
grzbiet 
całemu 
zespoło
wi 
gitarow
emu. 
Solistka 
zadowol
iła się 
zdjęciem 
„na 
dole", 
tuż przy 
trąbie. 
Zabrakło 
jej 
widoczn
ie 
fantazji 
albo 
raczej... 
odwagi. 
Mnie by 
chyba 
też 
zabrakło
. 
Początk
owo 
bawiłam 
się tym 
wszystk
im, ale 
czas 
mijał, 
mój 
fotograf 
nie 
pojawiał 
się, a w 
klatkach 
zostawa
ły już 
tylko 
lwy i 
tygrysy. 
Od 
czasu 
do 
czasu 
dawały 
znać o 
sobie w 
sposób 
nie 
budzący 
żadnych 
wątpliw
ości. Do 
tego 
interesu
jącego 
zbliżeni
a jednak 
nie 
doszło. 
O nie, 
nie z 
powodu 
braku 
chęci do 
tego z 
mojej 
strony. 
Po 
prostu 
fotograf 
w ogóle 
nie 
przysze
dł.
B
yłam z 
tego 
zadowol
ona. 
Lubię 
zwierzęt
a i 
dlatego 
uważam, 
że cyrk 
jest 
jednym 
z 
najbard
ziej 
niegodn
ych 
wynalaz
ków 
tych, 
którzy 
szczycą 
się 
zajmow
aniem 
górnego 
szczebla 
na 
drabinie 
ewolucji
. Zresztą 
tresura 
pozostaj
e wciąż 
jednym 
z 
najbardz
iej 
ulubiony
ch zajęć 
człowiek
a. Kiedy 
nie ma 
pod ręką 
zwierzę
cia - 
istoty 
najbard
ziej 
nadając
ej się do 
tego 
celu ze 
względu 
na jej 
bezbron
ność - 
ludzie z 
upodoba
niem 
tresują 
się 
wzajem
nie. I 
robią to 
już od 
dawien 
dawna. 
Przypus
zczam, 
że 
skłonno
ść ta 
zrodziła 
się w 
czasach, 
kiedy
33

mmm**-

i
ogon dawał nam nieocenione usługi w przemieszczaniu się z gałęzi na gałąź. 
Przykładów nie będę przytaczała. Życie codzienne dostarcza nam ich pod 
dostatkiem.
Kiedyś, w rozmowie na temat zbliżającego się festiwalu, Piętro zauważył, 
że dobrze by było nakręcić mały film w celach reklamowych. Natychmiast 
pomyślałam o Zosi Aleksandrowicz-Dybowskiej, jedynym znanym mi osobiście 
żywym, prawdziwym reżyserze filmowym. Zosię poznałam w czasie zdjęć do 
filmu krótkometrażowego Marynarska przygoda przez nią reżyserowanego.
Poznałam - to zbyt słabe określenie. Połączyło nas przyjaźnią twarde 
męskie życie na „Błyskawicy". Z czystym sumieniem piszę „męskie życie", 
albowiem od rana samego paradowałam na pokładzie „Błyskawicy" w mundurze 
kapitana marynarki wojennej. Był to film muzyczny, rozrywkowy, zrealizowany 
na zamówienie „Czołówki". Grałam w tym filmie epizodyczną rolę kapitana 
ze snu głównego bohatera filmu. Odtwarzał go pan Kazio Brusikiewicz. Oprócz 
tego śpiewałam piosenkę Marka Sarta Słowa.
Warunki atmosferyczne zupełnie nam nie sprzyjały, jak to zwykle bywa 
w czasie kręcenia filmu nad Bałtykiem. Wiedziałam z notatek w prasie, z 
opowiadań znajomych aktorów, że czeka się całymi dniami na promyk słońca, 
na „dziurkę" w chmurach. A nam były właśnie potrzebne ciężkie, ołowiane 
chmury, wiszące nad wzburzonym morzem... i nad losem śpiewającej. I to 
tylko w pierwszej połowie piosenki, bo w drugiej miało być słonecznie, 
radośnie, łącznie z ptakami powracającymi do gniazd. Nakręciliśmy bez trudu 
właśnie tę słoneczną część piosenki, albowiem pogoda tego roku była 
wymarzona, sprzyjająca wszelkim rozkoszom życia plażowego.
Potem zaczęło się oczekiwanie, długie, beznadziejne. „Żeby choć jeden 
najmarniejszy kumulusik się pojawił"— wzdychała Zosia, spoglądając w 
kierunku nieba.
Pojawił się. W przedostatni dzień zdjęć i to, niestety, nie najmarniejszy. 
Huraganowy wiatr, który chmurzyskom towarzyszył, przeszywał na wylot, 
wyrywał niemal włosy z głowy i zmuszał do kurczowego trzymania się burty. 
Na domiar złego wiał chyba prosto od misiów polarnych, gdyż Zosi i operatorowi 
z kapiszonów marynarskich skafandrów wystawały zaledwie sine czubki nosów. 
A ja w tym czasie musiałam opanowywać kłapanie szczęk, dygocąc w mojej 
szyfonowej sukience (sztuka, jak wiadomo, wymaga poświęceń). Nie przesadzę 
więc, mówiąc, że nasza przyjaźń zahartowała się na stal pierwszej jakości w 
trudnych, bojowych warunkach. Wprawdzie walczyłyśmy nie z wrogiem - tylko 
głównie z siłami przyrody i... niektórymi przejawami drobnej biurokracji.
W czasie rozmowy z Piętrem przypomniałam sobie błyskawicznie 
Marynarską Przygodę, a moją „kapitańską", i zdałam sobie sprawę z tego, 
jaka wspaniała okazja mi się nadarza. „Zobaczę Zosię - marzyłam -
porozmawiam po polsku, usłyszę wszelkie nowości z Warszawy, dowiem się, 
jakie stopnie przynoszą ostatnio ze szkoły córki Zosi - Misia i Małgosia. A
34

r


może 
nawet 
Zosia mi 
przywiez
ie czarny 
razowy 
chleb?!".
W
e 
Włosze
ch nie 
ma 
ciemne
go 
pieczyw
a, a 
poniew
aż lubię 
tylko 
razowy 
chleb - 
niebawe
m 
dotkliwi
e 
zaczęła
m 
odczuw
ać jego 
brak.
P
iętro 
zgodził 
się 
zaprosić 
Zosię 
razem z 
operator
em i oto 
w moim 
życiu 
zapłonął 
nagle 
płomyk 
nadziei i 
radości z 
czekając
ego 
mnie 
spotkani
a.
N
astępneg
o dnia 
łaskawy 
los 
zesłał mi 
jeszcze 
jedną 
miłą 
wiadom
ość -pan 
dyrektor 
Jakubow
ski z 
Pagartu 
przyjeżd
ża do 
San 
Remo.
I 
oto w 
ustalon
ym dniu 
przed 
hotelem 
zatrzym
ał się 
wóz 
wytwór
ni CDI. 
Portier 
zaniósł 
moją 
walizkę 
do 
samoch
odu. 
Giusepp
e z baru 
i 
panowie 
z 
recepcji 
z 
uśmiech
em 
mnie 
pożegna
li, 
życząc 
powodz
enia.
P
odróż 
samoch
odem 
do San 
Remo 
nie była 
tak 
uciążliw
a, jak 
do 
Cannes. 
Może 
dlatego, 
że nie 
trzeba 
było 
spieszyć 
się - jak 
wtedy - 
a może 
głównie 
z tego 
powodu
, że wóz 
prowad
ził nie 
Piętro, 
tylko 
zawodo
wy 
kierowc
a 
zatrudni
ony w 
CDI. 
Piętro 
niewątpl
iwie 
umie 
prowadz
ić wóz, 
tyle 
tylko że 
ma 
pewne 
braki w 
sposobie 
hamowa
nia. 
Pasażer 
jadący z 
Piętrem 
jest 
zawsze 
narażon
y jeśli 
nie na 
rozpłasz
czenie 
nosa o 
szybę, to 
z 
pewnośc
ią na 
nieustaj
ące 
uczucie 
mdłości 
wywoła
ne 
właśnie 
ciągłym 
hamowa
niem 
znienack
a.
T
ak więc 
tym 
razem 
podróż 
odbywał
a się 
płynnie, 
bez 
przymus
owych 
postojó
w. 
Późnym 
wieczor
em 
przybyli
śmy do 
San 
Remo. 
San 
Remo 
jest 
typową 
miejsco
wością 
wypocz
ynkową, 
turystyc
zną. 
Więcej 
tu hoteli 
- mniej 
lub 
bardziej 
luksuso
wych - 
niż 
zwykłyc
h 
domów. 
Niezlicz
ona 
ilość 
hotelikó
w, 
kawiare
nek, 
sklepy z 
pamiątk
ami. 
Cała 
plaża ze 
wszystk
imi 
urządze
niami, 
udogod
nieniam
i dla 
turystó
w - 
wskazuj
e 
wyraźni
e na to, 
że stali 
mieszka
ńcy San 
Remo 
pełnią tu 
rolę 
statystó
w, a 
główną 
rolę gra 
turysta - 
przybys
z - gość 
-klient.
F
estiwal 
piosenk
i w San 
Remo 
odbywa 
się w 
lutym. 
W 
małym 
parku 
hotelow
ym 
powitał
a nas 
soczyst
a zieleń 
drzew i 
krzewó
w, które 
lada 
dzień 
miały 
rozkwit
nąć. 
Było 
ciepło. 
Brakow
ało 
tylko 
słowikó
w!
C
o za 
miła 
niespod
zianka 
dla 
mnie! 
Ucieszy
łam się 
przede 
wszystk
im 
dlatego, 
że 
zdążyła
m już 
kilkakro
tnie 
porządn
ie 
wymarz
nąć pod 
lazurow
ym 
niebem 
Italii.
W 1964 
roku 
otrzyma
łam 
dwumie
sięczne 
stypendi
um do 
Włoch, 
do 
Rzymu. 
Byłam 
wprawd
zie we 
Włosze
ch już w 
czasie 
studiów 
na 
dwutyg
odniow
ej 
wyciecz
ce 
studenck
iej, ale 
wypadła 
ona pod 
koniec 
sierpnia 
i niebo 
było 
wtedy 
rzeczyw
iście 
lazurow
e i 
upalne. 
Na mój 
pobyt w 
ramach 
stypendi
um 
przypadł
y 
miesiące 
zimowe. 
Styczeń 
- luty.
S
t
y
p
e
n
d
i
u
m
 
b
y
ł
o 
s
k
r
o
m
n
e 
i 
w
y
st
a
r
c
z
y
ł
o 
n
a
m
..
.
N
o 
p
r
o
s
z
ę 
- 
z
n
ó
w 
m
u
s
z
ę 
z
r
o
b
ić 
d
y
g
r
e
sj
ę.
P
rzed 
wyjazd
em do 
Włoch 
na to 
stypend
ium 
powied
ziano 
mi w 
Minister
stwie 
Kultury 
i Sztuki 
w 
Warsza
wie, że 
mam 
szczęści
e, 
poniewa
ż nie
35

polecę do Rzymu sama. Poleci też pani Hanna Grzesik z Lublina, która otrzymała 
czteromiesięczne stypendium. Pani Hanna jest historykiem sztuki, ze 
specjalizacją dotyczącą konserwacji dzieł sztuki. Później pani Hanna wzięła 
czynny udział w ratowaniu cennych obrazów we Florencji, ale wtedy jeszcze 
nie wiedziałyśmy o tym.
I rzeczywiście miałam szczęście lecąc z Hanią, bo gdybym była sama -
wróciłabym pierwszym samolotem Polskich Linii Lotniczych.
Po trzech godzinach lotu wylądowaliśmy w Rzymie. Było słonecznie, 
dość ciepło, gwarno i... inaczej. Wymieniłyśmy swoje pięć dolarów na liry i 
zostawiwszy walizki w poczekalni, pojechałyśmy do centrum Rzymu. Znałam 
wprawdzie nazwisko pracownika „Radio Italiana" RAI, do którego miałam się 
zgłosić, ale nie było go tego dnia na stanowisku. Miałyśmy kilka adresów od 
poprzednich stypendystów polskich, gdzie można było szukać kwatery. Miałam 
plan Rzymu, pochodzący z wycieczki studenckiej, który nam się teraz bardzo 
przydał. Zaczęłyśmy zatem wędrówkę po Rzymie, trochę autobusami, trochę 
pieszo, gdyż zasoby lirowe były bardzo ograniczone. Wieczór się zbliżał.
W końcu znalazłyśmy placówkę naukową, gdzie Hania miała się zgłosić. 
Ale pana prezesa już nie było. Trzeba było poczekać, aż go zawiadomią, aż 
przybędzie ze swego odległego od miejsca pracy domu.
Wyszłyśmy na ulicę, kupiłyśmy sobie pół kilograma mandarynek i 
usiadłszy ciężko na ławce, zaczęłyśmy się posilać. Był to mały placyk 
niedaleko via Cavour. Rosło tam kilkanaście drzew, bawiły się dzieci pod 
nadzorem bardzo przystojnej i zgrabnej Murzynki. Było późno, a jadłyśmy 
tego dnia tylko w samolocie i to niewiele z podniecenia.
Ilekroć później zdarzyło nam się mijać to miejsce, uśmiechałyśmy się z 
rozrzewnieniem, przypominając sobie nazwę, którą nadałyśmy wtedy placykowi. 
Dla nas był to od tamtego popołudnia - „Plac Mandarynek".
Wreszcie przyjechał pan prezes i sam pofatygował się z nami w 
poszukiwaniu kwatery. Zamieszkałyśmy w końcu w jednym małym, dość 
ciemnym pokoiku przy tejże via Cavour. Następnego dnia pojechałyśmy po 
pieniądze - stypendium. Mnie wypłacono 60 tysięcy lirów, które miały mi 
starczyć na dwa miesiące. Hania otrzymała swoje pieniądze dopiero po 
pewnym czasie. Trudno, powiedziałyśmy sobie, widocznie biurokracja istnieje 
wszędzie - i w buszu afrykańskim pewnie też. Ale nie martwiłyśmy się. Dach 
nad głową był, signora Bianka pozwoliła nam od czasu do czasu coś ciepłego 
ugotować, pieniądze na zapłacenie mieszkania były, od zabytków i dzieł sztuki 
roiło się w Rzymie na każdym kroku... a paczki żywnościowe przysyłały nam 
nasze mamy z Polski. Bardzo regularnie, gdyż nie samą sztuką człowiek żyje.
„Życie jest piękne!!" - stwierdziłyśmy, pokonawszy początkowe 
trudności.
Ale wkrótce zaczęły się kłopoty. W domach rzymskich są kamienne 
posadzki i całkowity brak jakiegokolwiek ogrzewania. Za oknem był deszcz
36

tóra otrzymała 
m sztuki, ze 
Hanna wzięła 
ivtedy jeszcze
p była sama-
o słonecznie, 
irów na liry i 
|mu. Znałam
0	miałam się
1
	adresów od
tery. Miałam
teraz bardzo
sami, trochę
C zbliżał.
i się zgłosić, 
ladomią, aż
ndarynek i 
ały placyk 
dzieci pod 
t jadłyśmy
yśmysięz 
slacykowi.
t nami w 
ym, dość 
fyśmy po 
miały mi 
piero po la 
istnieje się. 
Dach 
ciepłego eł 
sztuki fały 
nam kżyje. 
:ątkowe
mienne 
ieszcz


przenikliwe 
zimno. 
Wprawdzie 
temperatura 
nigdy nie 
opadała 
poniżej 0° 
C, ale w 
zimnym 
pokoju 
chłód był 
przejmujący
, tym 
gorszy, że 
zimno było 
wszędzie, 
bez przerwy. 
Była i 
łazienka, 
nawet 
bardzo 
piękna, ale z 
lodowatą 
wodą w 
kranach. Po 
kilku 
gruntowny
ch grypach 
sypiałam 
ubrana od 
stóp do 
głów, 
niczym 
Amundsen 
podczas 
wyprawy 
na biegun 
pomocny, 
gorzej 
nawet - bo 
on miał 
śpiwór.
Jedy
nym 
zakupem, 
na jaki 
mnie było 
stać - były 
wełniane 
skarpetki 
do spania.
Nie 
mogę nie 
wspomnieć 
o bardzo 
zabawnym 
zdarzeniu 
(zabawnym 
oczywiście 
teraz z 
perspektyw
y czasu). Po 
miesiącu 
mniej 
więcej, 
mając za 
sobą kilka 
przeziębień, 
nabawiwsz
y się 
chroniczneg
o kataru i 
chrypy, 
udało nam 
się zdobyć 
adres 
pokoju do 
wynajęcia, 
mieszczące
go się w 
dość 
ubogiej 
dzielnicy. 
Dom, gdzie 
miałyśmy 
zamieszkać, 
był stary, ale 
ciepły, z 
bieżącą 
ciepłą wodą. 
O ile sobie 
przypomina
m, mieściła 
się tam 
niewielka 
piekarnia. 
Stąd 
upragnione 
ciepło. 
Spakowały
śmy się 
wieczorem 
i 
pojechałyś
my na 
nasze nowe 
miejsce 
zamieszkani
a.
Do
m był 
rzeczywiśc
ie bardzo 
stary, 
zmurszały, 
musiałam 
się schylać 
przechodzą
c do 
wnętrza. 
Długi, 
ciemny, 
kręty 
korytarz, 
zaduch, 
który tam 
panował, 
zmniejszył 
nieco naszą 
radość z 
przeprowad
zki. W 
pewnym 
miejscu 
korytarza 
potknęłam 
się nieomal 
o długie, 
chude, 
starcze 
nogi 
wystające z 
legowiska 
pod ścianą. 
W końcu 
korytarza 
był nasz 
pokoik. 
Gospodyni 
rozmowna 
prawie tak 
samo jak 
signora 
Bianka - 
krzątała się 
po 
pokoiku, 
wychwalają
c go 
kwieciście. 
„Ciepło 
paniom tu 
będzie jak 
w gniazdku 
- mówiła - 
to 
najcieplejsz
y kącik w 
całym 
domu. 
Nasza 
babcia też tu 
mieszkała 
do wczoraj, 
na tym 
samym 
łóżeczku 
spała. 
Niestety, 
wczoraj 
zasnęła na 
wieki. Teraz 
możemy 
wynająć 
ten pokoik, 
ale 
pragniemy, 
żeby 
wszystko 
zostało tak, 
jak za 
życia babci. 
Zaraz 
zmienię 
pościel".
To 
rzekł
szy, 
uśmi
echn
ięta 
gosp
odyn
i 
wybi
egła 
z 
poko
ju.
Zost
ałyśmy 
same 
wśród 
babcinych 
rzeczy, 
świętych 
obrazków 
gęsto 
pokrywają
cych 
ściany. 
Nawet 
ciepłe 
kapcie 
stały 
jeszcze w 
kącie. Na 
staroświec
kiej 
ogromnej 
komodzie 
stał 
potężny 
budzik, 
który tak 
głośno i 
natrętnie 
tykał, że 
nie 
wytrzymała
m tego 
dłużej. 
Chwyciłam 
go i 
otworzyws
zy szufladę 
komody - 
szybko go 
tam 
wsunęłam. 
Odetchnęła
m z ulgą. 
Przez cały 
czas działał 
mi 
okropnie na 
nerwy. Nie 
mogłam 
nawet 
skupić się 
nad 
słowami 
gospodyni.
Spoj
rzałam na 
Hanię. 
Hania 
siedziała 
skulona, ze 
spuszczoną 
głową, z 
dłońmi 
bezwładnie 
opuszczon
ymi. W 
oczach 
miała łzy.
„Ani
u - 
powiedział
a 
zrezygnow
ana -ja tu 
nie 
wytrzyma
m, 
wracajmy 
do naszej 
lodowni".
Bard
zo ochoczo 
chwyciłam 
walizkę. 
Dokładnie 
o to samo 
chciałam ją 
poprosić.S
ignora 
Bianka 
zadowoliła 
się jedynie 
krótkim 
triumfalny
m 
przemówie
niem - 
widząc 
naszą 
klęskę. 
Przyjęła 
nas 
wspaniało
myślnie z 
powrotem.
37

Po godzinie rozległ się alarmujący, zdenerwowany głos w telefonie. Z 
piekarni. „Signory ukradły babci budzik!! Był na komodzie, a teraz go nie ma!!! 
Oddaaa-ać!!!". Z trudem udało się wytłumaczyć, gdzie jest. Dlaczego - tego nie 
udało mi się wyjaśnić. Przekraczało to bowiem moje umiejętności językowe, a 
poczucie humoru gospodyni przypuszczalnie - też.
Signora Bianka była dzielną kobietą. Owdowiała dość wcześnie i sama 
wychowywała swoje dzieci. Córkę i syna. Syn - fryzjer z zawodu - miał wtedy 
wyjechać do Stanów Zjednoczonych w poszukiwaniu lepszej pracy. 
Dowiedziawszy się o tym, signora Bianka wypytywała najpierw dokładnie 
Hanię, gdzie to jest, a po wyjaśnieniu, że daleko od Rzymu - urządziła taką 
scenę rozpaczy, że niewiele aktorek - postępując w myśl wskazówek samego 
Bogusławskiego - byłoby w stanie jej dorównać. Pogodziła się jednak z tą 
decyzją dość szybko i ze zdwojoną energią przystąpiła do gromadzenia 
wyprawy dla córki. Córka miała wyjść za mąż latem. Po wydaniu córki, signora 
Bianka zamierzała sama wyjść za mąż - po raz drugi.
Signora Bianka nie miała zawodu, utrzymywała się jednak z 
powodzeniem sprzedając kwiaty i wynajmując dwa pokoje swego 
trzypokojowego mieszkania. Była dumną właścicielką samochodu, którym 
jeździła po większe zakupy, a w niedzielę do odległych parków, gdzie było 
dużo zakochanych par i można było sprzedać kwiaty. Samochodzik wyglądał 
mniej więcej tak, jak ten, którym jeździł Jacąues Tati w filmie Wakacje pana 
Hulot. Pewnego razu, a była to słoneczna niedziela - pani Bianka zaprosiła nas 
na przejażdżkę do pięknego parku. Nie mogłam skorzystać z zaproszenia, gdyż 
właśnie byłam okrutnie przeziębiona.
Hania pojechała. Nie za darmo, oczywiście. Jak mi później opowiadała 
— zatrudniona została przy wiązaniu fiołków w bukieciki, podczas gdy signora 
Bianka dokonywała cudów dyplomacji w sprzedawaniu „towaru". „Nie masz 
pojęcia, jaki z niej psycholog - śmiała się Hania. - Zna tysiące sposobów na 
swoich ziomków i wie dokładnie, który sposób kiedy zastosować". Najlepszym 
dowodem były puste kosze.
Przy okazji chciałabym wyjaśnić, na czym polegało moje stypendium. 
Dwumiesięczne stypendium piosenkarskie otrzymałam na wniosek naszego 
Ministerstwa Kultury i Sztuki. O zatwierdzeniu przez rząd włoski mojej 
kandydatury dowiedziałam się od p. p. Henryka Potockiego i Jana 
Nagrabieckiego (pracowników Ministerstwa Kultury i Sztuki), którzy przez cały 
czas mojej „kariery" darzyli mnie uwagą i życzliwością. Było to dla mnie 
szczególnie cenne wtedy, kiedy dopiero zaczynałam śpiewać i moja osoba budziła 
czasem kontrowersje.
Słyszałam o wyjazdach naszych operowych śpiewaków na stypendium 
do Włoch, ale o piosenkarzach - nie słyszałam.

Byłam pierwsza.
Przekonałam się o tym w czasie wizyty w radio włoskim (RAI). Carlo 
Baldi, do którego miałam się zgłosić, przyjął stypendystkę z Polski bardzo 
uprzejmie, poczęstował filiżanką cappuccino i zatroskany zamilkł. Po dłuższej 
chwili postanowił zrzucić ciężar decyzji na barki wyżej postawionego kolegi. 
Zwiedziłam jeszcze kilka pięknie urządzonych biur radia, wywołując wszędzie 
wyraz zakłopotania na twarzach moich rozmówców. Nie wiedzieli po prostu, 
co ze mną zrobić.
Stypendium wystarczyło tylko na opłacenie mieszkania i bardzo 
skromne wyżywienie (oczywiście przy pomocy paczek z domu). O prywatnych 
lekcjach śpiewu nie mogło być nawet mowy. Ustalono więc, że skoro już 
jestem, a nie mam pieniędzy na naukę - pooglądam sobie po prostu różne 
pożyteczne rzzciy. Miałam więc prawo wstępu na imprezy radiowe (przy okazji 
pokazali mi całe radio). Któregoś dnia zawieźli mnie do największej wytwórni 
płytowej RCA pod Rzymem, poznali mnie z piosenkarkami i piosenkarzami 
włoskimi, a nawet pozwolili mi asystować przy nagrywaniu. Ograniczyłam 
więc moją edukację wokalną do podziwiania nowoczesnej architektury całego 
kompleksu budynków RCA oraz do jeszcze głębszego podziwu nad 
doskonałością cudownie działającej aparatury służącej do nagrywania. Na tym 
się wszystko właściwie zakończyło, gdyż wybuchł strajk pracowników radia i 
telewizji, paraliżując zupełnie życie artystyczne. Byłam więc zupełnie 
„bezrobotna"!
Nie wiadomo było, jak długo strajk potrwa, więc zaczęłam towarzyszyć 
Hani w jej ciekawej pracy.
Byłam więc w pracowni konserwatorskiej, gdzie razem z Hanią 
wysłuchałam wykładu na tematy bardzo mnie interesujące choć... nieco 
zagadkowe (dla laika). Widziałam żmudną pracę nad restauracją fresków w 
kościele. Z podziwem patrzyłam na Hanię, która bez namysłu, z wielką 
zwinnością skorzystała z drabinki nie budzącej ani krzty zaufania i dotarła tą 
drogą aż pod sam sufit, by z bliska ujrzeć jakiś fragment odsłaniającej się 
przeszłości.
Pomyślałam, że Hania powinna mieć na wizytówce napisane: 
Konserwator dzieł sztuki - kaskader. (Albo nawet w odwrotnej kolejności!).
Robiłam wycieczki z Hanią do muzeów i kościołów, a nawet uczyniłam 
zadość powiedzeniu: „Być w Rzymie i widzieć papieża". Z okazji 
Wielkanocy papież wygłosił publiczne orędzie. Wybudowano specjalną trybunę 
tuż pod murami Colosseum.
Nieprzebrane, wielotysięczne tłumy przybyły na tę uroczystość. Całe 
Colosseum oświetlone było od wewnątrz. Widok był piękny, aczkolwiek trochę 
niesamowity. Wydawało się, że arena płonie, a kamienny amfiteatr ożył pod 
pomarańczowoczerwonymi promieniami reflektorów. Tłum wrzał, brakowało 
tylko dzikich lwów na arenie. Wprawdzie nie byli to Rzymianie z czasów Nerona,
39

i
ale zawsze... Rzymianie. Autentyczni Rzymianie i to przypominający swoich 
przodków w sposób łudzący i pod względem temperamentu i zamiłowania do 
widowisk. Wielkich widowisk!
Rzymianie, którzy mnie otaczali, traktowali wystąpienie papieża jak wielką, 
ważną, ale jednak przede wszystkim imprezę - widowisko.
Wróciłam więc z Rzymu do Warszawy bogatsza wprawdzie o wiele 
doznań natury artystycznej, ale wokalnie - nieudoskonalona.
Nie żałuję. Nie chciałabym niczego zmieniać w moim sposobie 
śpiewania. Chcę pozostać pieśniarką. Głos mam postawiony z natury. Mam 
własny sposób pracy nad piosenką i jej interpretacją. Robię to zawsze sama, 
i choć chętnie wysłuchuję wszelkich uwag (wiadomo, nie ma postępu bez 
różnicy zdań i dyskusji) - wybieram te, które zgodne są w zasadzie z moimi 
cechami charakteru.
Przekonałam się nieraz, że najsłuszniejsza, najciekawsza innowacja 
wbrew wewnętrznemu przekonaniu - przynosi odwrotny rezultat.
Wielką pomocą okazały się imprezy w „terenie", w krańcowo różnych 
warunkach, w trzaskający mróz i upalne wieczory, przed publicznością 
jednakowo serdeczną, choć reagującą tak różnie. To, co napisałam, nie 
świadczy o bezkrytycznym samozadowoleniu. Chcę przez to tylko powiedzieć, 
że pieśniarz przede wszystkim musi wiedzieć sam, jakiej drogi poszukuje i 
konsekwentnie swe plany realizować. A to wcale nie jest takie łatwe, jak 
mogłoby się wydawać. Za każdą nawet pozornie najprostszą piosenką kryją 
się długie godziny pracy, przemyśleń, poszukiwań.
Mój pierwszy pobyt w Mediolanie wypadł również w okresie chłodów i mgieł 
- listopad, grudzień. W Mediolanie jest o wiele zimniej niż w Rzymie, leżącym 
bardziej na południe. Często pada nawet śnieg, który dość szybko topnieje. 
W hotelu było chłodno, musiałam zawsze prosić o dodatkowy koc. Dlatego 
właśnie zieleń, słońce i te 20° w słońcu tak mnie oczarowały w San Remo. 
Ale ponieważ trwała jednak zima - według kalendarza przynajmniej - po 
uliczkach San Remo snuły się panie z tzw. wyższych sfer, ubrane w bardzo 
piękne i równie drogie fotra. Coś w rodzaju gigantycznego pokazu mody zimowej, 
przeglądu futer. A wszystko to w ciepłych promieniach słońca, na tle zielonych 
krzewów, drzew o liściach, które nie zamierzały nawet zmieniać soczystej zieleni 
na jakikolwiek inny kolor.
Nazajutrz rozpoczęły się próby z orkiestrą w sali, z której transmisje z 
poprzednich festiwali oglądałam w Polsce. Jak zwykle, już od rana trema dała 
znać o sobie. Tym razem chyba usprawiedliwiona. W domu, w Polsce bardzo 
lubiłam wszelkie próby. Bo to i odpowiedzialności jeszcze nie ma, sala bez 
publiczności i można jeszcze wszystko poprawić i powtórzyć. Szczególnie miłe 
były próby w Operze Leśnej w Sopocie. Już od wczesnych godzin rannych 
festiwalowy samochodzik, służący do przewożenia uczestników festiwalu,
40

[cy swoich 
owania do
jak wielką, 
ie o wiele
sposobie 
ury. Mam 
sze sama, 
stepu bez 
J z moimi
mowacja
(różnych 
:znością 
lam, nie 
siedzieć, 
izukuje i 
twe, jak 
ką kryją
'i mgieł
eżącym
)pnieje.
Dlatego
Remo.
:j-po
bardzo
nowej,
lonych
zieleni
nisje z 
la dała 
lardzo 
la bez 
emiłe 
mych 
wału,


kursow
ał 
wytrwal
e od 
Grand 
Hotelu 
do 
Opery 
Leśnej i 
z 
powrote
m. Nie 
omieszk
am przy 
okazji 
dodać, 
że na 
żadnym 
festiwal
u za 
granicąn
ie 
spotkała
m się z 
tak 
dobrą 
organiza
cj ą. 
Przyj 
eżdżało 
się 
zatem 
do 
Opery 
Leśnej. 
Ogromn
a 
widowni
a 
świeciła 
bielą 
ław. 
Gdzieni
egdzie 
poprzez 
płótno 
dachu 
przebijał
y się 
nikłe 
promyki 
słońca. 
Ten 
piękny, 
płócienn
y dach 
w 
szerokie 
pastelo
we pasy 
chronił 
skuteczn
ie nie 
tylko 
przed 
deszcze
m, ale i 
przed 
słońcem, 
którego 
niestety 
nigdy 
nie było 
za dużo. 
Nie 
przypo
minała
m sobie 
w 
każdym 
razie 
upałów 
podczas 
trwania 
festiwali 
sopocki
ch.
A
le 
wrócę 
jeszcze 
na 
chwilę 
do 
dachu. 
Otóż 
mnie 
ten 
dach 
zawsze 
przypo
minał 
wydęty 
wiatrem 
żagiel, 
zwłaszc
za 
wtedy, 
gdy 
stałam 
na 
podium 
przed 
mikrofo
nem i 
przed 
oczyma 
miałam 
tylko 
płótno 
w pasy, 
a za nim 
niebo.
L
u
bi
ła
m 
te 
p
r
ó
b
y 
w 
S
o
p
o
ci
e.
..
P
rzy 
dyrygen
ckim 
pulpicie 
- 
najwięk
szy 
przyjaci
el i 
ostoja 
śpiewaj
ących -
pan 
Stefan 
Rachoń. 
Przed 
nim - 
niezawo
dni, 
życzliw
i i 
koleżeń
scy 
muzycy 
-
orkiestra
.
N
a dole 
przed 
sceną 
kilku 
pracow
icie 
uwijają
cych 
się 
ludzi z 
ekipy 
telewiz
yjnej, 
kilku 
fotorep
orterów
, 
reżyser
zy i 
czekają
cy 
swojej 
kolejki 
inni 
uczestni
cy 
festiwal
u.
A
 zatem 
całkow
ity 
brak 
choćby 
jednej 
nieżycz
liwej 
osoby, 
której 
obecno
ść 
mogłab
y 
wpłyną
ć 
deprym
ująco.
N
iestety, 
w życiu 
wszystk
o 
odbywa 
się 
właściw
ie bez 
prób. 
Nawet 
we 
wspom
nieniac
h 
trudno 
mi 
opuścić 
kraj, ale 
„służba 
nie 
drużba"
.
P
o
w
r
ó
c
ę 
z
a
t
e
m
 
d
o 
S
a
n 
R
e
m
o
.
A
l
b
o 
n
i
e
. 
J
e
s
z
c
z
e 
n
i
e
..
.
Skorzy
stam z 
tego, 
że 
przynaj
mniej 
we 
wspom
nieniac
h mogę 
dowoln
ie 
przesu
wać 
bariery 
czasu. 
Pozosta
nę więc 
jeszcze 
trochę 
w kraju 
i opiszę 
przy 
okazji 
moją 
drogę 
do 
piosenk
i.
J
eszcze 
przed 
maturą 
zastana
wiałam 
się 
często 
nad 
wybore
m 
zawodu
. 
Zawsze 
interes
owało 
mnie 
malarst
wo, 
rzeźba, 
metalo
plastyk
a, 
cerami
ka 
artystyc
zna. Po 
maturze 
złożyła
m więc 
dokume
nty na 
wydział 
malarsk
i przy 
Wyższe
j Szkole 
Sztuk 
Pięknyc
h we 
Wrocła
wiu.
Al
e po 
głębszym 
zastanow
ieniu 
ustaliłyś
my z 
mamą, że 
trzeba 
wybrać 
zawód 
bardziej 
„konkret
ny", 
który w 
przyszłoś
ci 
zapewnił
by byt... 
tym 
bardziej 
że 
przecież 
nie mam 
rodzeńst
wa ani 
krewnyc
h, na 
których 
pomoc 
mogłaby
m liczyć 
w 
nieprzewi
dzianych, 
trudnych 
sytuacjac
h 
życiowyc
h. Sama 
świadom
ość • tego, 
że istniej e 
rodzina, 
która 
pomoże 
w razie 
potrzeby, 
j est 
bardzo 
uspokaj aj 
ąca, choć 
najlepiej 
oczywiśc
ie liczyć 
tylko na 
siebie. O 
tym 
właśnie 
dobrze 
wiedziała 
moja 
mama, 
gdyż od 
wczesnej 
młodości 
musiała 
sobie 
sama 
radzić i 
tylko na 
własnych 
siłach 
polegać.
„
Widzis
z - 
rozważ
ała 
mama - 
żeby 
żyć z 
malarst
wa, 
trzeba 
najpier
w 
zostać 
znanym 
malarze
m, 
którego 
obrazy 
będą 
kupowa
ne. A to 
może 
potrwać
,

41

1
a nawet... nie nastąpić wcale, mimo że według mnie malujesz bardzo ładnie".
Wycofałam dokumenty. Zdałam egzaminy na geologię. Geologia trwa 
sześć lat. Są to studia bardzo ciekawe, „konkretne", zawierające w swoim 
programie bardzo szeroki wachlarz różnych dziedzin. Od filozofii, logiki, języków 
obcych przez kurs wyższej matematyki, fizykę, chemię, biologię i zagadnienia 
ekonomiczno-socjologiczne, do przedmiotów ściśle specjalistycznych.
A zatem student geologii musi umieć spreparować żabę (zaczynam od 
tego, co było dla mnie najgorsze), nie tylko wyciągać logiczne wnioski z 
naukowych rozważań, ale i w y p o w i a d a ć je w sposób zgodny z zasadami 
logiki.
Musi wiedzieć nie tylko o tym, że Ksantypa była żoną Sokratesa, ale i 
czasem zacytować kilka jego myśli. Musi umieć nie tylko narysować wiotką 
całkę, ale w razie potrzeby zrobić z niej użytek.
Nie zaszkodzi znajomość języków obcych, przydatnych przy 
korzystaniu z "bogatej literatury fachowej. Bardzo się przydaje umiejętność 
narysowania odsłoniętego zbocza skalnego, czy też trylobita np. z profilu. 
Zawsze przyda się znajomość kilku piosenek, które zaśpiewane przy ognisku, 
przy kubku gorącej herbaty zabrzmią jak nigdzie... (nawet w porównaniu z 
najlepszymi salami koncertowymi świata). Nie muszę chyba dodawać, że 
pożądane jest usposobienie pogodne, optymistyczne. Ale przyjmowani są na 
studia geologiczne i zatwardziali pesymiści.
Zresztą zdrowy wysiłek fizyczny, jak na przykład dwudziestokilometrowy 
marsz, przerywany wytężonym umysłowym wysiłkiem przy odkrywkach 
skalnych w poszukiwaniu skamieniałości z minionych okresów geologicznych, 
może największego ponuraka doprowadzić do całkowitej równowagi 
psychicznej. A jeśli świeży odłam skalny ukaże zarys poszukiwanej 
skamieniałości lub choćby jego fragment—uczucie bezgranicznej szczęśliwości 
zapewnione.
Geologia jak wiadomo jest nauką o ziemi. Ale nie chodzi bynajmniej 
tylko o dokładny przekrój ziemi, o spojrzenie w głąb. Żeby zrozumieć procesy 
zachodzące tam, w sercu wulkanów, na dnie oceanów i jeszcze głębiej — trzeba 
orientować się nieźle w sprawach zachodzących na powierzchni ziemi, w 
sprawach dotyczących człowieka, który jest cząstką przyrody - ziemi - i ma 
niebagatelny wpływ na kształtowanie się jej oblicza. Dlatego też wszystko, 
co ludzkie, nie może być obce geologowi. Wiadomości zdobyte w ciągu roku 
akademickiego na wykładach, ćwiczeniach, seminariach, uzupełniane są w 
okresie letnim zajęciami praktycznymi, zdobywanymi w trakcie wycieczek 
w teren. Wycieczki odbywają się całą grupą, pod kierunkiem asystenta lub 
profesora.
Te praktyki letnie wspominam najprzyjemniej, mimo że plecak z próbkami 
skalnymi był często bardzo ciężki. Zapomniałam dodać, że geolog musi być 
silny. Niekoniecznie kulturysta, ale mocne mięśnie bardzo się przydają, a
42

odporność na deszcze, mrozy i wichury w czasie wielokilometrowych marszów 
z pełnym obciążeniem - wręcz konieczna.
Zdobyta w ten sposób kondycja niewątpliwie bardzo mi się przydała w 
czasie objazdów z koncertami na terenie Rzeszowszczyzny. Zwłaszcza w okresie 
zimowym.
Po trzecim roku obowiązywała nas praktyka w kopalni węgla. 
Otrzymałam wraz z dwiema koleżankami skierowanie do kopalni węgla 
kamiennego „Anna" w Pszowie na Gómym Śląsku. Na naszym roku było 
więcej dziewcząt niż chłopców, mimo że to raczej męski zawód. (Przyznaję 
to teraz).
Kierownictwo kopalni przyjęło nas serdecznie, zapewniło hotel 
robotniczy, wyżywienie i... od czasu do czasu praktyczne zajęcia na dole.
Pierwsza „wizyta" na dole była dla nas ciężkim przeżyciem. Młody 
sztygar, który miał nas oprowadzić... zaraz, zaraz muszę chyba użyć innego 
słowa, bo przecież myśmy nie szły... Pełzałyśmy na brzuchach, pomagając 
sobie niezdarnie kolanami i łokciami, które nam do wieczora spuchły jak 
banie. Było mi o wiele trudniej niż malutkiej, filigranowej Bogusi, czy 
niewiele wyższej Janeczce. Oj, dał nam pan sztygar wtedy w kość... Dosłownie 
też!!
Za to przez następne dni leżałyśmy w swoim pokoju brzuchami do 
góry, ale z absolutnie czystym sumieniem, czekając na zagojenie się naszych 
kończyn.
Czułyśmy nawet coś w rodzaju zadowolenia, a nawet rzekłabym dumy -
z dobrze, z poświęceniem spełnionego obowiązku.
Po szczęśliwie zakończonej praktyce mój podziw i uznanie dla braci 
górniczej wzrósł wielokrotnie. Za ich odwagę, wytrzymałość, koleżeńskość 
w jednym z najtrudniejszych zawodów człowieka.
Często słyszę pytanie: „Czy pani nie żałuje studiów geologicznych... 
przecież nie pracowała pani ani dnia w swoim zawodzie. Czy to nie stracony 
czas?".
Otóż nie, to nie jest stracony czas. Przeciwnie, jestem bardzo zadowolona, 
że dane mi było choć przez chwilę zajrzeć do tej ciekawej księgi, jaką jest nauka 
o naszej ziemi. Pozwoliło mi to dostrzec i zrozumieć wiele spraw dotyczących 
życia na ziemi, teraz i w minionych okresach geologicznych. Inne studia, bardziej 
przydatne dla mnie teraz, jak na przykład muzyka, czy nawet malarstwo, nie 
wzbogaciłyby mego światopoglądu tak, jak geologia.
Pod koniec studiów, na kolejnym wieczorze poezji i muzyki, w którym 
wzięłam udział, zwrócił się do mnie z propozycją współpracy założyciel 
„Kalamburu", reżyser i aktor w jednej osobie - kolega Litwiniec. Ucieszyłam się 
bardzo, bo to oznaczało, że będę należała do zespołu, który pracuje, rozwija się, 
ma bardzo ambitne i interesujące plany. Nie będzie czekania na okazję do
43

i
pośpiewania, będą regularne próby z całym zespołem, a ja stanę się choćby 
najmniejszym, ale przecież przydatnym trybikiem w sprawnie działającej całości.
Zaczęłam chodzić na próby. Zbliżały się juwenalia. „Kalambur" miał 
zaprezentować swój nowy program w Krakowie, toteż próby były intensywne 
i drugie. Oczywiście próby mogły się odbywać dopiero późnym wieczorem i 
w nocy, wtedy, kiedy kończyły się wszelkie zajęcia na różnych uczelniach 
Wrocławia. Miałam śpiewać w programie dwie piosenki do własnej muzyki. 
Wkrótce jednak spostrzegłam, że nie pogodzę obowiązków na uczelni z moim 
nowym życiem artystycznym, przede wszystkim dlatego, że moje studia miały 
się ku końcowi i pracy było w związku z tym bardzo dużo.
A tu rano, po nieprzespanej nocy, zamiast do biblioteki uniwersyteckiej, 
podążałam po omacku (ze zmęczenia zasypiałam już w tramwaju) do łóżka, z 
którego żadna siła nie była mnie w stanie wydostać. Dodać wypada, że w ogóle 
nie mam kłopotów ze spaniem. Lubię to zajęcie.
Więc powoli radość moja bladła. A mój zdrowy rozsądek, który ludziom 
sceny bardzo przeszkadza (tak mi się wydaje), coraz natrętniej podsuwał mi 
obrazy niedalekiej przyszłości, kiedy to koleżanki i koledzy będą ucztować z 
okazji otrzymania dyplomów, a mnie między nimi wcale a wcale nie będzie. 
Postanowiłam jednak pojechać jeszcze na juwenalia w Krakowie, żeby być w 
porządku wobec zespołu.
Było bardzo wesoło i przyjemnie aż do chwili mego występu. To był mój 
pierwszy występ publiczny w prawdziwym teatrze. Kiedy stanęłam na scenie, 
zaczęły się dziać rzeczy dziwne. Był półmrok, gdyż klimat moich ballad tego 
wymagał. Ale przecież nie było ciemno. W pierwszej chwili dostrzegłam jakieś 
twarze, a potem znalazłam się w czarnej, głuchej otchłani.
Zapomniałam, jaki tekst mam śpiewać i w ogóle po co tu przyszłam. 
Ktoś mi szeptał początek piosenki zza kulis.
Nie pamiętam, ile razy się pomyliłam, nie pamiętam reakcji 
publiczności, ani tych kilku kroków z powrotem za kulisy. Pamiętam tylko 
ogromny żal do całego świata, a przede wszystkim do siebie za to, że zawiodłam, 
że nie potrafiłam dać z siebie tego, co tak bardzo chciałam widowni podarować, 
że... przegrałam.
Nie poszłam się bawić z innymi po występie. Wróciłam do hotelu 
turystycznego, wdrapałam się na swoje piętrowe łóżko i bardzo, bardzo 
przygnębiona - zasnęłam.
Brak czasu i... zwycięstwo mego zdrowego rozsądku nad „duszą 
artystki" to był oczywiście główny powód do rezygnacji z członkostwa 
„Kalamburu".
Ale był jeszcze taki zupełnie minipowodzik, dostrzegalny dopiero z 
perspektywy czasu. Otóż my kobiety bardzo rzadko robimy coś czysto i 
wyłącznie dla samej sprawy. Najczęściej za przejawem naszego działania kryje 
się mężczyzna, z miłości do niego dokonujemy tych wszystkich cudów
44

się choćby 
ipej całości, 
nbur" miał 
ntensywne 
ieczorem i 
jczelniach 
:j muzyki. 
ni z moim 
idia miały
syteckiej,
0	łóżka, z
e w ogóle
'ludziom 
iuwał mi 
ztować z 
5 będzie. 
>y być w
\
1
	był mój
i scenie,
lad tego
njakieś
lazłam.
'eakcji 
i tylko 
odłam, 
rować,
liotel
u 
ardzo
duszą 
)stwa
ero z 
¦sto i 
oyje 
dów


zręcznośc
i, 
dyplomac
ji, odwagi 
(!) i 
poświęce
nia. Dla 
niego 
zostajem
y pilotem 
odrzutow
ca, jeśli 
on lubi 
się bujać 
i oglądać 
chmury 
w 
zbliżeniu
, dla 
niego 
udajemy 
z 
powodze
niem 
najgłupsz
ąz istot - 
kurę 
domową- 
mimo że 
pasjonuje 
nas 
cybernet
yka. Ja 
takiego 
bodźca 
nie 
miałam 
(może 
stąd to 
zwycięst
wo 
zdrowego 
rozsądku
?), 
chociaż 
stać mnie 
na 
„skrzydla
te 
porywy 
ducha"...
... 
Kiedyś 
na 
studiach 
zapisała
m się do 
klubu 
grotołazó
w. 
Chodziła
m na 
zebrania, 
z 
najwyższ
ym 
zaintereso
waniem 
wsłuchiw
ałam się 
w 
odczyty, 
a nawet 
wzięłam 
udział w 
wycieczce 
do grot, 
mimo że 
kiedy 
pastuję 
podłogę 
pod 
łóżkiem, 
czuję się 
uwięzion
a i jest mi 
duszno.
A 
wszystk
o 
dlatego, 
że 
przewod
niczący
m sekcji 
grotołaz
ów był... 
Piotruś. 
Na 
wycieczc
e, w 
pewien 
majowy 
ciepły 
dzień, 
czułam 
się 
bardzo 
szczęśliw
a.
A
żeby 
nowicjus
zom 
pozwolić 
zejść na 
dół, do 
groty, 
należało 
najpierw 
przeprow
adzić 
szkolenie 
na 
powierzc
hni ziemi 
i nauczyć 
chętnych 
do 
wspinani
a się na 
skały i 
zjeżdżan
ia 
stamtąd. 
Zjeżdża
nia nie 
na 
własnym
, z 
natury 
przeznac
zonym 
do tych 
celów - 
urządzen
iu, tylko 
na 
linach. 
(Boleśni
e się 
wrzynają
cych w 
owo 
„urządze
nie"!).
A
ch
, 
ja
kż
e 
na
m 
to 
sp
ra
w
ni
e 
szł
o!
B
ył 
cudowny
, 
słoneczn
y dzień. 
Któż by 
myślał o 
siniakach
, 
zadrapani
ach, 
rozdarty
ch 
spodniac
h... 
Wszyscy 
byli 
zadowol
eni, 
weseli, 
żarty i 
dowcipy 
krążyły 
jak 
piłeczka 
pingpong
owa 
wciąż na 
nowo 
odbijana.
N
adszedł 
wieczór. 
Mieliśm
y teraz 
spróbow
ać 
swych 
umiejętn
ości w 
praktyce, 
schodząc 
do wcale 
przyzwoi
tej 
jaskini. 
Rozpalili
śmy 
ognisko, 
żeby ci, 
którzy 
wyjdą na 
górę, 
mogli 
się zaraz 
ogrzać i 
osuszyć. 
Nie 
zeszłam 
w 
pierwsze
j grupie. 
A kiedy 
zajrzała
m w 
czarną, 
mokrą, 
ciasn
ą 
czeluść -
postanow
iłam 
zwlekać, 
ile się da. 
Liczyłam 
w 
duchu... 
nie 
wiadomo 
właściwi
e na co, 
że 
jednak 
nie będę 
musiała 
położyć 
się w 
błocie i 
jak 
robak 
zniknąć 
w tej 
strasznej, 
czarnej 
dziurze.
T
ymczase
m tu na 
górze 
było 
bardzo 
przyjemn
ie. Ogień 
wesoło 
trzaskał, 
zalewają
c 
wszystki
ch 
pomarań
czowym 
ciepłem, 
a Piotruś 
- który 
przyszed
ł do 
ogniska 
odpoczą
ć po 
trudach 
asekuro
wania 
najodwa
żniejszy
ch - 
wyciągn
ął się 
przy 
ognisku i 
położył 
swój ą 
rudą 
głowę na 
moich 
kolanach
. Gdyby 
Piotruś 
tego nie 
zrobił, 
pewnie 
bym 
jednak 
coś 
wymyśli
ła, co by 
choć 
trochę 
usprawie
dliwiało 
mojądez
ercję. 
Ale po 
takim 
wyróżnie
niu...
W
krótce 
czołgała
m się 
ruchem 
robaczko
wym w 
głąb 
dziury. 
Niewielk
a plama 
nieba 
znikła i 
jedynym 
pociesze
niem był 
fakt, że 
Piotruś 
tam na 
górze 
trzyma 
linę, do 
której 
byłam 
przywiąz
ana.
N
ajgorsze 
w tej 
całej 
„zabawi
e" było 
nie moje 
przekon
anie, że 
nigdy, 
przenigd
y nie 
pokona
m drogi 
powrotn
ej, ale 
jasna 
świadom
ość tego, 
że 
Piotruś i 
tak się 
niczego 
absolutni
e nie 
domyśla.

45

1
Zbliżały się wakacje. W czasie wakacyjnych miesięcy większość studentów 
stara się zazwyczaj o jakieś zajęcia, które podreperowałyby nieco stan majątkowy 
na najbliższe miesiące. Moje koleżanki zamierzały wyjechać na wieś „na 
gradobicie". Tak nazywały pracę związaną z ustaleniem wielkości szkód 
spowodowanych klęskami żywiołowymi.
Pewnie bym też pojechała na to „gradobicie" (choć odrzucało mnie 
zawsze od wszelkich zajęć związanych z jakimkolwiek działaniem 
matematycznym), gdyby nie Janeczka.
Otóż Janeczka, moja koleżanka z roku, sąsiadka z sąsiedniej kamienicy, 
uważała od początku naszej znajomości (tzn. od siódmej klasy szkoły 
podstawowej), że moim powołaniem jest śpiew. Nie przeczę, śpiewałam 
zawsze chętnie, gdy tylko ktoś tego chciał. A więc na akademiach szkolnych, 
później studenckich, i w domu dla gości. A zaczęłam już jako kilkuletni brzdąc 
na noworocznej zabawie dla dzieci, pod olbrzymią choinką. Moja mama 
pracowała wtedy jeszcze jako nauczycielka w szkole powszechnej i do jej 
obowiązków należało między innymi organizowanie zabaw dla dzieci, 
przedstawień itp. Ale nigdy nie myślałam, że śpiew będzie moim zawodem.
Traktowałam moje śpiewanie na zasadzie czystej przyjemności i nawet 
nigdy do głowy mi nie przyszło, że może być inaczej.
Janeczka tymczasem - nie należąc bynajmniej do osób odważnych, tzw. 
przebójowców - udała się pewnego dnia bez mojej wiedzy do Estrady 
Wrocławskiej i zaproponowała, aby mnie przesłuchali. Następnie -
uzyskawszy takową obietnicę — doprowadziła mnie siłą (siłą perswazji 
oczywiście, gdyż była o wiele niższa ode mnie) w oznaczonym dniu przed 
oblicze dyrektora artystycznego.
Zostałam przyjęta do nowego, montującego się właśnie programu. 
Zagwarantowano mi zupełnie kosmiczną wtedy dla mnie sumę. „Będzie pani 
mogła zarobić w ciągu miesiąca do 4 000 zł". Wypadało zdaje się około 100 
zł za imprezę.
Oczywiście byłam wdzięczna Janeczce, mimo że burczałam 
niezadowolona przez całą drogę do Estrady. Zgodziłam się naturalnie bez 
namysłu, bo i gradobicie ze skomplikowanymi obliczeniami odpadło i co 
najważniejsze - miałam śpiewać w programie dziewięć ładnych, melodyjnych 
piosenek, w dodatku mieli mi za to nawet zapłacić...!
Był to program muzyczny. Brało w nim udział kilku solistów, 
czteroosobowy balet, zespół muzyczny oraz dwóch aktorów, którzy 
poszczególne numery łączyli w całość. Aktorami byli Jan Skąpski w roli 
dzielnego żeglarza Sindbada oraz Andrzej Bychowski w charakterze... załogi. 
W portach, do których zawijał statek, rozbrzmiewały piosenki, tańczyły 
dziewczyny, grali muzykanci... jak to w portach na całym świecie.
Zmieniałam więc błyskawicznie kostiumy i śpiewałam (w zależności od 
portu) po hiszpańsku, po włosku, po niemiecku, rosyjsku i na zakończenie
46

r
programu w rodzinnym porcie - po polsku.
Ponieważ program stanowił pewną całość, a nie zwykłą składankę, 
woziliśmy ze sobą dekoracje imitujące pokład statku. Uszyto dla całego 
zespołu specjalne kostiumy, które w mgnieniu oka zmieniały nie tylko naszą 
narodowość, ale i... kolor skóry. Najwięcej popłochu i zabawy było zawsze z 
przebieraniem i charakteryzowaniem do części afrykańskiej. Trzeba było w 
wielkim pośpiechu zrzucić poprzedni strój, wbić się w ciemnobrązowy trykot 
i wysmarować twarz, szyję, uszy i dłonie szminką teatralną, do złudzenia 
przypominającą czarną pastę „Kiwi". Tancerki dysponowały jeszcze do tego 
perliczkami czarnymi i kręconymi.
Traktowałam moją pracę z całą odpowiedzialnością i dlatego też z 
pedantyczną dokładnością, tak jakby powodzenie programu od tego zależało 
- pokrywałam grubą warstwą szminki wszystko, co wystawało z trykotu. Ale 
mimo moich sumiennych i starannych zabiegów musiałam wyglądać śmiesznie 
i w znikomym stopniu przypominać Murzynkę, gdyż z uczciwie zasmarowanej 
całości wyłaniała się nielogicznie -jasna głowa. Peruczki dla mnie zdaje się 
zabrakło.
Program był już prawie gotowy, kiedy mnie dokooptowano, toteż 
wkrótce oznajmiłam w domu: „Jutro wyjeżdżamy! Najpierw na Dolny Śląsk, 
apotem na Wybrzeże!!".
Pierwszy raz wyruszałam na dłużej. Byłam zawsze w domu, nawet nigdy 
w akademiku nie mieszkałam... więc wyjazd mój stał się wydarzeniem na miarę 
wyprawy transkontynentalnej!
Program się podobał i na Dolnym Śląsku, i na Wybrzeżu. Wszyscy 
mieli pełne ręce roboty. Ledwo zdążaliśmy z przebieraniem i charakteryzacją 
do poszczególnych scenek. Może to i lepiej. Wszystko odbywało się w tak 
zawrotnym tempie, że nie zostawało ani trochę wolnego czasu na myślenie, 
na... tremę. Nie oznacza to, że nie miałam jej w ogóle, o nie!... Ale to już nie 
było to, co przeżyłam wtedy w „Kalamburze".
Pamiętam pierwszą wypłatę. Moje pierwsze, własnoręcznie (?!) zarobione 
pieniądze... Byliśmy wtedy w jakimś małym miasteczku na Wybrzeżu. Prosto z 
pokoju organizatora, który nam wypłacał pieniądze, poszłam do miasta w 
poszukiwaniu drobiazgów dla mamy i babci. Jeszcze tego samego dnia wysłałam 
paczkę do domu razem z pozostałymi pieniędzmi.
Zawsze się mówi, że pierwszą miłość pamięta się przez całe życie. 
Zgadzam się, ale uważam, że nie tylko miłość. To uczucie radości i satysfakcji, 
jakie mnie przepełniało na poczcie, było tak ogromne i silne, że pamiętać je 
będę zawsze.
Kiedy po zakończonej trasie wróciłam do domu, babcia załamała ręce. 
Byłam zmęczona i o połowę chudsza. Co zaś do owych 4 000 zł, to przekonałam 
się (niestety!), że byłaby to przyzwoita pensja, ale w warunkach normalnego, 
ustabilizowanego życia.
47
I

¦i
Chyba niewiele osób nie zainteresowanych bezpośrednio wie, ja 
wygląda dzień estradowego artysty w „turze" albo na „trasie". Zespół zatrzymuj 
się w hotelu w miejscowości - „bazie", z której wyjeżdża się na imprezy i d 
której się wraca. Wyjazd zespołu autokarem odbywa się o ustalonej godzinie 
uzależnionej od odległości dzielącej „bazę" od miejsca imprezy. Wyjeźdź; 
się jednak dostatecznie wcześnie, by zawsze pozostał jakiś luz n; 
nieprzewidziane sprawy, jak na przykład awaria samochodu, nagłe 
niedyspozycja członka zespołu itp. Autokary nie zawsze zapewniają maksimum 
wygody. Model samochodu, którym podróżowaliśmy z programem 
wrocławskiej estrady, pochodził z pewnością z czasów przygotowań do 
pierwszej wojny światowej. Marzliśmy często, wracając w nocy do „bazy". I 
choć było „ogrzewanie" w postaci grubej rury biegnącej przez środek 
samochodu, raczej niechętnie korzystaliśmy bezpośrednio z jej ciepła. Gdy 
zmęczeni, obezwładnieni snem dotknęliśmy nieopatrznie nieszczęsnej rury, 
to ręką to nogą - rozlegał się okrzyk „oj, parzy!". Rura nie tylko grzała, 
również kopciła...
Po przyjeździe do miejsca przeznaczenia, trzeba najpierw rozlokować 
się w garderobach, wypróbować mikrofony, przećwiczyć z zespołem 
muzycznym wątpliwe miejsca w piosence i dopiero, jeśli zostaje czas, można 
skoczyć do restauracji na jakiś posiłek. Po imprezie (czasem po dwóch albo i 
trzech) znów pakowanie się, mycie (jeśli jest gdzie) i powrót do „bazy". Jeśli jest 
za późno na kolację w restauracji, wystarczyć muszą kanapki, oranżada, jabłko, 
a często samo wyobrażenie o nich. Nasz samochodzik nie rozwijał szalonej 
szybkości, toteż docieraliśmy do hotelu w późnych godzinach nocnych. Nie 
było już ani chęci, ani sił do sporządzenia sobie herbaty specjalnie wożoną do 
tego celu grzałką.
Następnego dnia wszystko zaczynało się od początku z tą różnicą, że 
inna była miejscowość, scena, warunki za kulisami, trochę inna publiczność.
Jedyną zaletą naszego „autokaru" było absolutne bezpieczeństwo jazdy. 
Poruszał się z szybkością minimalną (jaka chyba w ogóle jest możliwa). W trasie 
powrotnej, pod samym Wrocławiem, stanął i już nie ruszył wcale.
Myślę jednak, że estrada nie dała za wygraną i że naprawiony 
samochodzik nadal wozi po terenie szerzycieli kultury i rozrywki. Zresztą z 
satysfakcją stwierdzam, że autokar ten przelicytowany został przez swego jeszcze 
starszego kolegę, którym nam przyszło podróżować po USA i Kanadzie. Takim 
zabytkiem nie jeździłam nigdy ani przedtem, ani potem. Ponieważ większość 
członków zespołu nie miała jeszcze uprawnień estradowych, kierownictwo 
wrocławskiej estrady zorganizowało dla naszej grupy wyjazd do Warszawy na 
egzamin. Egzamin składał się z części praktycznej i teoretycznej. Zaśpiewałam 
więc piosenkę i zeszłam ze sceny na widownię, gdzie siedziała komisja 
egzaminacyjna. Nie pytali mnie długo. Akcję dramatu Czarownice z Salem 
Arthura Millera umieściłam w Anglii... może dlatego (a może nie tylko dlatego?)
48

sdnio wie, jak 
ipół zatrzymuje 
a imprezy i do 
lonej godzinie, 
:zy. Wyjeżdża 
jakiś luz na 
Shodu, nagła 
ają maksimum 
programem 
ygotowań do 
y do „bazy". I 
przez środek | 
ciepła. Gdy 
Kzęsnej rury, 
tylko grzała,
i rozlokować z 
zespołem 
fczas, można 
iiwóch albo i 
zy". Jeśli jest 
żąda, jabłko, 
ijał szalonej 
ocnych.Nie \ 
wożoną do I
[różnicą, że 
bliczność. 
istwo jazdy. 'a). 
W trasie
Iprawiony i. 
Zresztą z 
egojeszcze Izie. 
Takim 
większość 
rownictwo 
irszawy na 
śpiewałam a 
komisja e z 
Salem i 
dlatego?)


egzaminu nie 
zdałam. 
Bardzo 
przeżyłam tę 
„dwóję". 
Chyba 
bardziej niż 
pierwszy i 
jedyny oblany 
egzamin z 
krystalografii 
u kochanego 
profesora 
Maślankiewic
za.
Tymczasem 
spieszyłam 
się z 
ukończenie
m pracy 
magisterskie
j. Strona 
praktyczna 
polegała na 
skartowani
u około 
dwudziestu 
kilometrów 
kwadratowy
ch terenu 
znajdującego 
się w tzw. 
Worku 
Turoszowski
m. O ile 
praktyki i 
wycieczki 
odbywało się 
grupowo, o 
tyle pracę 
magisterską 
trzeba było 
wykonać 
samodzielnie
.
Zami
eszkałam 
więc u 
gospodyni 
we wsi 
Zatonie i 
stamtąd 
wychodziła
m rano do 
mojej pracy, 
niosąc w 
torbie 
geologicznej 
wszystko, co 
mi mogło 
być 
potrzebne w 
ciągu dnia. 
Wracałam o 
zmierzchu.
Mój 
teren 
obejmował 
duże połacie 
lasu oraz 
miejsca 
położone na 
zupełnym 
odludziu. 
Wtedy to 
właśnie 
przekonałam 
się na 
własnej 
skórze, że 
asystenci 
mieli jednak 
trochę racji, 
uprzedzając 
nas na 
samym 
początku, że 
geologia nie 
jest wybitnie 
damskim 
zawodem.
Nie 
boję się 
samotności, 
boję się 
właściwie 
(panicznie!) 
tylko żab. 
(A tej żaby, o 
której 
wspomniała
m, wcale nie 
spreparowała
m. Zrobił to 
kolega w 
zamian za 
drobne 
tłumaczenie 
z literatury 
fachowej). 
Poza tym 
byłam 
przecież 
uzbrojona w 
nie najlżejszy 
młotek 
geologiczny, 
ale mimo to 
czułam się 
nieswojo, 
zwłaszcza w 
lesie. 
Dlatego też 
skartowałam 
w pierwszej 
kolejności 
las, by wyjść 
w przestrzeń i 
słońce. Tak, 
tak... kobiecie 
trudniej 
znieść 
samotność 
niż 
mężczyźnie. 
Nigdy nie 
słyszałam na 
przykład o 
samotnych 
żeglarzach 
płci żeńskiej.
A 
propos 
żeglarzy... 
muszę 
złożyć hołd 
naszemu 
wielkiemu 
żeglarzowi 
Leonidowi 
Telidze. 
Wszyscy o 
nim wiedzą i 
choć 
każdego 
uderza inny 
rys jego 
osobowości, 
zgodni są 
przecież co 
do jednego: 
to 
zwycięstwo 
nad siłami 
przyrody i 
nad samym 
sobą 
pozostanie 
nie tylko 
jego 
osobistym 
triumfem, 
ale i naszą 
wspólną 
dumą.
Przyp
uszczam, że 
wielu 
mężczyzn 
zadało sobie 
pytanie: „A 
ja, czyja też 
bym tak 
mógł...?" - i 
większość 
sobie 
szczerze 
musi 
odpowiedzie
ć - „... chyba 
nie...".
No 
cóż, jestem 
tylko 
kobietą, 
która boi się 
żab i nie 
wypada mi 
nawet 
komentowa
ć tak 
wielkiego, 
męskiego 
czynu. 
Mogę tylko 
pomilczeć 
w głębokim 
podziwie.
Wkrótce 
złożyłam 
pracę 
dyplomową i 
zdałam 
pomyślnie 
egzamin 
magisterski 
na... 5. Był 
to rok 1962. 
W tym 
samym roku 
spróbowała
m jeszcze 
raz 
zalegalizow
ać moją 
obecność na 
estradzie. 
Tym razem 
z 
powodzenie
m.
Egza
min zdany 
przed 
komisjąweryf
ikacyjnąMini
sterstwa 
Kultury i 
Sztuki to 
wprawdzie 
nie dyplom 
ukończenia 
wydziału 
estradowego 
przy PWST, 
ale i ten 
dokument 
napawał 
mnie 
przyjemny
m uczuciem 
własnej 
wartości, 
równoupra
wnienia z 
„prawdziwy
mi" 
aktorami. 
Teraz 
mogłam 
spokojnie
49

rozpocząć „terminowanie" w Estradzie Rzeszowskiej. Bardzo miło wspominam 
te czasy. Uważam je również za bardzo pożyteczne. Taka kolejność w drodze 
każdego człowieka sceny wydaje mi się słuszna i sprawiedliwa. Najpierw trzeba 
sprawdzić, czy mamy coś do przekazania słuchaczowi, czy jest mu to potrzebne 
i czy ta praca naprawdę daje nam głębokie zadowolenie, a nie tylko zaspokojenie 
ambicji. Czy urok sceny, blask świateł, brawa publiczności nie są tylko miłym 
„okresem narzeczeńskim". Czy tak samo będzie i w „małżeńskiej codzienności", 
w której przecież muszą się zmieścić i blaski, i cienie.
Wydaje mi się, że doskonałym sprawdzianem jest właśnie praca w terenie. 
Każdego wieczoru zmieniają się przecież warunki za kulisami, na scenie i 
atmosfera na widowni. To uczy nie najprostszej sztuki współżycia w zespole, 
umiejętności szybkiego przestawiania i dostosowania się, a tym samym 
wzbogaca o wiele cech przydatnych na scenie. Potem, jeśli sprawdzian wypadł 
pomyślnie, jeśli bakcyl sceniczny spowodował „nieuleczalną chorobę", można 
spróbować swoich umiejętności i przed publicznością innych krajów.
Dyrektorem artystycznym Estrady Rzeszowskiej był wtedy Julian 
Krzywka, człowiek niezwykle oddany sprawom teatru i estrady. Mój udział w 
programie, którego on był reżyserem, przyniósł mi duże korzyści. Poznałam 
dobrze pracę w terenie, zasmakowałam w jej trudach i radościach. Z naszym 
programem docieraliśmy nawet do najodleglejszych PGR-ów województwa 
rzeszowskiego. I muszę z przyjemnością stwierdzić, że im dalej od miast, od 
głównych traktów, tym serdeczniej nas witano, tym goręcej oklaskiwano. A 
przyjęcia, na których nas po imprezie tak gościnnie częstowano bigosem, 
zsiadłym mlekiem, chlebem razowym, ciepłym jeszcze i pachnącym - czyż 
można porównać z jakimkolwiek balem na lśniącej posadzce, w powodzi 
świateł?
To właśnie ta publiczność po raz pierwszy usłyszała i zaakceptowała 
Tańczące Eurydyki. Dopiero później, na festiwalu w Opolu, piosenka ta zdobyta 
ogólne uznanie, dając mi tym samym prawo uczestnictwa w festiwalu sopockim.
Miałam więc pierwszy raz wystąpić na festiwalu w Opolu z Tańczącymi 
Eurydykami.
Przyjechałam do Opola wczesnym rankiem. Już na dworcu można było 
przeczytać miłe słowa witające uczestników festiwalu. Miasto było 
przygotowane na tę uroczystość. Czyste, zielone, barwnie udekorowane, 
przyozdobione jak... narzeczona czekająca na swój orszak ślubny. A opolanie 
- gościnni, życzliwi, skorzy do dyskusji o piosence i... w razie 
niebezpieczeństwa, broniący zaciekle swoich faworytów. Cecha miła i 
niezwykle ważna. Żaden sport nie może istnieć bez kibiców!
Pogoda była cudowna w czasie prób, a nawet jeszcze popołudniowy 
koncert odbył się w promieniach zachodzącego słońca. Ale wieczorem 
rozpętała się burza z ulewą, jakiej już potem nie widziałam. Wystarczyło być
50

na scenie przez kilka minut, by nie mieć na sobie nawet śladu „suchej nitki", 
mimo że ktoś wpadł na pomysł, by trzymać nad śpiewającym solistą parasolkę. 
A muzycy na scenie (bez parasolek) wylewali wodę z instrumentów, brodząc 
dosłownie po kostki w gigantycznych kałużach. Zauważyłam nieraz, że kiedy 
już nie można bardziej zmoknąć, robi się wszystko jedno i jest bardzo wesoło.
Tak było i tym razem. I na scenie, i na widowni, której nikt nie opuszczał. 
Początkowo starano się ratować, ukrywając się pod parasole, płaszcze, chustki 
i gazety, ale ulewa była tego wieczoru obfita i długotrwała. Deszcz lał 
strumieniami, z podziwu godną dokładnością i konsekwencją zatapiając 
wszystko na ziemi. I choć ogólnie wiadomo, że potop miał już miejsce, 
chwilami rodziła się wątpliwość, czy to czasem nie teraz dopiero ma nastąpić?!
Było więc wszędzie mokro, ale nie zimno, choć słupek rtęci na 
termometrze wskazywał niewiele stopni. Było wesoło i gorąco! Oklaski i 
okrzyki uznania z widowni ogrzewały w równym stopniu „odbiorców" jak i 
„nadawców". Cieszyliśmy się i bawiliśmy wspólnie jak dzieci, którym nagle 
zezwolono na ulubioną zabawę - bieganie boso po kałużach w czasie deszczu. 
Dla mnie atmosfera panująca w czasie festiwalu opolskiego ma swoisty, 
niepowtarzalny urok. I to nie tylko w amfiteatrze, ale i na innych, mniejszych, 
towarzyszących festiwalowi imprezach odczuwa się ten sam „domowy" 
nastrój. Może to przede wszystkim dlatego, że są s a m i s w o i, że wszystko 
odbywa się na własnym podwórku, że śpiewa się tylko po polsku, o naszych, 
obchodzących przede wszystkim nas - sprawach. Bo przecież nie ma gości 
przynoszących ze sobą powiew dalekiego świata, ciekawego, ale przecież 
obcego.
Chyba głównie dlatego festiwale w Opolu są jeszcze milsze mojemu 
sercu niż Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie.
Śpiewałam w Opolu dwa razy i za każdym razem los był dla mnie 
łaskawy (Tańczące Eurydyki i Zakwitnę różą). Może jeszcze kiedyś zaśpiewam 
w tym mieście?... Mówią- że do trzech razy sztuka... Człowiekowi nigdy nie za 
wiele szczęścia...
Chciałabym zresztą nie tylko ten jeden raz śpiewać na festiwalu w 
Opolu, ale to już poza konkursem. Nie tylko dlatego, że jak Maurice Chevalier 
czułabym sięjuż syta chwały i zaszczytów, ani też nie w obawie przed ewentualną 
porażką. Po prostu niech inni walczą, przeżywają chwile niepokoju przed 
werdyktem jury, niech inni się potem radują ze swego zwycięstwa. Bo to 
naprawdę ogromne przeżycie usłyszeć komunikat: „Piosenka... kompozytora... 
do tekstu... w aranżacji... w wykonaniu... uzyskała... pierwsze miejsce!".
Po usłyszeniu własnego nazwiska przebiegają ciarki po całym ciele i 
zalewa nas fala szalonej, niewypowiedzianej radości. Zawisamy na czyjejś szyi. 
Najczęściej zostaje wycałowany i wyściskany ktoś, kto po prostu najbliżej stoi. 
Zupełnie nie zważamy na to, czy ten ktoś poddaje się z lubością huraganowym 
pieszczotom, czy też wyrywa się przerażony. Piszę specjalnie tak bezosobowo,
51

ponieważ tak mniej więcej reagują prawie wszyscy zdobywcy nagróc 
punktowanych miejsc na festiwalach w kraju i za granicą. Z tą minimalną różnic, 
że ja nigdy nie mogę zawisnąć na czyjejś szyi. Nogi zawsze sięgają mi akurat d 
podłogi.
Najlepsze piosenki z festiwalu opolskiego reprezentują polsk 
piosenkę w Sopocie, na Międzynarodowym Festiwalu Piosenki.
Chciałabym przy okazji podkreślić, że na powodzenie piosenki skład, 
się nie tylko dobra muzyka, dobry tekst i dobre wykonanie. Bardzo ważna 
czasem wręcz decydująca, staje się oprawa muzyczna utworu - aranżacja 
której znaczenie, jak mi się wydaje, jest u nas niedostatecznie podkreślane.
Miałam po prostu szczęście w Tańczących Eurydykach. Muzyczni; 
ta piosenka bardzo mi „leżała", tekst - który jest raczej obrazem malowanyn 
słowami lekko i pastelowo - bardzo się podobał, swą aranżacją pan Hermar 
ubrał Eurydyki w najładniejszą zwiewną tunikę, a całość zagrała doskonała 
orkiestra Stefana Rachonia. Najlepsza u nas i poza granicami kraju też.
Chciałabym doznać tak złożonego szczęścia i w przyszłości, w innych, 
nowych piosenkach.
Ale między Opolem i Sopotem nastąpił mój pierwszy „wielki wyjazd za 
granicę". Nie liczę wyjazdu do telewizji NRD, bo to bliziutko, zaledwie kilka 
godzin jazdy pociągiem. Czekał mnie wyjazd do Związku Radzieckiego z dużą 
grupą artystów. Trasa była daleka i ciekawa, aż do Morza Czarnego. W 
programie brali udział między innymi: Maria Koterbska, Dana Lerska, 
Wiesława Drojecka, duet wokalno-taneczny, Zdzisław Sławiński, Stasia 
Kowalczyk, Janusz Gniadkowski, zespół Jerzego Miliana. Na czas trwania 
festiwalu sopockiego miałam otrzymać „przepustkę" do Polski. Tak też się 
stało. Zespół pożegnał mnie bardzo serdecznie i zażądał, bym bez nagrody nie 
wracała.
Dlatego też bardzo mnie ucieszyło moje pierwsze miejsce za Tańczące 
Eurydyki w dniu polskim i trzecie w dniu międzynarodowym.
Byłam w ZSRR cztery razy i za każdym razem zbierałam dowody 
niezwykłej muzykalności i wrażliwości radzieckiej publiczności. Publiczności 
tak wdzięcznej, serdecznej i wyrobionej muzycznie nie spotkałam nigdzie. Nie 
można jej oszukać. Zawsze wybierze, trafnie oceni, nagrodzi największymi 
brawami piosenkę dobrą, a niekoniecznie najbardziej efektowną. A przecież 
na koncercie trzeba reagować i decydować natychmiast. Nie ma czasu na 
zastanawianie się, porównania, czy powtórne przesłuchania.
Przyjmowano nas niezwykle serdecznie, zapraszano do domów na 
uroczystości rodzinne. W czasie jednej z takich wizyt w starym domu gruzińskim 
zobaczyłam na ścianie takie wspaniałości w postaci białej broni, że nawet mnie, 
dalekiej od rycersko-wojskowych zainteresowań, zabiło serce z zachwytu. 
Pomyślałam potem o naszym przyjacielu Percym, który jest szermierzem. Dobrze,
52

że Percy tego nie widział - straciłby spokój ducha, gdyż zapewne zechciałby 
mieć choć jedną taką szablę, pięknąjak klejnot, by móc na nią choćby czasem 
popatrzeć, dotknąć cudownie wykonanej rękojeści. A przecież tych skarbów 
nie można nigdzie na świecie kupić na własność... chyba że Percy zyskałby 
uznanie i przyjaźń Gruzina. Za przyjaciela Gruzin odda nawet życie!
Na powtarzające się dość często pytania, zadawane i w Polsce, i poza jej 
granicami: „Jakie płyty pani nagrała, gdzie można je kupić?" - zmuszona byłam 
odpowiadać z uśmiechem zażenowania, że jeszcze żadna moja płyta nie wyszła, 
ale z pewnością wkrótce zaproponują mi jej nagranie. Płyty są bowiem dla 
piosenkarza będącego za granicą dowodem popularności we własnym kraju, 
dowodem stwierdzającym jego przydatność na scenie, a przede wszystkim 
dowodem usprawiedliwiającym i wyjaśniającym jego obecność na estradach 
zagranicznych. Jednym słowem jest to taki... muzyczny dowód tożsamości.
Bardzo chciałam mieć taki „dowód" wystawiony w kraju. Marzyłam o 
tym, ale... wciąż nie miałam nawet szansy, by chociaż popróbować zostać 
„prorokiem we własnym kraju".
Pomimo to w Moskiewskim Studio Nagrań przy ul. Stankiewicza 8 
postanowiono zaryzykować...
Zaproponowano mi nagranie płyty. Całej, dużej, długogrającej płyty! 
Ucieszyłam się ogromnie. Zgodziłam się nagrywać natychmiast, mimo że 
mogłam to robić dopiero po koncertach, a więc w nocy. Czasem mieliśmy 
nawet po trzy koncerty dziennie, po których czułam się bardzo zmęczona. 
Przychodziłam jednak punktualnie do studia, gdzie zmęczenie ustępowało. 
Pochłaniała mnie całkowicie praca, cieszyła i ekscytowała. To przecież była 
moja pierwsza płyta!
Poznawałam dopiero całą technikę nagrywania, przyzwyczajałam się do 
śpiewania ze słuchawkami na uszach. Słysząc gotowy podkład muzyczny, 
odkrywałam na nowo sprawy interesujące, ale przecież niezupełnie nowe, bo 
znane mi z pozycji obserwatora w rzymskim RCA. Ale to są dwie zupełnie 
różne sytuacje. Patrzeć jak inni nagrywają, a nagrywać samemu. Bardzo lubię 
pracę w studio.
Do dziś jestem w serdecznym listownym kontakcie z AnnąKaczaliną, 
która jest wielkim znawcą muzyki w ogóle, a piosenki w szczególności, 
Igorem, który jest plastykiem i projektuje koperty do płyt, Wiktorem 
Babuszkinem, mikserem, zdolnym i cenionym fachowcem. To właśnie Wiktor 
odpowiada za fonię na wielkich politycznych i artystycznych wydarzeniach 
na Kremlu i w Pałacu Zjazdów. Bardzo dobrze mi się z nimi pracowało.
W przerwach, kiedy kontrolowaliśmy nagrany materiał, częstowali 
mnie gorącą herbatą i pierożkami z mięsem i kapustą. Chciałabym znów zj eść w 
towarzystwie Ani i Wiktora pachnący, gorący i pulchny pierożek z mięsem. 
Albo lepiej dwa. I z mięsem i z kapustą!
53

Po pewnym czasie otrzymałam przesyłkę z Moskwy. To Igor w< 
własnoręcznie sporządzonym, solidnym, drewnianym opakowaniu, przęsła 
mi mojąpierwszą płytę.
Na etykiecie naklejonej na płytę, na której podaje się spis piosenek 
(tytuły), wydrukowany był wierszyk:
MHJJOH AHHe TepMaH
MLI ra^ajiH fleHt H nac Koma >Ke 
CHOBa BCTpeTHM Bac? FOR nponiejr 
- a Bac Bce HeT... B OHCHjjaHHH 
iimeM npHBeT!
W wolnym przekładzie:
Zastanawialiśmy się godzinami, dniami
kiedy znów panią zobaczymy?
Rok minął- a pani wciąż nie ma...
w oczekiwaniu przesyłamy pozdrowienia!
Czas jednak powrócić do San Remo.
Zanim dotarłam do sali prób, musiałam po drodze dać się uwiecznić 
grupie fotoreporterów, uczciwie pracujących dla swoich zleceniodawców.
Kiedy znalazłam się wreszcie, trochę zasapana (zdjęcia robione były 
na schodach) na sali, śpiewała właśnie Connie Francis. Usiadłam i dysząc nie 
tyle ze zmęczenia, ile z tremy, która mnie znów dopadła — zamieniłam się w 
słuch. Słyszałam Connie Francis dotychczas jedynie przez radio. Zawsze mi się 
jej głos podobał, ale nie wiedziałam, czy nie jest to zasługa wysokiej techniki 
nagrań.
Nie zawsze piosenkarz czy piosenkarka śpiewa tak, jak to zostało 
zarejestrowane na płycie czy taśmie magnetofonowej. Prawdziwym 
sprawdzianem jest śpiewanie „na żywo", a nie z playbacku.
W większości telewizyjnych programów piosenkarz korzysta z nagrania 
studyjnego, doskonałego pod każdym względem. Odtwarza się piosenkę -
piosenkarz ją słyszy z głośnika i stara się możliwie dokładnie zsynchronizować 
ruchy warg ze słyszaną piosenką. Ja na przykład śpiewam cicho, starając się nie 
zagłuszyć płynącego z głośnika własnego nagrania. Wtedy ruchy warg i mimika 
twarzy są bardziej prawdziwe.
Termin „na żywo" oznacza śpiewanie do mikrofonu przed 
publicznością, z towarzyszeniem grającej, a nie markującej orkiestry. O ile w 
procesie nagrywania możliwe są dziesiątki powtórzeń, poprawek, tricków 
technicznych - o tyle w śpiewaniu na żywo mogą wyjść na jaw wszystkie
54

Igor we 
przesłał
iosenek
:czmc
:ów.
sbyły
^cnie
siew
ni się
hniki
stało 
trym
•ani
a 
kę-
iwać 
;nie 
nika
zed
'ew 
rów 
tkie





minusy, 
słabsze 
strony 
śpiewaj
ącego, 
gdyż 
nie ma 
żadnej 
możliw
ości 
poprawi
enia 
czegokol
wiek.
D
latego 
też, 
jeszcze 
zanim 
Connie 
Francis 
skończy
ła 
śpiewać
, z 
przyjem
nością 
doszłam 
do 
wniosku
, że ona 
naprawd
ę tak 
pięknie 
śpiewa. 
Zachow
ywała 
się i 
wygląda
ła jak 
zwyczaj
na, 
normaln
a 
dziewcz
yna. 
Czarne 
spodnie, 
sandały i 
sweterek
... 
Swoim 
wygląde
m nie 
zmuszał
a 
widzów 
na sali 
do 
patrzeni
a na 
siebie. 
Podkreś
lam to 
świado
mie, 
gdyż nie 
mogłab
ym tego 
powiedz
ieć o 
wszystk
ich 
uczestni
kach 
festiwal
u. W 
dniu 
koncert
u 
miałam 
okazję 
do 
rozmow
y z 
Connie. 
„Skąd 
jesteś, 
Anno?" 
- 
zapytała
, kiedy 
schodził
am ze 
sceny, 
po 
odśpiew
aniu 
mojej 
piosenki. 
Była 
jeszcze 
za 
kulisami
, 
poniewa
ż 
śpiewał
a tuż 
przede 
mną i 
teraz 
śledziła 
przebieg 
festiwal
u na 
kontroln
ym 
ekranie 
telewizy
jnym. 
Opowie
działam 
jej, jak 
znana i 
lubiana 
jest w 
Polsce. 
„O, 
naprawd
ę?" - 
odrzekła 
z 
uśmiech
em, 
który 
pozwala
ł 
wierzyć, 
że 
nieoboj
ętna to 
dla niej 
nowina. 
Potem 
rozmow
a zeszła 
na 
temat 
samobój
stwa 
Luigi 
Tenco. 
„Ludzie 
zbyt 
wiele 
oczekuj
ą od 
życia, a 
gdy 
wygóro
wane 
nadzieje 
nie 
spełniaj
ą się, 
dzieją 
się 
właśnie 
takie 
tragedie. 
Ja 
akceptuj
ę 
wszystk
o w 
życiu, 
tak 
samo 
cieszą 
mnie 
drobne 
sprawy, 
jak i te 
wielkie. 
Tak 
trzeba 
postępo
wać, 
gdy 
chce się 
być 
przynaj
mniej 
spokojn
ym, jeśli 
nie 
szczęśli
wym".
Je
j 
zachowa
nie, 
spokój, 
opanow
any 
sposób 
bycia 
wskazy
wałyby 
na to, że 
postępuj
e 
zgodnie 
ze 
swoimi 
zasadam
i i 
przyzna
ć trzeba 
- 
skuteczn
ie. 
Sądzę 
jednak, 
że ten 
wewnęt
rzny 
spokój 
w 
rozmow
ie 
prywatn
ej i 
opanow
anie na 
scenie - 
zawdzię
cza 
przede 
wszystki
m 
pewnośc
i, że to, 
co się 
robi, ma 
wartość 
i sens. 
Poza 
tym 
zauważ
yłam na 
próbach
, że po 
prostu 
kocha 
swoją 
pracę, 
kocha 
śpiew. 
Umiłow
anie 
pracy 
jest 
przecież 
warunki
em 
szczęści
a 
człowie
ka. Jeśli 
nie 
jedyny
m, to z 
pewnoś
cią 
jednym 
z 
najważn
iejszych
.
N
astępni
e na 
estradę 
weszła 
Dalida. 
Znałam 
ją z 
występ
ów w 
Sali 
Kongres
owej i 
Olimpii. 
Zmienił
a się 
bardzo. 
Była o 
wiele 
szczuple
jsza, by 
nie rzec: 
chuda - 
zresztą 
zgodnie 
z 
wymoga
mi 
mody. 
Długie 
włosy 
miała 
tym 
razem 
utlenion
e. 
Poniewa
ż 
pamięta
m jąz 
występó
w i 
licznych 
zdjęć 
jako 
brunetkę
, nie 
poznała
m jej w 
pierwsz
ej 
chwili. 
Dopiero 
gdy 
zaczęła 
śpiewać, 
uprzyto
mniłam 
sobie, 
że ten 
blond 
nastolat
ek w 
minispó
dniczce 
to 
przecież 
sama 
Dalida. 
Po 
Dalidzie 
śpiewał
y mniej 
znane 
mi 
piosenk
arki i 
piosenk
arze 
włoscy. 
W 
pewnej 
chwili 
stwierdzi
łam 
poruszen
ie na 
sali, 
wzmocn
ił się 
gwar o 
kilka 
decybeli, 
głowy 
odwróc
iły się 
ku 
drzwio
m. A w 
drzwiac
h stał 
uśmiec
hnięty 
Domeni
co 
Modugn
o, 
przesyła
jący na 
lewo i 
prawo 
powitaln
e całusy. 
Wraz z 
nim 
przyszła 
na próbę 
jego 
piękna, 
młodziut
ka żona. 
Jak mnie 
Ranucio 
poinfor
mował, 
szalenie 
zazdrosn
a o 
sławneg
o męża. 
Piętro i 
Ranucio 
zaniepo
koili się 
wyraźni
e. 
Czułam, 
że 
któregoś 
z nich 
olśnił 
jakiś 
kolejny 
genialny 
plan, 
który 
natychm
iast 
zechcą 
zrealizo
wać. I 
rzeczyw
iście. 
„Musisz 
mieć 
zdjęcie 
z 
Domeni
co" - 
powiedz
iał 
Piętro, 
nachylaj
ąc się do 
mnie. 
„To 
będzie 
reklama
! 
Najpier
w 
przedsta
wimy 
cię 
oczywi
ście". 
Ale 
pan 
Domen
ico 
Modug
no 
usadow
ił się 
tymcza
sem na

55

przeciwległym końcu sali. Nie wypada, by kobieta przedzierała się przez tłum) 
w celu przedstawienia się. Ale z drugiej strony -jak zauważył Piętro - Modugnc 
chyba nie zechce przebyć tej męczącej drogi, by poznać jakąś piosenkarkę 
Nieznaną.
Ranucio jednak znów stanął na wysokości zadania: „Po prostu Anna 
przesiądzie się bliżej, a ja poproszę, by Domenico zrobił to samo. A kiedy 
już będą w odległości wyciągniętej ręki - przedstawimy ich sobie".
Zrobiłam to, czego ode mnie wymagano i oto siedziałam obok 
Modugno, który okazał się bardzo miły i bezpośredni. Kiedy zbliżył się 
fotograf, by zrobić zdjęcie pt. „Domenico Modugno w rozmowie z Polką" -
zrobił się taki tłok, że trudno było zorientować się na zdjęciu, kto gdzie się 
zaczyna i kończy. Takie to właściwości magnetyczne posiada obiektyw. 
Zupełnie niespodziewanie przyszła pomoc ze sceny. Po prostu do mikrofonu 
zbliżyła się śpiewająca para małżeńska „Sonny and Cher", która swym 
zjawieniem się wybawiła mnie z opresji. Przez kilkanaście następnych minut 
nikt nie był w stanie robić nic innego, jak podziwiać fantazję małżeństwa, 
przejawiającą się w kroju szat i doborze kolorów. Było to widowisko 
absolutnie szokujące. Nie potrafię nawet powiedzieć, czy dobrze śpiewali. 
Jak się później okazało, w identycznym ubraniu i makijażu odbywali spacery 
pieszo po San Remo, budząc w przechodniach sprzeczne uczucia. Ale cel 
swój osiągnęli niezawodnie, bo każdy przechodzień - nawet najbardziej 
pogrążony we własnych najczarniejszych myślach - podnosił wzrok, patrzył, 
odwracał się za nimi i na chwilę zapominał o własnym nieszczęściu, a może i 
o całym bożym świecie. W każdym razie taki przechodzień, kiedy ujrzy ich 
płytę na oknie wystawowym - kupi ją na pewno!
Po tym wzruszeniu odpoczęłam przy „Les Surfs", którzy wdzięcznym, 
tanecznym krokiem wbiegli na scenę. Śpiewali piosenkę Quando dico, che ti 
amo. W ich wykonaniu wypadała o wiele lepiej niż w wykonaniu włoskiej 
piosenkarki Anny-Rity Spinaci. Są bardzo niscy, wyglądają jak dzieci albo 
raczej jak śniade, poruszające się lalki - zabawki. Dwie dziewczyny i czterech 
chłopców. Zespół „Les Surfs" zastąpił wkrótce francuski piosenkarz Antoine. 
Moim zdaniem chłopak ten nie umie śpiewać. Ekstrawagancki strój, uczesanie 
(a raczej jego brak), epileptyezne podrygiwanie i nieskoordynowane z muzyką 
podskoki. Wszystko to nie mogło olśnić i oszołomić do tego stopnia, by nie 
zauważyć fałszowania i wyskakiwania z frazy. Spieszę raz jeszcze podkreślić, 
że na moją negatywną ocenę nie wpłynął bynajmniej ani jego strój, ani dość 
mało sympatyczny sposób bycia. W sprawach dotyczących ubioru, wyglądu 
zewnętrznego kieruję się daleko idącym liberalizmem, wyrozumiałością. 
Uważam to zresztą za mało istotne w ocenie wartości człowieka. Natomiast 
przekonana jestem, że każdy piosenkarz powinien jednak odznaczać się odrobiną 
muzykalności i głosu. W przeciwnym razie ta zabawa w gwiazdę estrady staje 
się mocno nieuczciwa. I to zarówno wobec widzów - słuchaczy, jak wobec
56

1


siebie 
samego. 
Tylko że 
wymieni
one braki 
idą 
zazwycz
aj w 
parze z 
kolosaln
ym 
brakiem 
samokry
tycyzmu
. 
Niestety.
P
o 
powroci
e z 
próby, 
w 
hotelu 
czekała 
mnie 
miła 
wiadom
ość. 
Zosia 
Aleksan
drowicz 
przybęd
zie 
jutro! 
Świetni
e się 
składało
, 
poniewa
ż 
właśnie 
następne
go dnia, 
w 
przeddzi
eń 
festiwalu 
miał się 
odbyć 
cocktail 
na moj ą 
cześć. 
Zaprosz
ono 
mnóstw
o osób. 
A ja 
wiedział
am z 
doświad
czenia, 
czym to 
pachnie. 
Pociesza
łam się 
trochę 
tym, że 
u wielu 
ludzi na 
ziemi 
stwierdz
ono 
wrodzon
ą, a więc 
nieulecz
alną 
awersję 
do 
cocktaili 
na 
własną 
cześć. 
Przybyli 
wszyscy
. 
Między 
innymi 
przedsta
wiciel 
polskiej 
ambasad
y w 
Rzymie.
Z
osia 
przesyła
ła mi od 
czasu 
do 
czasu 
krzepiąc
y 
uśmiech 
i kilka 
słów 
również 
mocno 
krzepią
cych - 
gdyż 
nazywaj
ących 
rzeczy 
po 
imieniu, 
po 
polsku. 
Byłam 
jej 
niezmie
rnie 
wdzięcz
na za to. 
Nie 
przeszk
adzało 
jej to w 
intensy
wnej 
pracy 
reżysers
kiej. 
Poniewa
ż sceny 
z tego 
przyjęci
a miały 
wejść 
do filmu 
o mnie - 
więc 
Zosia 
korzysta
ła z 
okazji.
Z 
wywiad
ów 
zapami
ętałam 
najlepie
j 
wywiad 
dla 
radia 
Luxem
burg. 
Przedsta
wiciel 
tej 
rozgłoś
ni był 
tak 
druzgoc
ąco 
przystoj
ny i 
miły, że 
miałam 
poważn
e 
kłopoty 
ze 
skonce
ntrowa
niem 
się nad 
odpowi
edziam
i. Nie 
chciała
bym 
być źle 
zrozum
iana. 
Nie 
stwierd
ziłam u 
siebie 
ani 
krzty 
zaborcz
ości, 
agresy
wności, 
czy 
innej 
podobn
ej cechy 
charakt
eru - 
tylko że 
on był 
taki 
piękny...
Następn
ego dnia 
zaczyna
ł się 
festiwal. 
Przed 
południ
em 
zrobion
o mi z 
Fredem 
Bongust
o (jego 
piosenk
ę 
śpiewał
am) 
serię 
zdjęć. 
„Na 
wszelki 
wypade
k" — 
zakomu
nikował 
fotorep
orter. 
Jeśli 
zwycię
życie, 
wasze 
zdjęcia 
muszą 
się 
ukazać 
natych
miast w 
prasie 
wieczor
nej".
A 
potem 
było 
drugie, 
nieskoń
czenie 
długie 
oczeki
wanie 
na 
nadejści
e 
wieczor
u. W 
końcu 
zapadł 
zmierzc
h, 
nadeszły 
późne 
godziny 
wieczor
ne. 
Trzeba 
było 
przygot
ować 
się do 
wyjścia 
z 
hotelu. 
Zapako
wałam 
suknię i 
pantofle
. 
Czekała
m na 
Pietra z 
Ranucie
m. 
Przyszli, 
popatrzy
li 
zdziwie
ni i 
wreszcie 
spytali z 
niepoko
jem: 
„Dlacze
go nie 
jesteś 
jeszcze 
ubrana?
". Jak 
to? - 
zdziwiła
m się z 
kolei ja. 
Miałam 
na sobie 
„małą 
czarną", 
byłam 
uczesan
a. 
Wydaw
ało mi 
się, że 
wygląda
m 
dostatec
znie 
eleganc
ko, by 
samoch
odem 
przejech
ać kilka 
ulic i w 
garderob
ie 
przebrać 
się w 
suknię 
sceniczn
ą. Tak, 
jak to 
robiłam 
zawsze, 
wszędzi
e. 
„Ostatec
znie 
można i 
tak" - 
zgodził 
się 
wspania
łomyśln
ie 
Piętro. 
Wyszliś
my.
J
uż w 
windzie 
spostrze
głam, że 
wszystk
ie panie 
są w 
długich 
sukniac
h 
wieczo
rowych
, 
płaszcz
ach do 
ziemi 
lub 
etolach 
różnej 
długośc
i, ale 
jednak
owo 
koszto
wnych. 
No cóż 
- 
pomyśl
ałam - 
etoli 
ani 
płaszcz
a 
wieczor
owego z 
trenem 
nie 
mam, 
ale za to 
mam 
prawdzi
we 
włosy, a 
nie 
perukę i 
nie 
fałszuję. 
O! Nie 
będę 
ukrywał
a, że 
przez 
kilka 
chwil 
nie 
mogłam 
stłumić 
w sobie 
przejaw
u 
drobnp
mieszcz
ańskieg
o 
sposobu 
myśleni
a. 
Czułam 
się jak 
kopciusz
ek, 
któremu 
dobra 
wróżka 
nie 
wyczaro
wała 
przed 
balem 
ani 
sukni, 
ani 
karety, 
ani w 
ogóle 
niczego.
57

Za kulisami tłok był niesamowity. Oprócz wykonawców uwijała się cała 
armia fotoreporterów, sprawozdawców radiowych, filmowych, dziennikarzy, 
obserwatorów. Tu i ówdzie wyłaniały się z tłumu przystojne oblicza karabinierów 
stojących na straży porządku.
(Karabinierzy dzielą się na:
1. przystojnych.
2. bardzo przystojnych,
3. zniewalająco przystojnych).
Ranucio dzielnie torował mi drogę. Myślałam, że podążamy ku garderobie, 
ale myliłam się. Ranucio doholował mnie w końcu do niezbyt obszernego pokoju, 
w którym kilka pań dokonywało charakteryzacji panów, gdyż piosenkarki 
przybyły już w całkowitym rynsztunku na „pole bitwy". Zwróciłam się do 
Ranucia z lekkim wyrzutem w głosie, żeby był tak dobry i pokazał mi drogę do 
garderób damskich, gdyż w danej chwili nie odczuwam potrzeby dokonania 
stripteasu dla panów, zajętych całkowicie sobą. Ranucio uśmiał się serdecznie. 
Muszę przyznać, że doceniał on czasem moje wisielcze poczucie humoru. 
Uspokoiwszy się, oznajmił że trzeba było ubrać się do występu w hotelu, bo tu 
nie ma „specjalnych garderób". Ochłonąwszy nieco ze zdziwienia i rozejrzawszy 
się w terenie, znalazłam jednak cichy, odosobniony schowek o powierzchni 
całego metra kwadratowego. Była to toaleta.
Dokonując akrobatycznych ewolucji w trakcie przebierania się na tym 
moim neutralnym metrze kwadratowym, przypomniałam sobie analogiczne 
sytuacje w innych krajach. Podobnie było w Cannes, na wielkich 
międzynarodowych targach płytowych, na telewizyjnym koncercie w Paryżu.
Z jaką satysfakcją przypomniałam sobie pewną imprezę w 
Bieszczadach, zimą. Dojechać można było jedynie saniami, które grzęzły w 
metrowych zaspach śniegu, a nawet - ku naszej radości - raz się przewróciły. 
Gdyby tam, w Bieszczadach, zespół zastał takie warunki jak tu w San Remo, 
nikt by okiem nie mrugnął. Wiadomo, w terenie różnie się zdarza, jest się 
przygotowanym na różne niewygody.
I właśnie tam daleko, gdzie każdy minus byłby zrozumiały i 
usprawiedliwiony, gdzie w najsroższe zimowe wieczory wilk ma prawo urządzić 
koncert pod oknem - zastaliśmy absolutnie komfortowe warunki w nowo 
wybudowanym domu kultury.
Rozpoczął się koncert - pierwszy wieczór festiwalu. Festiwal trwa 
przez trzy wieczory. Z trzydziestu piosenek, prezentowanych w ciągu dwu 
wieczorów, do finału wchodzi połowa. Z finałowych piosenek wybiera się tę 
jedną najlepszą, zwyciężczynię. Każda piosenka wykonana jest dwukrotnie. 
Przez piosenkarza włoskiego i zagranicznego.
Scenę, na której odbywa się festiwal, zaliczyłabym raczej do małych. 
Mieści się na niej piosenkarz z grupą wokalną, towarzyszącą niemal każdemu 
soliście. Nie zmieściłaby się już raczej orkiestra, dla której wydzielono miejsce
58




przed 
sceną. 
Orkiestr
ę dzieli 
od 
publiczn
ości 
jedynie 
barierka 
i wąskie 
przejście
. San 
Remo 
67 
zapowia
dali 
Mikę 
Bongior
no i 
Renata 
Mauro.
M
oże 
jeszcze 
kilka 
słów o 
publiczn
ości. 
Przed 
koncerte
m, 
wchodz
ąc do 
gmachu
, 
ocierają
c się o 
koszto
wne 
futra 
pań i 
smokin
gi 
panów -
zastana
wiałam 
się, czy 
w 
każdym 
przecięt
nym 
domu 
włoskim 
wisi w 
szafie 
choć 
jedno 
takie 
futro i 
frak. 
Czy 
posiada
nie tego 
wieczor
owego 
płaszcza 
z trenem 
jest 
absolutn
ie 
nieodzo
wną 
życiową 
koniecz
nością. 
Czy 
brak 
tych 
„rekwiz
ytów" 
dyskwali
fikuje, 
czy...
O
koliczn
ością 
nie do 
ominię
cia 
pozosta
je 
jednak 
fakt, że 
tego 
wieczor
u, jak i 
następn
ego 
przyszli 
- 
przepra
szam - 
zjechali 
na 
festiwal 
wyłączn
ie ci, 
którzy 
posiadal
i w 
swoich 
szafach 
niejeden 
frak i 
szynszy
le.
J
ak 
ogólnie 
wiadom
o, 
nadmia
r 
dobrob
ytu 
spowod
ować 
może w 
psychic
e 
posiada
cza 
pewne 
daleko 
idące 
zmiany, 
z reguły 
niekorz
ystne w 
pojęciu 
normaln
ie (z 
pracy 
własnyc
h rąk) 
bytując
ych 
ludzi.
T
ym 
tłumacz
yłam 
sobie 
dość 
duszną, 
ciężką 
atmosfe
rę 
panując
ą na 
sali. 
Publicz
ność nie 
do 
rozrusza
nia, 
rzekłby 
aktor, 
spogląd
ając na 
widown
ię przez 
dziurkę 
w 
kurtynie
.
N
ie chcę 
przez to 
powiedz
ieć, że 
piosenk
ą 
interesu
ją się 
wyłączn
ie 
nastolat
ki. Nie, 
znam 
szanow
ne 
babcie, 
które 
potrafią 
zacytow
ać 
najnows
ze listy 
przeboj
ów. Ale 
nikt 
chyba 
nie 
zaprzec
zy, że 
festiwal 
w San 
Remo 
nie jest 
urządzan
y przede 
wszystki
m z 
myślą o 
paniach 
w 
starszym 
wieku i 
panach 
zasypiaj
ących w 
trakcie 
spokojni
ejszych 
śpiewó
w (wiek 
pozostaj
e 
najczęśc
iej 
wprost 
proporc
jonalny 
do 
zawarto
ści 
portfela
). 
Dowod
em na 
to były 
nieprzeb
rane 
tłumy 
młodzie
ży, 
oblegają
ce 
gmach 
nieomal 
od rana 
do nocy. 
Ale oni 
nie mieli 
prawa 
wstępu. 
Bilet na 
tę 
imprezę 
jest za 
drogi.
Piszę o 
moich 
własnyc
h 
spostrze
żeniach, 
a do 
pełniejs
zego 
obrazu 
brakuje 
jeszcze 
pewnyc
h 
danych 
natury 
ogólniej
szej, 
statystyc
znej. 
Każdeg
o roku 
odbywa 
się we 
Włoszec
h 
pokaźna 
ilość 
wszelkie
go 
rodzaju 
festiwali 
piosenki 
w 
różnych 
regionac
h. W 
ostatnic
h latach 
notuje 
się u nas 
też 
wzrastaj
ące 
zainteres
owanie 
sprawam
i 
piosenki. 
Tu i 
ówdzie 
można w 
naszej 
prasie 
przeczyta
ć 
krytyczni
e, 
czasem 
w 
żartobliw
ym tonie 
podane 
stwierdze
nie, że 
sprawy 
piosenki 
urastają
w Polsce 
do 
problem
u 
narodow
ego i że 
kto żyje, 
włącza 
się do 
dyskusji, 
nie 
zawsze 
mając ku 
temu 
kwalifika
cje. Otóż 
stwierdzi
ć muszę 
z żalem, 
że 
wygląda 
to 
jednak 
blado w 
porówna
niu z 
tym, co 
się 
dzieje 
we 
Włoszec
h i to nie 
bezpośre
dnio po 
festiwalu
, ale 
permane
ntnie i 
wytrwal
e przez 
cały rok. 
Mówię 
„z 
żalem", 
gdyż 
sympat
yczny 
wydaje 
mi się 
fakt 
ogólnon
arodow
ego 
rozśpiew
ania i 
zainteres
owania 
piosenką
. Nie 
wiem, z 
czego to 
wynika, 
chyba 
przede 
wszystki
m z 
ogromne
j, 
umocnio
nej 
tradycj 
ami - 
muzykal
ności 
Włochó
w. W 
odróżnie
niu od 
najmuzy
kalniejsz
ego 
Polaka - 
Włoch 
nie 
wstydzi 
się 
śpiewać. 
Śpiewa 
chętnie i 
z 
przejęcie
m w 
czasie 
pracy, 
na ulicy, 
w 
sklepie i 
na 
przystan
ku. 
Śpiew 
pomaga 
mu żyć, 
ułatwia 
kontakty 
z ludźmi, 
łagodzi 
wszelkie

59

i
stresy współczesnego życia. Pamiętam dość otyłą matronę sprzątającą korytarz 
hotelowy i śpiewającą donośnym głosem piosenki Gilioli Cinąuetti Non ho 
ł 'etaperamanti („Za młoda jestem, żeby się ko-oo-chać"), albo dwóch panów 
czekających na autobus, którzy poznali się przed chwilą dzięki wymianie zdań 
na temat aktualnych przebojów. „A pamięta pan ten fragment?"... - tu pan z 
wąsikiem położył szybko swoją teczkę na ziemi, by móc gestem podkreślić 
finezję utworu.
Płyty znajdują się w sprzedaży natychmiast po festiwalu. Tłoczone są 
już przed jego rozpoczęciem. W ciągu dwu dni, najdalej trzech - można na 
ulicy usłyszeć każdą z piosenek śpiewanych na festiwalu. Co łatwiejsze 
piosenki rozbrzmiewają tego samego wieczora.
Festiwal dostarcza nie tylko wzruszeń natury muzycznej. Można też 
pozastanawiać się nad życiem osobistym uczestników, gdyż prasa bezlitośnie, 
z upodobaniem - rzekłabym - wyciąga na światło dzienne sprawy osobiste 
gwiazdy i rzuca na żer czytelnikom. Z braku prawdziwych informacji zmyśla 
sieje bez żenady. Wydawać by się mogło więc, że festiwal jest urządzany dla 
szerokich mas. Tak jest pozornie. Masy śpiewające są środkiem prowadzącym 
do celu. Do pieniędzy.
Festiwal urządzają wyłącznie wytwórnie płytowe. Wykonawcy biorący 
udział w festiwalu muszą reprezentować którąś z wytwórni płytowych. Sam 
udział w festiwalu kosztował pół miliona lirów, a obecnie milion. I wcale nie 
chodzi ani o wykonawcę, ani wartość artystyczną piosenki. Piosenka staje się 
towarem, inwestycją. Zwycięża ten, kto więcej zainwestował i lepiej potrafi 
swój towar sprzedać.
Jak już wspomniałam, liczy się tylko pierwsze miejsce. Najbardziej 
popularne stają się piosenki, które nie weszły nawet do finału, ale kupuje się 
powszechnie płyty piosenek finałowych, a już z całą pewnością piosenkę 
laureatkę. Ją wypada mieć, znać. Tak było i na festiwalu w roku 1967.
Zwrócenie większej uwagi na stronę merkantylności festiwalu, bez 
umniejszania jego rangi artystycznej, przydałoby się naszemu festiwalowi 
sopockiemu. Tym bardziej że przecież w warunkach naszego ustroju wykluczona 
jest konkurencyjna walka wytwórni, w której wszystkie chwyty są dozwolone. 
Dlatego też śmierć L. Tenco mogła się zdarzyć tylko tam.
Pierwszą część festiwalu miałam za sobą. Rozpoczęło się oczekiwanie 
werdyktu jury. Z piętnastu piosenek wykonanych tego wieczoru mniej więcej 
połowa miała wejść do finału i walczyć o upragnione, pierwsze miejsce.
Do dobrego tonu należało skrócenie sobie czasu oczekiwania w kasynie 
gry, możliwie aktywnie. Jak powszechnie wiadomo, udział w grze hazardowej 
uwarunkowany jest posiadaniem środków płatniczych, w większej raczej ilości.
Wprawdzie mój udział w festiwalu kosztował pół miliona lirów, ale 
płaciłam nie ja, tylko CDI—czyli Piętro. Ja natomiast znajdowałam się w sytuacji
60




biedneg
o 
krewneg
o, 
zaproszo
nego 
nagle na 
wystawn
y obiad.
C
hcę 
przez to 
powiedz
ieć, że 
nawet 
gdybym 
poczuła 
nagły 
przypły
w 
skłonno
ści do 
hazardu, 
z wyżej 
wymien
ionych 
przyczy
n nie 
mogłab
ym się 
przysiąś
ć do 
zieloneg
o 
stolika. 
W 
rezultaci
e nie 
wiem, 
czy w 
filmach 
wiernie 
oddają 
atmosfer
ę kasyna 
gry.
P
oprosiła
m więc 
Pietra, 
by 
odwiózł 
mnie do 
hotelu. 
Zresztą 
mój 
stosunek 
do 
wynikó
w 
festiwal
u był 
nieco 
inny. 
Trochę, 
rzekłaby
m, 
sportow
y. 
Cieszył 
mnie 
sam 
udział 
w tym 
festiwal
u 
świato
wej 
sławy, 
możliw
ość 
usłysze
nia, 
zobacze
nia 
wielu 
aktualn
ych 
gwiazd 
piosenki 
z całego 
świata. 
Nagroda 
nie była 
dla 
mnie 
sprawą 
życia i 
śmierci. 
Instynkt
ownie 
czułam 
od 
początku
, że w 
ścierając
ych się 
ustawicz
nie 
interesac
h 
wielkich 
firm 
płytowy
ch nie 
będzie 
leżało 
zwycięst
wo 
przedsta
wicielki 
tak mało 
znaczące
j 
wytwórn
i jak 
CDI. 
Nawet 
gdyby 
piosenkę 
skompo
nował 
sam 
Orfeusz i 
użyczył 
mi na 
dodatek 
swego 
głosu.
A
le dla 
większo
ści 
uczestni
ków 
werdykt 
jury 
miał 
istotne 
znaczen
ie i 
zrozumi
ałe było 
ich 
pełne 
niepokoj
u 
oczekiw
anie. 
Wejście 
do finału 
oznaczał
o 
wyższą 
gażę za 
koncert
y, 
zapewni
ało 
wiele 
korzystn
ych 
propozy
cji, 
ogólną 
sławę i 
uznanie 
na cały 
rok, aż 
do 
następne
go 
festiwal
u. 
Niezak
walifiko
wanie 
się do 
finału 
oznaczał
o 
natomias
t spadek 
gaży, 
popularn
ości. 
Dlatego 
np. 
znane 
sławy 
piosenk
arskie 
w ogóle 
nie 
biorą 
udziału 
w 
festiwal
u. Wolą 
nie 
ryzykow
ać, jak 
np. 
RitaPav
one, 
Mina, 
Milva.
P
o 
ogłoszen
iu 
werdykt
u jury 
Piętro 
oznajmił 
mi: „Nie 
weszliś
my do 
finału, 
ale za to 
jesteśm
y w 
najlepsz
ym 
towarzy
stwie". 
Żadna z 
najwięk
szych 
sław 
piosenki 
tym 
razem 
nie 
weszła 
do 
finału. 
Przed 
metą 
pozostal
i: 
Dalida, 
Dionne 
Warwic
k, 
Connie 
Francis, 
Domeni
co 
Modugn
o, 
Sonny i 
Cher 
też...
N
astępne
go dnia 
rano 
wpadł 
do mnie 
roztrzęs
iony 
Fred 
Bongus
to. 
„Straszn
e 
nieszczę
ście się 
stało" - 
powiedz
iał i 
usiadł 
ciężko 
na 
krześle. 
„Dziś w 
nocy po 
werdyk
cie jury 
popełnił 
samobó
jstwo 
Luigi 
Tenco - 
mój 
kolega". 
Porann
e 
gazety 
przynio
sły 
natych
miast 
wyczer
pujące 
dane o 
tragiczn
ej 
śmierci.
L
uigi 
dowiedz
iawszy 
się, że 
jego 
piosenk
a nie 
weszła 
do 
finału, 
wrócił 
do 
hotelu i 
strzelił 
sobie w 
usta. 
Dalida, 
która 
śpiewała 
na 
festiwalu 
jego 
piosenkę
, nie 
znajdują
c go 
wśród 
dyskutuj
ących 
nad 
werdykt
em - 
pośpiesz
yła do 
hotelu, 
chcąc 
pocieszy
ć 
przyjaci
ela. Była 
pierwszą 
osobą, 
która go 
zobaczył
a. 
Doznała 
szoku i 
została 
zabrana 
do 
szpitala.
P
odobno 
Luigi 
Tenco 
miał 
zostawi
ć list, w 
którym 
pisał, że 
nie chce 
dłużej 
żyć na 
świecie 
tak 
niespra
wiedliw
ym i 
podłym. 
Domag
ano się 
przerwa
nia 
festiwal
u, w San 
Remo 
zawrzał
o. Ale 
nie na 
długo. 
Festiwal
u nie 
tylko 
nie 
przerwa
no, ale 
wkrótce 
po 
pogrzeb
ie, na 
którym 
było 
tylko 
kilku 
najbliżs
zych 
przyjaci
ół - 
świętow
ano z 
okazji 
ślubu 
Gene 
Pitneya. 
Ślub 
miał 
charakte
r 
wybitnie 
widowis
kowy i 
nie 
jestem 
pewna, 
czy nie 
został 
zawarty 
wyłączni
e w 
celach 
reklamo
wych. 
Huczne 
przyjęci
e 
weselne 
odbywał
o się na

61

jachcie, tak by tłumy widzów nie były pozbawione tego pięknego widoku ani 
na chwilę.
I tylko czerwony kwiat leżący na chodniku przed afiszem L. Tenco 
przypominał o tragicznej, niepotrzebnej śmierci. Luigi Tenco był 
kompozytorem i autorem tekstu swojej piosenki; Ciao, amore była jedną z 
najładniejszych, najambitniejszych piosenek pod względem tekstu i muzyki. 
Bardzo melodyjna, niebanalna, o łatwo wpadającym w ucho refrenie.
Śpiewałam ją kilkakrotnie. Podobała się niezmiennie i chyba nie tylko 
ze względu na pamięć o autorze.
Kiedy po roku przeczytałam wywiad z Dalidą- rozczarowała mnie bardzo 
jej postawa. Gdyby ten wywiad ukazał się bezpośrednio po jego śmierci -
naturalnie, zrozumiałe byłyby te zwierzenia podyktowane rozpacząpo stracie 
ukochanej osoby. Niestety, wywiad ten, zaopatrzony w liczne zdjęcia Dalidy 
z Luigim, i opisy bardzo intymnych spraw, które ich łączyły - zabrzmiał czysto 
reklamowo. A przecież Dalida przeżyła po śmierci L. Tenco głębokie 
załamanie, depresję, próbowała targnąć się na własne życie. Nie występowała. 
Ale po okresie ciszy, jaka się wytworzyła wokół Dalidy, musiała znów za 
wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę. Nawet za cenę bardzo osobistych i 
bolesnych wspomnień.
Nie czekaliśmy już na oficjalne zakończenie festiwalu. Piętro 
zaproponował powrót do Mediolanu następnego dnia po obiedzie. Na trasie 
do Mediolanu wstąpiliśmy do małego baru przy autostradzie. Dziewczyna, która 
nas obsługiwała, była w niemałym kłopocie. Starała się podać zamówione 
potrawy, nie odrywając jednocześnie wzroku od telewizora. Kończył się bowiem 
właśnie drugi dzień festiwalu.
W hotelu w Mediolanie dowiedzieliśmy się dopiero, że zwyciężyli 
Claudio Ville - Iva Zanicchi.
Przed moim powrotem do Polski czekały mnie jeszcze trzy ważne dla mnie 
wydarzenia.
1. Udział w telewizyjnym, bardzo popularnym w całych Włoszech,
programie „Zabawy w rodzinie" - „Giocchi in famiglia". Program bardzo lubiany
i oczekiwany tak, jak nasze genialne „Małżeństwo doskonałe".
2. Własny godzinny program w telewizji, w którym miałam śpiewać sześć
piosenek i zapowiadać razem z Domenico Modugno. Moimi gośćmi w programie
mieli być „Studio Folk-Singers", Fred Bongusto i Domenico Modugno.
3. Udział w programie rozrywkowym telewizji szwajcarskiej. Mój program
miał być zrealizowany w ośrodku telewizyjnym w Turynie. Zosia też pojechała
ze mną do Turynu, ale jej obecność miała się ograniczyć tym razem do celów
towarzyskich. Na zdjęcia filmowe z realizacji programu telewizja nie zezwoliła.
Więc Zosia musiała zadowolić się obejrzeniem miasta.
Scenariusz był nieskomplikowany. Po prostu poszczególne numery
62

programu- powiązane moją zapowiedzią bądź dialogiem z Domenico Modugno. 
Tekst, który miałam powiedzieć w ciągu tej godziny, otrzymałam przed 
rozpoczęciem zdjęć, więc o przygotowaniu raczej nie było mowy.
Ale dubli z mojego powodu nie było. Zawdzięczam to w dużej mierze 
miłej, życzliwej atmosferze, jaką starali się stworzyć zarówno reżyser programu 
ze swoim sztabem asystentów i pomocników, jak i kamerzyści, wreszcie - goście 
programu: Bongusto, Modugno i „Studio Folk - Singers".
Z Domenico Modugno nie tylko prowadziłam dialog, ale nawet w 
pewnym miejscu programu zaśpiewałam z nim w duecie piosenkę sycylijską, 
której mnie uprzednio w korytarzu nauczył. Bardzo wesoła, żartobliwa piosenka
0	tym, jak to cała rodzina lubiła jeść cykorię. Modugno był bardzo bezpośredni,
żywiołowy, miły, koleżeński, zupełnie taki, jakim go znałam z filmów czy
programów telewizyjnych. Mimo że jest jednym z nielicznych śpiewaków
pozostających już tyle lat w czołówce piosenkarstwa -jest normalnym, wesołym
człowiekiem. A potem gwiazdą.
Modugno jest nie tylko znanym w świecie piosenkarzem i 
kompozytorem, ale i cenionym aktorem filmowym i teatralnym, 
kompozytorem musicali. Niestety, nie widziałam tego programu w telewizji, 
gdyż byłam w czasie jego projekcji w domu, ale dowiedziałam się potem, że 
został powtórzony jeszcze dwukrotnie na życzenie telewidzów.
W programie telewizyjnym „Giocchi in famiglia" śpiewałam piosenkę 
Arno Babadżaniana do tekstu E. Jewtuszenki. Włoski tekst napisał Enzo 
Buonassisi. Muzyka Babadżaniana tak się tam podobała, że pan Buonassisi 
napisał do niej włoski tekst w ciągu jednej nieprzespanej z podniecenia - nocy.
1	jako drugą - Zakwitnę różą.
Jak już wspomniałam - „Giocchi in famiglia" jest programem, na który 
z niecierpliwością czeka się w całych Włoszech. Współzawodniczą dwie 
drużyny. Każda składa się z mamy, taty, babci, dziadka i wnuka lub wnuczki. 
Pytania dotyczą bardzo różnych dziedzin życia. Współzawodnictwo drużyn 
nie ogranicza się do odpowiedzi na zadane pytania. Trzeba też wykonać szereg 
czynności w ograniczonym czasie.
Sam tytuł wskazuje na to, że sprawa jest ściśle rodzinna. Pamiętam, jak 
zadaniem dziadka było wykonanie tej piosenki, którą kiedyś wyśpiewywał pod 
balkonem babci - wtedy młodej dziewczyny. Dziadkowie każdej z drużyn 
przystąpili ochoczo do spełnienia zadania, wywołując na twarzach swych 
wybranek - teraz siwych babć - chyba ten sam młodzieńczy uśmiech 
rozrzewnienia i wzruszenia, który ongiś zdobił młode, zakochane oblicza.
W pewnej chwili poczułam, że mnie ktoś lekko pociąga za warkocz. 
Odwróciłam się i ujrzałam przykucniętego za moimi plecami uczestnika 
najmłodszej generacji. „Signora - zapytał szeptem - proszę powiedzieć, czy 
narodowym tańcem polskim jest mazurek, czy polka?". Sobie tylko znanym 
sposobem dowiedział się sprytny młodzieniec o mogącym paść takim pytaniu,
63

no i w obronie honoru rodzinnego nie przebierał widać w środkach wiodącyt 
do zwycięstwa. Wkrótce też babcia młodzieńca bez zająknienia, z triumfalny 
uśmiechem na miłej, pogodnej twarzy - wyrecytowała pełnym zdanier 
„Polskim tańcem narodowym jest  oczywiście mazurek!".
Po wykonaniu mojej piosenki drużyny obu rodzin nagrodziły mn 
rzęsistymi oklaskami, a jeden z dziadków, Sycylijczyk, wcisnął mi do rę] 
kwiat, zdobyty gdzieś za kulisami. Pociągnął mnie za sobą w spokojniejs2 
zakątek i - z ożywieniem gestykulując - wygłosił miłą pochwałę: „Bo wid 
signora, teraz się śpiewa zupełnie inaczej niż za moich czasów. Hałas, nerwów 
głośny rytm zagłusza melodię i to, co ma do powiedzenia serce. A pani śpiew 
zupełnie tak, jak za moich czasów, które były zupełnie inne, ale wcale nie gorsz 
proszę mi wierzyć. U nas, na Sycylii, ludzie jeszcze rozumieją, co to prawdziw 
śpiew i potrafią ten dar niebios docenić. Niech pani koniecznie przyjedzie d 
nas i będzie naszym gościem". Mimo że zostałam przez dziadka poważni 
zdegradowana w czasie, uważam, że był to najmilszy komplement, jaki mni 
spotkał we Włoszech.
Następnie nadeszło zaproszenie do wzięcia udziału w programi 
telewizji szwajcarskiej. Brali w nim udział wyłącznie wybrani uczestnic 
festiwalu w San Remo.
W tym programie śpiewałam również piosenkę A. Babadżaniana i I 
Jewtuszenki Nie śpiesz się z włoskim tekstem E. Buonassisiego. Program dl 
telewizji zrealizowany został w Mediolanie. Przybyłyśmy z Zosią o oznaczonf 
godzinie do studia. W garderobie (była!) pokazano mi kilka sukienek kolorowyc 
jak sama radość. Miałam sobie coś wybrać, bo program realizowany był dl 
telewizji kolorowej. Niestety, bardzo ładne sukienki okazały się o trzy numery z 
małe. Miałam własne kolorowe suknie, ale długie. Potrzebna jednak była sukienk 
mini. Wystąpiłam więc w swojej jasnoniebieskiej, dość krótkiej. Suknię naw< 
pochwalono na próbie, ale nagle reżyser zaczął krążyć wokół mnie coraz szybcis 
—przyglądając mi się bacznie.
„Tak—rzekł w końcu z ulgą—już wiem. Ona nie może być blondynką\ 
niebieskiej sukience. Skoro suknia musi pozostać... zróbcie z niej brunetk 
albo lepiej... po chwili padła decyzja - niech będzie rudawy kasztan". Chodził 
oczywiście tylko o perukę. Charakteryzator niemało się namęczył, zanim wcisni 
perukę na moją głowę, na której pokaźne ilości jasnych włosów zniknąć musiał 
pod rudym kasztanem.
Tym razem wolno było Zosi filmować mnie w garderobie. Pla 
pozostawał tabu. Mocowanie się charakteryzatora z peruką zostało zater 
uwiecznione, jak też moje całkowite przeobrażenie. Muszę przyznać, że si 
sobie podobałam z tą zmianą, nie tylko z powodu koloru peruki, ale przed 
wszystkim dlatego, że naturalne włosy peruki były proste, takie, jakie widywałar 
tylko w marzeniach.
Dekoracje wprawiły nas z Zosią w głębokie zdumienie. Miałam dojść \
64

dących 
falnym 
aniem:
y mnie
io ręki
liejszy
i widzi
¦wowy
.piewa
;orsze,
dziwy
ziedo
'ażnie
mnie
¦amie 
itnicy
aiB. 
ndla 
ronej 
vych 
łdla 
ryza 
enka 
iwet 
jciej
rą
w 
rtkę 
ziło 
snął 
iały
lan 
em 
się 
;de 
am
¦w


pewnej 
chwili 
do 
ogromny
ch 
podusze
k, jakby 
pożyczo
nych z 
baletu 
Fontann
a 
Bachczy
saraju, 
osiąść na 
nich i 
dośpiew
ać 
piosenkę 
do 
końca. 
Obok 
mnie 
miał 
tańczyć 
chłopak. 
Niechby 
już były 
te 
poduchy 
i 
chłopak, 
który 
zresztą 
dobrze 
wykony
wał 
taniec o 
ultranow
oczesny
m 
układzie. 
„Ale 
spójrz za 
siebie -
jęknęła 
Zosia. - 
co to ma 
być?!".
R
zeczywi
ście... 
tło 
stanowi
ła 
ogromn
a 
podobiz
na 
Jewtusz
enki w 
otocze
niu 
afiszó
w o 
treści 
związa
nej z 
rewolu
cją 
1905 
roku. 
Nie 
dopatrzy
łyśmy 
się tu 
logiki, a 
zapytan
y twórca 
tego 
epokow
ego 
dzieła 
też nie 
umiał 
niczego 
wytłuma
czyć!
Po 
powroc
ie do 
Polski 
musiał
am 
najpier
w 
odchor
ować 
wszyst
kie 
przezięb
ienia 
(tak, 
tak), 
które w 
połączen
iu z 
ogromn
ym 
napięcie
m 
nerwow
ym 
ostatnic
h 
tygodni, 
dały 
wreszci
e znać o 
sobie. 
Jeśli 
człowie
k 
bardzo 
nie ma 
czasu na 
chorowa
nie, to 
rzeczyw
iście 
udaje się 
odłożyć 
tę 
sprawę, 
ale 
niestety, 
do 
czasu. 
Gdy 
przycho
dzi 
choćby 
najmnie
jsze 
odpręże
nie - 
trzeba 
płacić 
grzeczn
ym 
leżenie
m w 
łóżku.
Z
resztą 
Piętro 
postarał 
się o to, 
bym się 
nie 
nudziła. 
Otrzym
ałam 
wkrótce 
komplet 
nagrań 
piosene
k 
neapolit
ańskich 
w 
wykona
niu 
Murolo. 
Albumy 
z 
płytami 
zawierał
y około 
osiemdz
iesięciu 
piosene
k. 
Miałam 
wybrać 
dwanaś
cie 
pozycji 
do 
mojego 
projekto
wanego 
longa. 
Najwyż
ej 
trzynaśc
ie 
piosenek
. Tyle się 
mieści 
przeciętn
ie na 
płycie 
długogra
jącej. 
Płytę 
miałam 
nagrać 
w 
czasie 
mego 
następn
ego 
pobytu 
we 
Włosze
ch.
W
 
pierwsz
ej 
chwili, 
trzymaj
ąc 
przepię
kne 
albumy 
w 
dłoniac
h, 
byłam 
bardzo 
uradow
ana. 
Płyty 
były 
wydane 
luksuso
wo. 
Każda 
w 
osobnej 
okładce, 
otwiera
nej jak 
książka. 
Na 
wewnętr
znej 
stronie 
stare, 
ciekawe 
fotograf
ie ludzi 
związan
ych z 
piosenk
ą 
neapolit
ańską 
oraz 
pełny 
zestaw 
tekstów 
w 
narzecz
u 
neapolit
ańskim i 
krótkie 
tłumacz
enie na 
literacki 
język 
włoski. 
Okładki 
zdobiły 
koloro
we 
reprodu
kcje 
znanyc
h dzieł 
malarz
y 
włoskic
h, 
czasem 
piękne 
fotograf
ie 
Neapol
u i 
okolic.
K
iedy 
pierwsz
a 
radość 
minęła, 
rozpocz
ęłam 
uważne 
przesłu
chiwani
e płyt. 
Po 
pewny
m 
czasie 
spostrze
głam, 
że zbyt 
dużo 
piosene
k mi się 
podoba. 
Na 
kartce, 
na której 
miała 
się 
znaleźć 
wybrana 
trzynast
ka, 
figurow
ały 
właściw
ie 
wszystki
e.
T
o nic - 
powied
ziałam 
do 
siebie - 
widocz
nie za 
bardzo 
się 
„obsłuc
hałam". 
Zatrudni
ę 
znajomy
ch.
I 
odtąd 
moi 
goście 
wciągan
i byli 
podstęp
nie do 
tej 
odpowi
edzialne
j pracy. 
Ale 
poniew
aż nikt 
nie miał 
tyle 
czasu (i 
cierpliw
ości), 
by 
wysłuch
ać 
osiemdz
iesięciu 
piosene
k - 
musiała
m się 
jednak 
ogranic
zyć do 
własneg
o 
wyboru
. 
Ostatec
znie 
zdecyd
owałam 
się na 
dwadzi
eścia 
piosene
k, 
wśród 
których 
potrzebn
e 
dwanaśc
ie 
wybrała
m z 
pomocą 
kierowni
ka 
muzycz
nego 
CDI -
Renato 
Serio.

65

Następny wyjazd miał miejsce w czerwcu. Nareszcie bez perspekty 
marznięcia!
Najpierw miałam wziąć udział w festiwalu piosenki neapolitańskie 
po festiwalu nagrać w Neapolu mój pierwszy longplay z piosenka 
neapolitańskimi. Po przyjeździe do Mediolanu - jeszcze na lotniski 
poczułam zasadniczą różnicę.
W Warszawie tego lata było dość upalnie, a jednak po wyjścii 
samolotu w Mediolanie, poczułam się jak w przyzwoicie funkcjonujące 
łaźni rzymskiej. I tak miało być aż do powrotu do domu. Już na drugi dzi 
zrozumiałam, że aklimatyzacja nie jest pojęciem wymyślonym przez teoretykó 
Pod prysznicem w hotelowym pokoju czułam się jeszcze zupełnie znośnie, i 
samopoczucie moje wyraźnie się pogarszało, gdy trzeba było się jednak ubrc 
Tylko w letnią sukienkę wprawdzie, ale tym razem milanówek grzał jak kożuc
W małym, dusznym pokoiku CDI, gdzie odbywałam próbę muzyczm 
doszło do tego, że zaczęłam odczuwać dziwne bicie serca i duszność. Wentylat 
przynosił ulgę tylko wtedy, gdy dmuchał prosto w nos. Wszędzie poza ty 
strumieniem powietrza było duszno i lepko. Wilgotność powietrza jest 
Mediolanie maksymalna. W takich warunkach klimatycznych nie możi 
przyzwoicie pracować. W duchu zaczynam usprawiedliwiać tę nieprzepar 
odrazę Włochów do załatwiania czegokolwiek dziś. „Dlaczego dziś?... Jut 
na pewno będą bardziej sprzyjające warunki".
Tonacje piosenek neapolitańskich trzeba było jednak ustalić ja 
najszybciej, by Renato mógł zdążyć z aranżacjami przed wyjazdem do Neapoli 
Odlot do Neapolu miał nastąpić za kilka dni.
Ponieważ w czasie poprzednich „wizyt" nie miałam właściwie wolneg 
czasu - więc pomyślałam sobie, że nadszedł czas na zwiedzenie miasta i. 
gorąco upragnione pójście do kina. Przyznaję się, że jestem nieuleczaln 
kinomanką. Teatr bardziej wymaga czyjegoś towarzystwa, a do kina skocz 
sobie sama. Kino jest niedaleko, trzeba tylko podejść do kasy, kupić bilet 
zniknąć w ciemnościach sali, uwalniając się od ciekawskich spojrzef 
Praktykowałam takie skoki do kina w domu dość często.
Poczekałam więc, aż wieczór choć trochę ulgi przyniesie, aż upał ustąp 
Poszłam. Kino było niedaleko, ale i ta niewielka odległość przebyta „solo 
wystarczyła, by mnie lekko zniechęcić i pognębić. Dotarłam jednak bohaterski 
do kasy (kasy kinowe we Włoszech są cudowne, nie ma przed nimi nigd; 
kolejek) i wkrótce zajęłam miejsce w prawie pustym rzędzie. Specjalnie wybrałan 
ten rząd prawie pusty, by nie przeszkadzać w przechodzeniu, nie zasłaniać... T( 
był rząd ostatni. W takim kinie seanse filmowe szły jeden za drugim, bez przerwy
Można było za jeden bilet obejrzeć film nawet kilkakrotnie, kto wie, czj 
nie popełniłabym tej nieuczciwości ze względu na film. A był to cudowny filir 
produkcji francuskiej Kobieta i mężczyzna, znany teraz doskonale w Polsce.
Ale do tego nie doszło, nawet co gorsze, do obejrzenia całego filmu nie
66

doszło. Nie od razu zdezerterowałam, o nie. Zmieniłam najpierw kilka razy krzesło, 
a nawet rząd - ale dla prawdziwego podrywacza ani zmiana krzesła, ani nawet 
rzędu nie stanowiły absolutnie żadnej przeszkody. Przeciwnie - opór 
podrywanego obiektu, utrudniającego akcję - podnieca męską ambicję. „Co 
jest u licha, przecież przyszła sama do kina na wieczorny seans... więc o co 
chodzi?" - myśleli pewnie zdezorientowani podrywacze.
Widziałam jednak ten piękny film w całości. Następnego dnia pani Wanda 
Cariaggi zaproponowała mi pójście do kina. Zaprosiła mnie też do swego domu. 
Była dobra dla mniejak matka. Pani Wandajest mała i bardzo filigranowa, toteż 
nazywałam ją żartem „La mia piccola mamma".
Nadszedł dzień odlotu do Neapolu.
Na lotnisku byłam świadkiem pięknej sceny, jakby żywcem wziętej z 
komedii włoskiej. Otóż do kasy biletowej podeszła pani w młodym wieku o 
bujnych kształtach i dobrze postawionym głosie, jak się później okazało. W 
jednej ręce niosła potężną walizę, drugą obejmowała dwóch chłopców w wieku 
przedszkolnym. Postawiwszy walizkę i zaopatrzywszy twarz w najsłodszy 
uśmiech świata - poprosiła o bilet do Neapolu dla siebie i tych „zmęczonych 
kruszynek".
Biletów nie było (musiała o tym wiedzieć od początku). Pani wyraziła 
bezgraniczne zdumienie, ale postanowiła nie od razu sięgać do ostatecznych 
chwytów. Uśmiechała się, prosiła, przekazywała głosem gruchającej gołębicy 
pewnej swojej racji, ale urzędnik pozostawał obojętny na falujące biodra, 
wprowadzane w ruch na początku każdego nowego zdania. Mało też stosunkowo 
(na razie!) był wzruszony losem „biednych dzieci".
Czas naglił, spojrzawszy na zegarek - dama uznała metodę łagodnej 
perswazji za niewystarczającą i przepuściła atak, co się zowie. W całym hallu 
rozbrzmiewał jej donośny, dźwięczny głos. (Włosi są widocznie nie tylko 
muzykalni, ale miewają na ogół z natury postawione głosy).
Teraz zaczerwieniona z oburzenia matka walczyła jak lwica, oskarżając 
urzędnika o brak serca, o to, że świadomie pozbawia wakacji (a zwłaszcza 
jodu) te biedne, bezbronne dzieci. Mówiąc to, a raczej wykrzykując - przyciskała 
chłopców tak gwałtownie do swego łona, że malcy w końcu zdenerwowali się i 
rozpoczęli nieludzki płacz na dwa głosy.
Włosi są nadzwyczaj wrażliwi na sprawy dotyczące dzieci i o tym 
doskonale wiedziała mamusia. Zaczął się tworzyć natychmiast tłum otaczający 
coraz ciaśniej bohaterów. Nikt nie wiedział dokładnie, o co chodzi, ale wszyscy 
zrozumieli w lot, że dzieciom dzieje się krzywda. Spocona pani kończyła 
trzeci akt swoich aktorskich popisów, widząc, że urzędnik w oczach topnieje, 
chwyta się za głowę i pragnie tylko jednego — zakończenia tej sceny.
Wkrótce siedziałam w samolocie, który miał mnie zawieźć do Neapolu. 
Panią z chłopcami też.
67

Na lotnisku w Neapolu czekał na nas (leciałam oczywiście w towarzystwu 
Ranucia) kompozytor piosenki, którą miałam śpiewać na festiwalu. Towarzyszyła 
mu żona, młoda, przystojna kobieta - matka pokaźnej liczby dzieci. Dokładnie 
nie pamiętam, ale liczba dzieci waha się w mojej pamięci między siódemką a 
dziewiątką. Zresztąjeśli popełniam niedokładność, to do tego czasu wyrównana 
ona została z pewnością na korzyść dziewiątki.
Z hotelowego balkonu widać było cudowne morze i niebo. Widok był 
tak piękny, że nawet amerykański lotniskowiec na horyzoncie nie mącił mego 
zachwytu.
Następnego dnia nagrałam na płytę piosenkę festiwalową. Okazało się, 
że XV festiwal piosenki neapolitańskiej miał być przede wszystkim imprezą 
telewizyjną, a jako taka musiała się odbyć bezbłędnie, sprawnie pod każdym 
względem, zgodnie z zatwierdzonym scenariuszem. Taka była decyzja 
organizatorów. A więc każdy z trzech wieczorów miał się odbyć w innej 
miejscowości, nie w sali z publicznością, tylko w starych, pięknych ogrodach 
lub pałacach, ze względu na „telewizyjność" pleneru, bez publiczności prawie 
- z myślą głównie o telewidzach.
Ale cóż wart był widok pięknych pałaców i ogrodów, wobec głównego 
żądania organizatorów. Otóż pierwszy raz w historii festiwalu piosenki 
neapolitańskiej - cały festiwal miał się odbyć z playbacku.
Nie do pomyślenia jest dla mnie w ogóle jakikolwiek festiwal odbywający 
się przy pomocy piosenek płynących z taśm, nagranych uprzednio w studio. 
Wyeliminowana zostaje żywiołowość wykonania, twórcze podniecenie 
wykonującego, który mobilizuje wszystkie swe możliwości, chcąc wypaść jak 
najlepiej.
W studio nigdy nie nagra się piosenki tak, jak to się udaje zrobić przed 
publicznością „na żywo". Sportowcy na przykład osiągają niższe wyniki przy 
pustych trybunach.
I taka nowość została wprowadzona na festiwalu neapolitańskim - tu, 
gdzie każdy śpiewający oddaje słuchaczom całą swą duszę wraz z melodią!
Bardzo negatywnie ocenili tę nowość sami neapolitańczycy. „Równie 
dobrze można na estradzie ustawić adapter z płytą, a wykonawca może sobie 
iść na szklaneczkę wina" - usłyszałam rozgoryczony komentarz sprzedawcy 
gazet.
Cóż, słuszna uwaga, ale mimo nietajonego niezadowolenia 
mieszkańców Neapolu - wszystko odbyło się zgodnie z ustalonym planem.
Pierwszy koncert odbył się w Sorrento.
Nie śpiewałam tego wieczoru i mogłam oglądać transmisję z Sorrento 
w telewizji.
Poprzedniego dnia w południe dobiliśmy stateczkiem do wyspy Ischia, 
skąd transmitowany miał być drugi wieczór festiwalu. Z portu krętymi uliczkami 
zawiózł nas do Punta Molino swoim powozikiem żwawy, czarnowłosy chłopak.
68

Powozik wyglądał jak jeden z wagoników kolejki dla dzieci, które widuje się w 
wesołych miasteczkach.
Wysiedliśmy przed dziwnym budynkiem. Był to hotel w kształcie 
wysokiej, okrągłej wieży, połączonej w pięknym ogrodzie z dużym basenem 
i tarasem od strony ogrodu.
Tak sobie mniej więcej wyobrażałam wieżę z bajki Andersena o królewnie, 
która miała tak długi warkocz, że z powodzeniem zastępował królewiczowi... 
windę.
Pałacyk-hotel był niezwykle gustownie urządzony. W niedużych 
pokoikach ciemne meble w starym stylu, komody, lustra, świeczniki. W 
niewielkim hallu, w którym można było pogawędzić czy rozegrać partię brydża 
- stały ogromne palmy w donicach i żywe, cięte kwiaty w wazonach. 
Podkreślam to, że żywe kwiaty, gdyż często widywałam sztuczne - bardzo 
dobrze zrobione, ale wiejące smutkiem. Jedną ze ścian hallu tworzyła płyta 
ze szkła, pozwalająca widzieć to, co się dzieje na zewnątrz, pozostając 
jednocześnie zupełnie niewidocznym od zewnątrz.
Wieczorem siedziałam w tym właśnie hallu i oglądałam transmisję z 
pierwszego koncertu odbywającego się w Sorrento. Willi, na tle której 
wszystko się działo, nie było dobrze widać, ale sądząc po przepysznym ogrodzie, 
gdzie snuli się śpiewający - musiała być równie piękna.
Następnego dnia rano rozpoczęły się próby. Publiczność stanowiły 
jedynie osoby towarzyszące piosenkarkom i piosenkarzom. Każdemu bowiem z 
wykonawców towarzyszyli: żona, mąż, przyjaciel, przyjaciółka lub... nawet kilka 
przyjaciółek. Modugno ze swoją piękną żoną przybył również.
Chociaż... była i prawdziwa publiczność - dzieci, które zajęły 
sąsiadujące dachy, gęstym tłumem przywarły do bramy. Za nimi - grupka pań 
w starszym wieku.
Między obiadem a wieczorem zostało kilka wolnych godzin. Poszłam 
więc nad brzeg morza, by zaczerpnąć trochę powietrza i odsapnąć po trudach 
próby. Nawet nie zauważyłam, kiedy znalazłam się w samym środku gromadki 
dzieci. Małe, większe, kilka nastolatków, a nawet jeden raczkujący obywatel, 
który dopiero po dłuższej chwili dobił do towarzystwa.
Dzieci są na całym świecie jednakowo urocze. Były zainteresowane 
festiwalem, uczestnikami, wykazywały przy tym doskonałą orientację w tych 
sprawach. Wiedziały, że jestem Polką (z gazet), gdyż po raz pierwszy w historii 
festiwali neapolitańskiej piosenki brała udział cudzoziemka - Polka.
Chciały wiedzieć, jak daleko od Ischii leży mój kraj, jaki jest i czy jest tam 
to samo ciepłe morze. Dotykały moich włosów i cmokając dodawały: -
prawdziwe... „Prawda, że mam takie same?"-rzekła w pewnej chwili piegowata 
pierwszoklasistka, przykładając swój ognistoczerwony warkoczyk do mojej 
głowy. Wiedziała mała kokietka, że jest jedyna, gdyż reszta główek była 
kruczoczarna. Potem, kiedy musiałamjuż odejść, odprowadziły mnie aż do bramy
69

i żegnając mnie uśmiechem i uściskiem dłoni (wszystkim po kolei uścisnęłan 
powalane atramentem prawice), głośno życzyły powodzenia.
Zakwalifikowałam się z powodzeniem do finału i już następnego dni; 
płynęliśmy z powrotem do Neapolu. Ostatni - trzeci wieczór festiwalu miał si< 
odbyć w parku willi Floridiana.
Tym razem było dość dużo publiczności, która bez trudu pomieściła si« 
w ogromnym parku otaczającym pałac. Przybyło sporo znanych osobistości 
Pamiętam, jak konferansjer ogłosił obecność znanego aktora filmowegc 
Vittorio Gassmana. Gassman wstał, uśmiechnął się, skłonił we wszystkich 
kierunkach. Po czym rozpoczął się koncert.
XV festiwal piosenki neapolitańskiej wygrał niespodziewanie Ninc 
Taranto, aktor starszego pokolenia, który z ogromnym wdziękiem bardziej 
odtańczył, niż zaśpiewał swą żartobliwą piosenkę.
Neapolitańczycy, gustujący raczej w piosenkach rzewnych, 
melodyjnych, traktujących głównie o miłości na tle morza, piasku i sinej dali 
- z dezaprobatą przyjęli werdykt jury.
Czuję się w obowiązku poinformować, że występ pierwszej Polki na 
festiwalu neapolitańskim spotkał się z uznaniem. Dowodem były liczne recenzje, 
chwalące mój styl śpiewania „prawdziwie neapolitański", jak też - ku mojej 
radości i dumie - „bezbłędny akcent urodzonej neapolitanki". Kompozytor i 
autor tekstu, obecni przez cały czas trwania festiwalu, również byli zadowoleni 
z tego, że powierzyli mi swoje dzieło.
Kompozytor piosenki, signor Gennaio Amato, zaprosił nas do swego 
domu w celu uczczenia wyników festiwalu. Bardzo ciepło wspominam 
popołudnie spędzone w gościnnym domu państwa Amato.
Najpierw przedstawiono gościom wszystkie dzieci. Po kolei. Od 
najmłodszego do najstarszej dziewczynki. Najmłodszy syn przed kilku 
tygodniami zaszczycił świat swoją obecnością, najstarsza dziewczynka miała 
dwanaście lat. Mimo że połowa z nich nie posiadała jeszcze w pełni 
umiejętności chodzenia, można było od razu zauważyć wzajemną miłość i 
harmonię panującą wśród rodzeństwa. Starsze dzieci bez przypominania 
opiekowały się młodszymi, które doskonale znały swe prawa i przywileje, nie 
nadużywając ich jednak.
Potem nakryto ogromny stół i goście spałaszowali smaczny obiajl, 
przyrządzony według zasad miejscowej kuchni. Przy deserze wszyscy jeszcze 
raz oddali się namiętnym, szczegółowym dyskusjom na temat minionego 
festiwalu.
Po powrocie do hotelu, Piętro wraz z ojcem opuścili Neapol. Pani 
Wanda tym razem nie przyjechała na festiwal ze względu na zły stan zdrowia. 
Zostałam w Neapolu w towarzystwie przybyłego właśnie Renato Serio.
Renato w międzyczasie ukończył aranżacje i teraz mieliśmy przystąpić 
do nagrywania płyty z wybranymi poprzednio piosenkami neapolitańskimi.
70

Towarzyszyć mi miała orkiestra neapolitańska o typowym, tradycyjnym składzie.
Ponieważ wolę być obecna przy nagrywaniu podkładu muzycznego -
od rana następnego dnia siedziałam w dusznym studio, czuwając nad długością 
fermat. Nagrywanie przeciągało się, gdyż jak już wspomniałam, ludzie południa 
nie uznają pośpiechu. A upał był nieludzki. Po kilku dniach przebywania w 
dusznym pomieszczeniu bez wentylacji zaczęłam odczuwać przykre 
dolegliwości sercowe. Postanowiłam się jakoś ratować i następny dzień 
spędzić na powietrzu, zwłaszcza że za dzień miałam przystąpić do śpiewania, 
do nagrywania piosenek, a to wymagało dużo wysiłku w tych warunkach.
Na dachu hotelu znajdował się basen, gdzie można było znaleźć 
ochłodę, powietrze i cień pod parasolem. Na szczęście było prawie pusto.
Samotność, tęsknota za najbliższymi doskwiera mi na obcej ziemi od 
pierwszego dnia i potęguje się z upływającym czasem. Byłam już dość długo we 
Włoszech i coraz dotkliwiej odczuwałam samotność, zwłaszcza w Neapolu, 
gdzie nie mogłam nawet zadzwonić do pani Wandy.
Leżałam na kamiennym obramowaniu basenu i opalałam się pierwszy 
raz, od kiedy przyjechałam do Włoch. Nigdy nie było takiej okazji ani czasu. Na 
ciepłe, błękitne morze patrzyłam jak lis na winogrona! Ani razu nie skorzystałam 
z morskiej kąpieli.
Nagle ktoś poklepał mnie po ramieniu dość nieskoordynowanym ruchem 
i oznajmił dziecinnym głosikiem po angielsku: „popatrz, co ja ma-a-m!".
Przede mną przykucnął maluch o jasnych włosach i oczach, które 
stanowiły fragmenciki nieba. Po chwili podbiegła matka i przepraszając 
odciągnęła towarzyskiego synka. „Bobby, jak możesz przeszkadzać pani" -
strofowała mama, ciągnąc go pod swój parasol. Ale Bobby chciał koniecznie 
pokazać mi swoje zmotoryzowane skarby i po chwili znów siedział przy mnie. 
Wdaliśmy się w rozmowę. Bobby miał około trzech lat, mocno seplenił, tak że 
musiałam dość często prosić mamę o pomoc w rozszyfrowaniu poszczególnych 
dźwięków. Potem matka Bobby'ego udała się do restauracji na obiad. Sama, 
gdyż Bobby płaczem wywalczył sobie jeszcze godzinę zabawy z „równym 
kumplem". Z brzegu przeszliśmy wkrótce do wody i tam używaliśmy sobie w 
całkowitym wzajemnym zrozumieniu i niepohamowanej wesołości.
Nie tylko Bobby był usatysfakcjonowany, ale i ja wróciłam z dachu do 
pokoju w wyśmienitym humorze.
Tego dnia orkiestra zakończyła wreszcie nagrywanie podkładów i 
można było nazajutrz rozpocząć nagrywanie piosenek. Czas, na jaki studio 
zostało wynajęte, upływał. Zostało tylko dwa i pół dnia na nagranie dwunastu 
piosenek. To musiało wystarczyć. Ja przychodziłam jeszcze trochę wcześniej, 
by móc przed nagraniem skorzystać z chętnie udzielanej pomocy ojca 
właściciela i jego żony, a przede wszystkim portiera. Pomoc tych miłych ludzi 
polegała na koordynowaniu mojej wymowy tekstów neapolitańskich 
piosenek. Robili to bardzo chętnie, ciesząc się szczerze z każdego słowa 
wymówionego przeze
71

mnie poprawnie. Nawet taksówkarz wiozący mnie na nagranie, dowiedziaws; 
się o tym, nie zwlekając przystąpił do przekazania kilku tajników dialek 
neapolitańskiego.
I oto w rekordowym tempie płyta była nagrana. Właściciel studia, znar 
pieśniarz neapolitański Aurelio Fierro, popatrzył na mnie z uznaniem 
powiedział, że to się jeszcze w jego studio nie zdarzyło.
Odchudzona o kilka kilogramów (w studio było parno jak w serc 
dżungli, gdyż nie można było zainstalować żadnej wentylacji ze względu r 
konieczność zachowania absolutnej ciszy), zmęczona do grani 
wytrzymałości, ale za to bardzo zadowolona, wracałam następnego dnia 
piątej rano do Mediolanu. Wracałam sama, gdyż Renato pojechał pociągiei 
do domu. Bez żalu opuszczałam Neapol, którego ujrzenie podobno niektórz 
są skłonni przypłacić życiem! (Raz ujrzeć Neapol i umrzeć!)
W Mediolanie czekała mnie zapłata za moje neapolitańskie trudy w postać 
zaproszenia do konsulatu polskiego z okazji Święta Odrodzenia. Bardzo mnie t 
ucieszyło!
Mój pobyt wprawdzie dobiegał do półmetka (nigdy nie byłam poz 
krajem dłużej niż dwa miesiące), ale czułam się już bardzo stęskniona 
osamotniona. Cieszyłam się, że będę mogła mówić o sprawach mi bliskich, tal 
po prostu, po polsku. Kto nie doświadczył, nie wie, jak trudno przebywa* 
wśród obcych ludzi, nie znając dobrze ich języka. Owszem „dawałam sobii 
radę", ale cały dzień, każdy dzień mijał w ciągłym napięciu. Starałam si< 
zrozumieć to, co do mnie mówią, jednocześnie zastanawiając się nad poprawni 
odpowiedzią.
Z jaką ulgą myślałam o tym przyjęciu, na którym wszystkie słowa będi 
jasne, zrozumiałe, znane.
Umyłam sobie włosy, „zrobiłam się na bóstwo", założyłam nawet klipsy 
chociaż mnie trochę uciskały i pojechałam do konsulatu. Konsulat mieść 
się w starym, pięknym pałacu. Jak przez sen pamiętam dziedziniec, schody 
mozaikę posadzek, stylowe meble. Było pięknie jak... w muzeum. Toteż u 
zdziwieniem spostrzegłam, że tu i ówdzie na tych zabytkowych fotelach 
kanapkach siedzągoście, ale skoro pan konsul zezwalał, to i ja szybko znalazłarr 
się w pozycji siedzącej (nowe pantofle) w gronie Polaków, inżynierów 2 
Warszawy, przebywających we Włoszech w związku z przejmowaniem licencji 
Fiata. Panowie inżynierowie też radzi byli z okazji wspólnego świętowania 
bo na ten wieczór przyjechali aż z Turynu.
Wszyscy goście otrzymali piękne pamiątkowe medale, wybite z okazji 
inauguracji Instytutu Polsko-Włoskiego. Potem było dużo toastów, wśród 
których dominował jeden - za powrót do domu.
Chociaż to zagadnienie mnie nie interesowało, nie mogłam jednak nie 
zauważyć, że włoscy goście wyraźnie sprzeniewierzyli się rodzimym winom,
72

na korzyść naszego winiaku i czystej wyborowej. Zadowolona, podniesiona na 
duchu, z pożyczonymi od pani Prugierowej - żony przedstawiciela LOT-u, 
książkami, wróciłam do hotelu.
To był najmilszy dzień w czasie mego przedostatniego pobytu we 
Włoszech!
Na krótko miałam wrócić do Polski i to głównie dlatego, że menager 
nie wywiązał się na czas z zadania. Po prostu planowane występy (nareszcie 
miałam zacząć występować i zarabiać) odroczono na trzy tygodnie z przyczyn 
„od nikogo niezależnych". Bardzo chętnie zgodziłam się na powrót do domu 
na te trzy tygodnie. Mogłam zostać, gdyż koszty mojego utrzymania we 
Włoszech i bilet do Polski z powrotem mniej więcej się pokrywały. Trzy 
tygodnie w domu i tak upłynęły o wiele za szybko!
Po ponownym powrocie do Mediolanu wiedziałam już, że będę miała 
cykl koncertów organizowanych przez redakcję dziennika „UUnita" oraz udział 
w trzech programach telewizyjnych. Po krótkim odpoczynku w hotelu zadzwonił 
Renato, by umówić się ze mną na próbę muzyczną.
Ustaliliśmy, które piosenki będę śpiewała i w jakiej kolejności. Renato 
jako pianista miał mi towarzyszyć na koncertach i kierować resztą zespołu 
miejscowych muzyków.
Przed rozpoczęciem koncertów miałam odebrać nagrodę „Oscar delia 
simpatia" przyznawaną każdego roku w Viareggio najsympatyczniejszym, 
najlepszym piosenkarkom i piosenkarzom. Uroczystość wręczenia „Oscara" 
połączona była z wielkim koncertem, na którym występowali nagrodzeni przed 
kilkutysięczną widownią.
Renato udał się do domu swych rodziców, by na okres koncertów 
pożyczyć od ojca samochód - nowego czerwonego Fiata.
Wyjechaliśmy z Mediolanu w kierunku Viareggio. Renato nie należał 
do ludzi rozrzutnych. Zauważyłam wkrótce, że nie jedziemy już autostradą, 
że droga staje się kręta, urozmaicona, biegnąc to nad urwiskiem, to przez 
gęsty las, zahaczając czasem prawie o zabudowania gospodarcze. Renato 
zrezygnował bowiem z uiszczania opłat za przejazd autostradą i wybrał drogę 
dłuższą, okrężną, ale darmową, dostarczającą wielu emocji dodatkowych. 
Około południa, kiedy przejechaliśmy już teren górzysty, zaczęły następować 
dziwne zjawiska w zadziwiającym tempie. Najpierw skryło się grzejące zdrowo 
dotychczas słońce, niebo zasłoniła ołowiana szarość, która z minuty na minutę 
ciemniała do tego stopnia, że Renato zapalił wkrótce reflektory. 
Znajdowaliśmy się na krętej górskiej drodze, kiedy lunął nagle potężny deszcz, 
na przemian z gradem wielkości wiśni.
Po kilkunastu minutach ze stromego zbocza spływały na drogę potężne, 
brunatne od wyrytej ziemi - potoki o zadziwiającej sile. Renato przestraszony 
zatrzymał wóz na zakręcie przy grubej kamiennej barierze, dzielącej drogę od 
dość „przyzwoitej przepaści".
73

Pod wpływem uderzeń gradu pękła szyba w samochodzie, który cho 
nowy — okazał się nieszczelny, gdyż przez szpary w dachu i w oknacl 
przesączała się woda. Prawdopodobnie zmyłoby nas o „piętro niżej", gdyb; 
nie mur, do którego samochód się przytulił.
„A nie lepiej było zapłacić tam, na dole te grosze za przejazc 
autostradą?" - pomyślałam, ale nic nie powiedziałam. Mężczyzna, któregc 
samochód został uszkodzony, jest już i tak bardzo nieszczęśliwy.
Kiedy najgorsza ulewa minęła, a rwące rzeki przekształciły się w 
anemiczne strumyki, Renato zdecydował się kontynuować podróż. Jechaliśmy 
bardzo wolno, było mokro, ślisko i na domiar złego mgła otuliła wszystko 
przed nami szczelnie. Ale im niżej zjeżdżaliśmy, tym bardziej mgła się 
przerzedzała, niebo jaśniało. Kiedy za grzbietem górskim rozpostarła się przed 
nami nizinna plaża - słońce paliło, śladu nie było po przebytej burzy. Bo też 
tu na dole, wcale nie było żadnej burzy, nawet kropla deszczu nie spadła z 
pogodnego nieba. Opaleni letnicy wracali zadowoleni z plaży. Zmierzch zacierał 
już zarys gór, kiedy ledwo trzymając się na nogach, dotarliśmy do miejsca, 
gdzie nazajutrz miał się odbyć koncert.
Renato nie miał siły na wzięcie udziału w próbie muzycznej. Musiałam 
zadowolić się obietnicąjutrzejszej próby, bezpośrednio przed koncertem.
Ciężki miałam sen tej nocy. Renato chyba też.
Następnego dnia odbyła się szczęśliwie obiecana próba z czterema 
miejscowymi muzykami. Miałam śpiewać po polsku A jeżeli mnie pokochasz 
i piosenkę z festiwalu neapolitańskiego.
Około godziny 21 publiczność zapełniła amfiteatr pod niebem. Zaczął 
się długi, trzygodzinny koncert. Występowali nie tylko laureaci.
Laureaci mieli wystąpić pod koniec imprezy, a wręczenie statuetek 
„Oscarów" miało zakończyć koncert. Statuetka przedstawiała dziewczynę z 
gitarą. Postać dziewczyny odlana jest z brązu - spoczywa na czarnej, 
marmurowej podstawie.
Noce w tej podgórsko-morskiej miejscowości są bardzo chłodne, toteż 
przyszło mi znów nieludzko wymarznąć.
Między innymi „Oscara sympatii" 1967 otrzymali: Caterina Valente, 
Adriano Celentano, Rocky Roberts - w dziedzinie piosenki. Wyróżnienie to 
wręczono także kilku aktorom sceny i filmu.
Ten występ był dla mnie próbą generalną przed moimi koncertami. 
Wiedziałam już, że będzie dobrze, bo publiczność w Viareggio przyjęła mnie 
nader ciepło. Skromność nie pozwala mi rzec - entuzjastycznie.
Ale znalazł się pewien pan - konferansjer tego programu, który zepsuł 
mi trochę mojąradość. Pan ten w ogóle nie przepada za kobietami i jeśli już musi 
zapowiedzieć kobietę, czyni to niechętnie, ozięble, rzekłabym „z urzędu". Jeśli 
delikwentka ośmieli się przy tym przewyższać go wzrostem - pan ten uznaje to 
za obrazę osobistąi... mści się.
74

Sposób, w jaki mnie zapowiedział przy pierwszej piosence, mocno mnie 
speszył, ale musiałam się opanować i śpiewać. Po czym konferansjer wrócił na 
scenę i przykucnąwszy nisko przy mnie, zadarłszy głowę spytał z minąbłazeńską: 
„No to teraz, przed drugą piosenką, pani nam powie, ile metrów sobie mierzy". 
Odpowiedziałam na to ze spokojem (udawanym): - „Ile metrów - to nieważne. 
Ważne, że z pewnością wyższa jestem od pana". Wesoły śmiech na widowni 
był całą moj ą satysfakcj ą na doznaną krzywdę moralną.
Nikt, jak zauważyłam, z obdarzonych „Oscarem" nie powiedział ani słowa 
podziękowania. Uśmiechali się po prostu w stronę publiczności. Postanowiłam 
„palnąć mowę". Oczywiście po włosku. Przygotowałam sobie w myśli kilka 
zdań powitania i podziękowania. Brzmiało to mniej więcej tak: „Dobry wieczór 
panie i panowie! Serdecznie dziękuję za przyznanie mi „Oscara sympatii". Bardzo 
się z tego wyróżnienia cieszę, ale jednocześnie pragnę zwrócić uwagę na to, że 
wszystko zależy od was, publiczności, dla której śpiewamy i bez której nie 
istniejemy. Dedykuję moje piosenki razem z moim „Oscarem" tobie, miła 
publiczności".
Minęło kilka dni, które Renato spędził w domu rodzinnym dość odległym od 
Mediolanu.
W dniu mającego się odbyć pierwszego koncertu wrócił do Mediolanu 
tym samym czerwonym, sportowym fiatem. Przyjechał po mnie do hotelu i po 
przebrnięciu przez zatłoczone ulice Mediolanu znaleźliśmy się na autostradzie 
prowadzącej w kierunku Forli, gdzie właśnie miałam śpiewać z okazji święta 
prasy komunistycznej. Niestety, przykre doświadczenia poprzedniej podróży 
szybko uleciały z pamięci Renato. Wkrótce skręciliśmy „w bardziej urozmaiconą 
drogę", jak mi oświadczył Renato w odpowiedzi na moje pytające, nie 
pozbawione wyrzutu — spojrzenie.
Miłe mam wspomnienia z Forli, z mojego pierwszego i jedynego 
koncertu. Forli jest małym miasteczkiem położonym w górzystym terenie. 
Przyjechaliśmy wieczorem, po wielogodzinnej podróży samochodem. Śpiewać 
miałam dopiero około pomocy. Poszliśmy więc na kolację, a potem gospodyni 
hoteliku zaprowadziła mnie do pokoju, w którym mogłam przygotować się do 
występu. Ponieważ byłam znów zbyt lekko ubrana (nie lubię ubierać się ciepło, 
a potem pokutuję), a impreza odbywała się na wolnym przenikliwie zimnym 
powietrzu - pożyczyła mi swój duży, ciepły szal. Na placyku ustawione były 
stoliki, krzesła, ławy frontem do malutkiej prowizorycznie zbudowanej estrady, 
na której z trudem mieściło się pięciu muzyków z instrumentami i solistka... z 
mikrofonem. Środek placu pozostawał wolny, służący za miejsce do tańca. Od 
drzew biegły w różnych kierunkach linki, na których bujały się kolorowe 
lampiony.
Kto żyw przyszedł się pobawić. Jeśli ze względu na podeszły wiek nie 
potańczyć, to popatrzeć, pośmiać się. Miłe są tego typu imprezy, na które
75


przychodzą przedstawiciele wszystkich pokoleń. Zarówno babcia jak i wni 
ubierają się w najlepsze suknie i podążają razem na plac zabaw.
Miałam zaśpiewać około dwunastu piosenek w kilku „ratach" mii 
seriami tańców. Kiedy zaczęłam śpiewać, ustały pląsy, pary zatrzymały 
pozostały na placu, często w pozycji, w jakiej przed chwilą tańczyły. Tw 
zwróciły się do mnie.
Nie miałabym żalu o to, gdyby nie przerwali tańca. Takie są bow 
obyczaje we Włoszech. Śpiewa się przede wszystkim do tańca. Koncert; 
rzadkością i raczej zastępują je programy telewizyjne.
Ale oni słuchali, nastolatki okrążyły ciasno estradę i rozpoczął 
„koncert życzeń". Prosili o piosenki z festiwalu w San Remo. Znałam kil 
między innymi Ciao amore L. Tenco, którą zaśpiewałam też, a refren: „ci 
amore, ciao" - śpiewali wszyscy razem ze mną.
Z pierwszego koncertu byłam bardzo zadowolona. Poznałam ludzi, i 
reakcję na moje piosenki. Było mi dobrze, lekko, radośnie. Wiedziałam, 
podobnie będzie chyba na całej trasie, że nie ma się czego obawiać!
Cieszyła mnie bardzo miła, bezpośrednia atmosfera, a zwłaszcza blis 
kontakt z publicznością. Nigdy dotychczas nie „dyskutowałam" 
publicznością ze sceny. A tam musiałam sama zapowiadać swoje piosenl 
podawać krótkie tłumaczenia, gdy śpiewałam nie po włosku, i odpowiadać r 
pytania. Kiedy będę zdrowa, spróbuję nie ograniczać się tylko do śpiewam na 
swoim pierwszym koncercie w Sali Kongresowej.
Przed moim wyjazdem do Forli Piętro powiedział mi, że wkrótc 
pojadę jeszcze raz do Neapolu i wezmę udział w koncertach publicznycł 
„Warunki, w jakich będziesz śpiewała, sąjedyne i niepowtarzalne. Śpiewa si 
po prostu na jakimś placu w centrum miasta. Ludzie przestają się spieszyć, b( 
wszystko zatraca swą ważność wobec najważniejszego wydarzenia, jakim jes 
śpiew. Nagrody są symboliczne — klucze od miasta Neapolu, które ty właśnie 
rym razem otrzymasz".
To była reakcja na moje piosenki neapolitańskie. Cieszyłam się bardzo 
na to uliczne śpiewanie, zwłaszcza że tym razem miało się to odbyć bez 
playbacku „na żywo" przed tymi, którzy sami całe życie śpiewają i są 
sprawiedliwymi, obiektywnymi sędziami.
Po skończonej imprezie, około godziny pierwszej w nocy wróciliśmy 
do hoteliku. Byłam zmęczona. Renato również był bardzo zmęczony, gdyż -
jak mi się sam przyznał - całą poprzednią noc spędził na terenie Szwajcarii 
oka nie zmrużywszy. Poczęstował mnie nawet szwajcarską czekoladą i pokazał 
papierosy, które są podobno lepsze i... tańsze od włoskich.
Ze Szwajcarii wrócił bezpośrednio do domu nad ranem, a po śniadaniu 
udał się do Mediolanu po mnie i razem pojechaliśmy na koncert do Forli. 
Następnie próba, długie czekanie i sam koncert... Był więc bardzo zmęczony 
mimo swoich dwudziestu lat. Nie zdecydował się jednak na przenocowanie w
76

hoteliku, w którym były przygotowane dla nas pokoje. Szkoda było nie 
wykorzystać zapłaconego pokoju w Mediolanie...
Spakowałam się więc, oddałam z podziękowaniem szal gospodyni i 
wsiadłam do samochodu.
Jechaliśmy początkowo przez uśpione miasteczko, potem Renato 
zdecydował się jednak na kontynuowanie jazdy autostradą. „Bo będzie 
szybciej", rozumował nie bez słuszności. Ta decyzja stała się naszym 
ratunkiem. Na autostradzie wcześniej czy później musiano nas zauważyć i 
udzielić pomocy. Na jakiejś mało uczęszczanej drodze natomiast nikt by mi 
nie przeszkodził w spokojnym opuszczeniu tego świata. Wymieniam tylko 
siebie, gdyż Renato doznał wprawdzie złamania przegubu dłoni i nogi, i choć 
to bardzo boli - nie umiera się od tego, na szczęście.
Jechaliśmy więc autostradą. Mówiłam dużo i głośno. Nawet nie bardzo 
się zmuszałam, bo podniecenie, jakie mnie ogarnia zawsze w czasie występu, 
utrzymuje się potem jeszcze bardzo długo. Przez dwie godziny co najmniej 
jestem niezdolna do odprężenia, do snu. Myślałam, że w ten sposób nie dam 
mu zasnąć i szczęśliwie dojedziemy do Mediolanu. Ale dwudziestoletni 
organizm zmęczonego Renato eliminował widocznie wszystko, co mu 
przeszkadzało w zaśnięciu, a tym samym w regeneracji sił witalnych. Odczułam 
nagle kilka wstrząsów, jakby samochód znalazł się na okropnych kocich łbach, 
zamiast na gładkiej jak lustro szosie. Potem zapanowała cisza i ciemność.
Zanim to jednak nastąpiło, zdążyłam sobie zdać sprawę z 
niebezpieczeństwa raczej instynktownie, bo na żadne rozważania nie było 
przecież czasu. Wszystko trwało ułamki sekundy. Odczułam - doskonale to 
pamiętam - paniczny strach przed spaleniem żywcem w samochodzie.
Przeczytałam właśnie przed tygodniem o strasznej śmierci w płomieniach 
palącego się samochodu—aktorki francuskiej Jednej ze znanych sióstr Dorleac. 
Mimo że nigdy nie odczuwałam żadnego strachu w czasie jazdy samochodem 
(tak samo podróż samolotem wywołuje we mnie jedynie przyjemność z powodu 
huśtania), od czasu ukazania się tej strasznej wiadomości w prasie — zaczęłam 
się bać tej możliwości. I ten właśnie strach przeszył mnie od stóp do głów -
pamiętam to bardzo dobrze.
A więc stało się.
Nad ranem zauważył nasz rozbity wóz kierowca ciężarówki przejeżdżający tą 
drogą. Samochód był roztrzaskany, o dawnej elegancji przypominał jedynie 
czerwony kolor karoserii.
Renato nie „wysiadł" z samochodu, a ja zgodnie z własnym opisanym 
wyżej życzeniem- znalazłam się daleko poza wrakiem samochodu, wyrzucona 
wielką siłą.
Zaalarmowano policję i przewieziono nas do szpitala. Zostało mi 
zaoszczędzone uczucie bólu i zimna w rowie, kłopotów transportu do szpitala.
77

Pozwoliłam sobie na tygodniową przerwę w życiorysie.
Mój stan nie przedstawiał się zbyt optymistycznie, a nawet budził ja 
najgorsze podejrzenia. Jedyna rzecz, którą można i trzeba było natychmia! 
dla mnie zrobić - było darowanie mi czysto włoskiej krwi w miejsce własne 
której zdążyłam prawie zupełnie pozbyć się tam, w rowie. Z naprawą reszt 
trzeba było poczekać. Zresztą długo nie było wiadomo, czy nie wybior 
„wolności" i nie powiem towarzyszom ziemskiej wędrówki - „adieu".
Na tę możliwość przygotowywano moją matkę i narzeczonego, którz; 
otrzymali wizy i paszporty na przejazd do Włoch w ciągu jednego dnia.
„Wydać natychmiast, bo stan beznadziejny" - brzmiało urzędowi 
zlecenie.
A więc na trzeci dzień przyjechali, aleja nie wiedziałam o tym, że mo 
najmilsi są przy łóżku. Na pytanie mojej matki, czy będę żyła - lekarz* 
odpowiadali: „Robimy wszystko, co w naszej mocy, ale pewności nie ma" 
Rzeczywiście - robili wszystko, co było w ludzkiej mocy. Aplikowali najnowsze 
lekarstwa, utrzymywali kontrolę i w dzień i w nocy. Uratowali mi życie.
Byłam w trzech szpitalach, ale pamiętam tylko jeden, w którym odzyskałarr 
świadomość.
Siódmego dnia po wypadku lekarze stwierdzili powrót do świadomości. 
Podobno odpowiedziałam na kilka pytań i zareagowałam na światło i ból. Ale 
tylko „teoretycznie", bo w praktyce wyglądało to trochę inaczej. Matkę moją 
pamiętam dopiero z dnia, w którym zabrano mnie do następnego szpitala. A 
był to dwunasty dzień po wypadku.
Z poprzedniego szpitala pozostała mi w pamięci tylko ogromna sala z 
ciężko chorymi bezpośrednio po wypadkach - płaczącymi, jęczącymi, 
krzyczącymi z bólu. Żadnej twarzy nie zapamiętałam. Nawet lekarzy, którym 
zawdzięczam życie, którzy opiekowali się mną przez cały czas. Nazwiska 
znałam, słyszałam je często wymawiane przez matkę, ale kiedy przyszli 
odwiedzić mnie w Rizzoli po operacji - były to zupełnie nieznajome, obce 
dla mnie twarze.
Po przerwaniu sztucznego oddychania i żywienia zaczęłam otrzymywać 
normalne pożywienie i wiedziano już, że kryzys minął. Teraz można było mnie 
przetransportować do ośrodka szpitalnego w Rizzoli, gdzie po wzmocnieniu 
organizmu można było pomyśleć o „zreperowaniu połamanej lalki", jak żartem 
mówiła mama.
W szpitalu w Rizzoli, gdzie chorzy byli operowani, skazywani na dość 
długie leżenie w gipsie, mógł im towarzyszyć ktoś z najbliższych. Zostawał 
dobrowolnie mieszkańcem szpitala, mieszkał w pokoju rekonwalescenta tak 
długo, jak to było potrzebne dla spokoju chorego. Starano się stworzyć choremu 
najdogodniejsze warunki do szybszego powrotu do zdrowia. Jak wiadomo, 
niemałą rolę w tym procesie, a może i najważniejszą, odgrywa spokój wewnętrzny 
i dobre samopoczucie chorego. Wiadomo też, że najsprawniejsza,
78

najwszechstronniejsza opieka personelu szpitalnego nie zastąpi obecności matki. 
Matkajest przecież istotą najbliższą, jedyną. Zna doskonale wszystkie zalety 
i słabości swego dziecka. Więc nie trzeba się j ej wstydzić ani udawać. Można 
być sobą i mieć pewność, że się jest rozumianym i ze spokojem, bez uczucia 
zadłużania się, jak to bywa w stosunku do obcych osób - przyjmować wszelką 
pomoc okazywaną z nieskończoną cierpliwością i miłością. Bo to jest 
matka, której jutro może zapłacimy tą samą miłością, choć ona tego nie 
oczekuje, zupełnie niczego nie oczekuje. Dla mnie obecność mojej matki 
stała się ratunkiem, błogosławieństwem-wtedy, gdy nadszedł najgorszy czas...
Pokój, w którym „zamieszkałam" z mamą, był dość przestronny, z dużym 
balkonem.
Z mego łóżka widziałam tylko kosmate gałęzie olbrzymiego drzewa 
modrzewiowego. W szpitalnym parku, jak mi powiedział narzeczony, było 
dużo takich wysokich, potężnych drzew, z których dawniej robiono maszty na 
żaglowcach.
Rzeczywiście, nasz pokój mieścił się przecież na czwartym piętrze, a 
fragment drzewa, który widziałam, wcale nie wskazywał na to, że wierzchołek 
jest blisko.
Z jednej strony była ściana łazienki, z drugiej - tylko to drzewo za oknem. 
Więc patrzyłam całymi godzinami tam, za okno. Czekałam, czy jakiś ptak się nie 
zatrzyma na gałęzi, wyobrażałam sobie szorstkość kory, zapach długich cienkich 
szpilek. Często mrużyłam oczy i kiedy rysunek gałęzi stawał się mniej wyraźny, 
kiedy trochę się zlewał w zagmatwaną całość - można było zobaczyć oczami 
wyobraźni różne rzeczy. Czasem była to wiewiórka, czasem jeleń w biegu, a 
czasem ludzka twarz - profil mężczyzny z orlim nosem.
Obchód odbywał się uroczyście, jak w każdym szpitalu rano każdego 
dnia. Wchodziła spora grupa lekarzy i sióstr, a kilka razy w tygodniu - z samym 
dyrektorem szpitala na czele - profesorem Rafaello Zanoli. W czasie 
wieczornego obchodu niektórzy z lekarzy chirurgów poj awiali siew dhigich do 
kostek, białych wełnianych pelerynach. Wyjaśniono mi, że lekarze ci udają się 
na obchód często prosto od stołu operacyjnego. Peleryna osłania ślady operacji 
oraz chroni przed przeziębieniem w długich, zimnych korytarzach o kamiennej 
posadzce.
Instytut Ortopedyczny Rizzoli (nazwa pochodzi od nazwiska ojca 
ortopedii europejskiej) jest kliniką uniwersytecką i skupia młodych, zdolnych 
lekarzy. Wielu z nich otrzymało stopień profesora już w wieku trzydziestu 
lat, jak na przykład prof. Mario Gandolfi, Orlandi, Bedoni.
Profesor Carlo Alvisi oraz jego asystent Rodolfo Daidone, którym 
głównie zawdzięczam swój powrót do świadomości - też byli bardzo młodzi.
Szefem Rizzoli był profesor Rafaello Zanoli. Miał dobrą twarz o 
krzaczastych brwiach nad oczami, które uważnie, z dobrocią i mądrością
79

spoglądały na chorego. Miał zupełnie siwe, gęste włosy. Był wysoki, silny i 
wszystko było w nim dobre.
Przypominał mi stare, mocne, dobre drzewo.
„Drzewa kojarzą mi się z dobrem" - powiedziała mi kiedyś w 
dzieciństwie mama. „Zupełnie tak, jak niektórzy ludzie". Zapamiętałam to 
wtedy.
Rzeczywiście profesor Zanoli był mocny i dobry, a jednocześnie w 
swej dobroci i sile jakiś bezbronny jak drzewo. Miał taki sam miły uśmiech, 
jak spojrzenie. Nachylał się nade mną, pukał żartobliwie w gips i obiecywał, 
że niedługo wstanę i wtedy się zmierzymy.
Mam tylko lekki żal do ordynatora oddziału. Młody, zdolny, niezwykle 
utalentowany chirurg, fachowiec wysokiej klasy, tylko że... serce miał twarde 
i nie umiał, czy też nie chciał choć poudawać czasem, że jest inaczej. Ale 
staram się teraz tłumaczyć jego zimny stosunek do chorego tym, że lekarze z 
Rizzoli są przepracowani. Zwłaszcza chirurdzy, gdyż dziennie odbywa się tam 
średnio czterdzieści operacji, a w niedziele i święta, kiedy wzrasta ilość 
wypadków, nawet sześćdziesiąt.
Wspomniałam przy opisie pięknych mundurów karabinierów o 
zamiłowaniu Włochów do teatru. Może tak nie jest, ale widok personelu w 
Rizzoli znów mi nasunął myśl o strojach teatralnych. Przede wszystkim były 
jednak nieskazitelnie, sterylnie rzekłabym, czyste. Personel każdego 
działu nosił ubiór w innym kolorze. Siostry z „mojego" piętra nosiły błękitne 
sukienki z białymi fartuszkami, białe pończochy i białe pantofle. Na radiologii 
obowiązywał kolor zielony. Natomiast Marisa - pokojówka, która codziennie 
przychodziła odebrać zamówienie na obiad, też była w sukieneczce innego 
koloru. Zdaje mi się, że pracownicy kuchni mieli na sobie ubrania koloru 
pomarańczowego.
Leżałam więc z nogą na wyciągu przez jakiś czas, aż mój organizm wzmocni 
się na tyle, by znieść trudy operacji. Ręka leżała na kołdrze nieruchomo, gdyż 
bolała przy najmniejszym poruszeniu palców. Tu wyciąg niewiele by pomógł. 
Potrzebna była raczej solidna praca „spawalnicza"!
Operacja się trochę opóźniła, gdyż profesor Zanoli wyjechał na jakąś 
konferencję, a przed wyjazdem zadecydował, że „la cantante polacca" będzie 
osobiście operował. Po trzech dniach wrócił i zgodnie z obietnicą sam mnie 
operował.
Lekarze włoscy nie tylko uratowali mi życie, ale i z wielką 
troskliwością i serdecznością starali się zrobić wszystko, bym mogła wrócić 
do normalnego życia i... na scenę.
Po operacji obudziłam się w pancerzu gipsowym, który sięgał od szyi do 
pięt. Kiedy mi się zdawało, że nie wytrzymam dłużej, że się uduszę w gipsie, 
kiedy płacząc prosiłam, żeby mi go zdjęli na własną odpowiedzialność, kiedy
80

zapewniałam, że wolę być krzywa niż znosić te męczarnie - wtedy zawsze mi 
przypominali mój udział w San Remo. Mówili, że jeszcze wystąpię tam nie raz, a 
oni będą mi przed telewizorami sekundowali... ale to może nastąpić tylko wtedy, 
jeśli będę w przyszłości zupełnie zdrowa i absolutnie... prosta.
Nie umiem, nie chcę opisywać tych potwornych mąk, jakie przyszło 
mi znieść w czasie nieruchomego leżenia na plecach przez pięć miesięcy. 
Ale nie ból połamanych kości był najgorszy. Dusiłam się, gdyż do klatki 
piersiowej zbyt ciasno przylegał pancerz gipsowy, a moja pojemność płuc 
jest dość pokaźna, wyrobiona przez śpiewanie. Traciłam przytomność, 
majaczyłam, spać nie mogłam. W nocy mama siedziała przy mnie i trzymała 
moją prawą, zdrową rękę. Nie spała wraz ze mną, opowiadała mi to samo 
tysiące razy, o co ją prosiłam, ciągle na nowo. „Opowiedz mi, jak to będzie, 
kiedy już będę bez gipsu". Narysowała mi na kartonie kalendarz dni, które 
mnie dzieliły od wyjazdu do Polski. Codziennie rano podawała mi pióro, a ja 
zasmaro wywalam zpasjąkażdąnastępnądatę.
Mama obawiała się bardzo transportu do Polski. Prosiła, żebym została 
przynajmniej do zdjęcia gipsu, aleja nie mogłam czekać. Liczyłam na to, że 
polscy ortopedzi zdejmą mi gips z klatki piersiowej.
Przez sześć tygodni od chwili operacji piłam tylko kilka łyków mleka 
dziennie, nie jedząc absolutnie nic, ponieważ po każdym kęsie pożywienia było 
mi jeszcze trudniej oddychać.
W końcu nadszedł upragniony dzień powrotu do Polski! Z łóżka 
położono mnie na nosze, na wózek, wreszcie wsunięto do karetki, która czekała 
przed szpitalem. Ponieważ korzystałam z tego typu przejazdów dość często, 
muszę przyznać, że to nie była karetka. Był to salonik ze wszystkimi 
udogodnieniami, jakich można było się spodziewać po dwudziestym wieku. 
Tlenu- ile dusza zapragnie, automatyczna klimatyzacja działająca bez zarzutu, 
nosze z ruchomym oparciem dla głowy, a przede wszystkim resory, zbliżające 
ten wóz raczej do poduszkowców, gdyż płynął, a nie jechał.
Podejrzewam, że w którejś ze ścianek karetki pogotowia musiał być nawet 
barek z pogotowiem alkoholowym. Każdy, nawet najbardziej połamany Włoch, 
szklaneczki wina nie odmówi. Nawet w takiej sytuacji.
W samolocie Polskich Linii Lotniczych oddano nam do dyspozycji całą 
pierwszą klasę. Trzeba było wymontować fotele z jednej strony, by zakupione 
przez narzeczonego specjalne łóżko polowe zmieściło się. Potem łóżko 
zostało przymocowane do podłogi. Następną dość skomplikowaną czynnością 
było przeniesienie mnie do samolotu i ułożenie na przygotowanym łóżku.
Jakże miło przywitała mnie załoga samolotu wraz z kapitanem. Sam 
kapitan przyszedł do mnie i wręczając bukiet goździków, obiecał spokojny lot aż 
do Warszawy.
Leciałam w wyraźnie poweselałej „kompanii" składającej się z trzech 
osób. Mamy, narzeczonego i doktora Czarusia Rzadkowolskiego, którego
81

Pagart specjalnie wysłał do Bolonii, by zapewnić mi opiekę lekarską w cza 
powrotu do Warszawy.
W kraju spotkałam się z niezwykle serdecznym przyjęciem wii 
życzliwych mi osób i z miłymi propozycjami pomocy. Na zawsze zachow; 
krzepiący list pułkownika Jerzego Ziętka ze słowami otuchy i zaproszeni* 
do odbycia dalszego leczenia i kuracji na Śląsku. Chociaż chętr 
skorzystałabym z tego zaproszenia, to perspektywa ponownej podró 
karetkami i samolotem była dla mnie zbyt przerażająca.
Po dwóch tygodniach przyjął mnie na swój oddział w Klinii 
Ortopedycznej Akademii Medycznej w Warszawie profesor Garlicki, gdz 
troskliwie się mną zaopiekowano, aż do zakończenia drugiej fazy leczenia 
wyjazdu do Konstancina. Na zdjęcie gipsu górnego musiałam jednak i 
Warszawie poczekać. W końcu decyzją profesora Garlickiego zdjęto mi gip 
uwalniając klatkę piersiową, ale „zapakowując" lewe ramię i dolną część ciai 
do pasa rzetelnie w nowy gips. I to dwukrotnie.
Tam, na ulicy Lindleya z całego personelu lekarsko-pielęgniarskiegc 
pracującego ofiarnie w niezwykle trudnych warunkach, najbardziej przypad 
mi do serca gipsiarz Rysio Pawlak, który rozumiał mój obłędny strach prze< 
elektryczną wirującą piłą do przecinania gipsu, jaką z lubością posługiwali sis 
gipsiarze włoscy. Taki przyrząd bardzo skutecznie i szybko wyzwala pacjenta ze 
skorupy gipsowej, ale bezradny i unieruchomiony pacjent ma wrażenie, że 
nieludzko wyjąca tarcza zagłębi się lada chwila w żywe ciało. Pan Rysio rozcinał 
gips nożycami ręcznymi bardzo zręcznie i bardzo delikatnie, za co byłam mu 
szczególnie wdzięczna.
Po pewnym czasie przewieziona zostałam do kliniki profesora Weissa. 
Minęły już dawno wszystkie terminy zdjęcia gipsu na malowanym wciąż na 
nowo przez mamę - kalendarzu.
Minął już piąty miesiąc gipsowego koszmaru, gdy wrócił profesor 
Weiss z jednej ze swoich licznych konferencji zagranicznych. Następnego 
dnia po obchodzie, przyszła do mnie uśmiechnięta pani doktor Grabowska: 
„Pani Aniu, niech się pani cieszy, zaraz przyjdzie gipsiarz i zdejmie cały gips. Na 
zawsze! Pan profesor tak zadecydował".
Nigdy tego nie zapomnę profesorowi Weissowi. Wdzięczna będę 
zawsze, że swoją decyzją skrócił moje męki o całe dziesięć dni!
Wiedziałam, że uwolnienie od gipsu nie jest równoznaczne z 
możliwością poruszania się. Ale nie przypuszczałam, że przez długie miesiące 
wszystko pozostanie właściwie bez zmian, że będę musiała przejść 
kilkumiesięczne ćwiczenia na stole pionizacyjnym (polegające na 
przystosowaniu organizmu do pozycji pionowej), potem powoli nauczyć się 
umiejętności siedzenia, a potem dopiero... chodzenia.
82

czasie
wielu 
iowam 
:eniem 
hątnie 
>dróży
Sinice 
, gdzie 
zenia i 
ak i w 
ii gips, 
ić ciała
skiego, 
zypadł 
i przed 
vali się 
entaze 
nie, że 
ozcinał 
ammu
iVeissa. 
ciąż na
rofesor 
cpnego 
owska: 
;ips. Na
a będą
i
czne z 
liesiące 
jrzejść 
ące na 
:zyć się


Tymcza
sem 
leżałam 
w 
dalszym 
ciągu 
bezwład
nie na 
plecach. 
Konstan
cin był 
moim 
szóstym 
szpitale
m, 
licząc od 
wypadk
u. Mam 
wielu 
znajomy
ch, 
których 
sam 
widok 
budynku 
szpitalne
go 
przypra
wia o 
utratę 
humoru, 
dlatego 
też moje 
złe 
samopoc
zucie z 
powodu 
długiego 
przebyw
ania w 
szpitalac
h, 
będzie 
chyba 
zrozumi
ałe. 
Składało 
się na to 
wiele 
powodó
w. 
Cierpien
ie, 
będące 
wynikie
m 
skompli
kowany
ch 
złamań, 
wstrząs 
mózgu, 
długi 
okres 
nieprzyt
omnośc
i, 
operacja
, gips...
W
szystko 
to 
osłabiło 
system 
nerwow
y. 
Wieczo
rami 
opanow
ywały 
mnie 
lęki 
spotęgo
wane 
moją 
bezsilno
ścią, 
unieruc
homieni
em. 
Bałam 
się 
zostać w 
separatc
e sama, 
choćby 
na 
chwilę. 
We 
Włoszec
h w 
takich 
moment
ach 
mama 
brała 
mnie za 
rękę, 
przypo
minała 
fakty 
uciekają
ce z 
osłabion
ej 
pamięci, 
łączyła 
oderwa
ne 
fragmen
ty w 
całość, 
pomaga
ła mi w 
mojej 
rozpaczl
iwej 
walce o 
utrzyma
nie 
prawdzi
wego 
obrazu 
rzeczyw
istości.
T
am 
matce 
wolno 
było 
być 
przy 
mnie. W 
Konstan
cinie 
zezwolo
no 
jedynie 
na 
codzien
ne 
wizyty. 
Cóż, 
kiedy 
noc była 
najgorsz
a.
N
ie tylko 
nie 
mam o 
to żalu 
do 
nikogo, 
ale stać 
mnie 
nawet 
na to, 
by 
zrozumi
eć 
naszych 
lekarzy i 
ich 
odmienn
e nieco 
metody 
leczenia. 
Biorę 
także 
pod 
uwagę 
nasze 
trudniej
sze 
warunki 
lokalow
e. 
Niewąt
pliwie i 
ta 
metoda, 
polegają
ca na 
większy
m 
nacisku 
na 
samodzi
elność 
chorego, 
przy 
równocz
esnej 
pomocy 
personel
u 
szpitaln
ego, jest 
słuszna 
i daje 
dobre 
rezultat
y, ale 
tak jak 
nie ma 
dwóch 
jednako
wych 
organiz
mów 
ludzkic
h, tak i 
potrzeb
y 
chorych 
organiz
mów 
mogą się 
zasadnic
zo różnić 
od 
siebie. 
Jestem 
wprawd
zie 
jedynacz
ką, ale o 
brak 
samodzi
elności 
nie 
można 
mnie 
posądza
ć. 
Potwier
dzić to 
może 
tak 
szanow
na 
instytuc
ja, jak 
Pagart. 
Za 
pośredn
ictwem 
Pagartu 
wyjeżdż
ałam 
wielokro
tnie 
sama jak 
palec za 
granicę, 
dając 
sobie 
doskona
le radę. 
Większo
ści 
naszych 
solistek 
jednak z 
reguły 
towarzy
szy 
jakaś 
„żywa 
dusza". 
Jeśli 
chodzi o 
sprawno
ść 
życiową 
w 
ogólniejs
zym 
sensie, 
nauczyła
m się jej 
dokładni
e w 
okresie 
sześciu 
lat 
studiów, 
kiedy 
żyłyśmy 
tak jak i 
poprzed
nio, 
tylko z 
pensji 
mamy. 
Zawsze 
robiłam 
wszystk
o sama, 
łącznie z 
szyciem 
sukienek 
dla 
siebie, 
mamy i 
babci, 
praniem, 
gotowan
iem i 
sprzątan
iem.
I 
teraz 
moim 
najwięk
szym 
marzeni
em było 
wydost
anie się 
z tej 
bezwład
ności, 
włączen
ie się do 
czynneg
o życia. 
Nie 
trzeba 
mnie 
było do 
tego 
zachęca
ć, 
ćwiczył
am 
przecież 
chętnie i 
wytrwal
e. Nie 
groziło 
mi 
paraliżu
jące 
załaman
ie 
psychicz
ne teraz, 
gdy 
byłam 
już bez 
gipsu. 
Wiedzia
łam, że 
po kilku 
latach 
ćwiczeń 
dojdę 
do 
pełnej 
sprawn
ości 
fizyczn
ej i 
będę 
zdrowa. 
Ale 
potrzeb
owałam 
pomocy
. 
Psychic
znego 
oparcia 
ze 
strony 
matki. 
Jej 
obecnoś
ci w 
tym 
trudnym 
okresie.
M
ęczyłam 
się. 
Światło 
paliło 
się 
przez 
całą noc 
w mojej 
separatc
e. 
Spałam 
jedynie 
w dzień, 
kiedy 
mama 
była 
przy 
mnie. 
Straciła
m 
zupełnie 
apetyt, 
nie 
miałam 
sił 
ćwiczyć.
M
usiałam 
sama 
sobie 
pomóc, 
nawet za 
cenę 
małego 
oszustw
a. 
Lekarze 
w 
Konstan
cinie 
doszli 
wkrótce 
do 
wniosku
, że 
dobrze 
będzie, 
jeśli 
pojadę 
na
83

dziesięciodniowy „urlop" do prywatnego mieszkania. Wypoczynek w 
„cywilnym" środowisku miał mi umożliwić dalszą kurację w Konstancinie. 
Uczepiłam się kurczowo tej szansy, wiedząc z góry, że jeśli raz wyjadę poza 
obręb szpitala, żadna siła nie zmusi mnie do powrotu. Powiedziałam, że wrócę 
- ale nie wróciłam. Przez okres mojej nieobecności w Konstancinie miał 
przyjeżdżać któryś z panów magistrów i prowadzić ćwiczenia w warunkach 
domowych.
I oto pewnego zimowego dnia, w połowie lutego, wyniesiono mnie 
znów na noszach do karetki. Niby tak samo jak wtedy we Włoszech, ale z tą 
zasadniczą różnicą, że lżejsza byłam o cały ten koszmarny gips.
Chcę jeszcze raz podkreślić, że musiałam tak zrobić dla własnego 
dobra. Wiedziałam i czułam dokładnie, co mi jest najbardziej potrzebne. Mam 
nadzieję, że nikt z kliniki profesora Weissa nie zinterpretował źle mojej 
decyzji.
Nie wymyślono jeszcze aparatu, który by prześwietlał duszę człowieka i 
dokładnie określał jego potrzeby i życzenia. A może to i lepiej.
4
Pobyt w klinice profesora Weissa wspominam mimo wszystko z 
rozczuleniem. Piszę „mimo wszystko", bo przecież był to jednak szpital. A na 
sam dźwięk tego słowa robi mi się smutno do tej pory. Wszyscy byli dobrzy dla 
mnie, zgodnie z hierarchią szpitalną - od lekarzy poczynając, na salowych 
kończąc. Pamiętam siostrę oddziałową panią Basie - młodą mamę Agnieszki. 
Pamiętam siostrę Teresę z ogromnym poczuciem humoru, zawsze pięknie, 
wymyślnie uczesaną Mariolę, Wiesię - mamę Krzysia, i inne, których imion 
nie pamiętam, ale ich zgrabne sylwetki w nakrochmalonych fartuchach widzę 
oczyma duszy, jak żywe".
Ze szczególnym wzruszeniem wspominam salową, panią Adamską. 
Odnosiła się do wszystkich chorych z jednakową bezgraniczną cierpliwością 
i dobrocią. Miała piękną twarz, której uroda nie zbladła mimo trudnego życia 
i ciężkiej pracy. Zawsze chętna, pogodna, uśmiechnięta i życzliwa ludziom. 
Gdyby los był dla niej łaskawszy, byłaby lekarzem jakich mało. Takim 
prawdziwym lekarzem, który widzi w pacjencie nie „ciekawy przypadek", ale 
przede wszystkim człowieka. Żywego człowieka.
Nie dla mnie były komendy rozlegające się każdego ranka na korytarzu: 
„wszyscy na gimnastykę". Moje'ćwiczenia musiały się odbywać w separatce 
pod kierunkiem pana magistra od rehabilitacji. Polegało to głównie na 
codziennej pionizacji i biernych ćwiczeniach ręki i nogi.
Wyjaśnię, co to jest pionizacja. Służy do tego stół, na którym układa 
się chorego i przypina pasami. Stopniowo z pozycji poziomej unosi się stół 
razem z chorym do pozycji pionowej. Oczywiście nie od razu. Po kilka stopni, aż 
organizm przyzwyczai się do pozy ej i pionowej. Z początku rehabilitacj ę prowadził 
pan magister Wojtuś Chydziński. Wysoki brunet o miłym, spokojnym
84

mek w 
mcime. 
ię poza 
i wrócę 
ie miał 
unkach
o mnie 
ale z tą
lasnego 
e. Mam 
! mojej
wieka i
stko z 
li. A na 
irzydla 
lowych 
lieszki. 
lieknie, 
i imion 
i widzę
amską. 
wością 
o życia 
dziom. 
Takim 
;k", ale
ytarzu: 
paratce 
rnie na
układa 
się stół 
)pni, aż 
jwadził 
ojnym


usposobi
eniu. 
Pierwsze
go dnia 
zauważy
łam, że 
ma 
niezwykl
e 
delikatne 
ręce.
P
ierwsze 
miesiące 
były 
bardzo 
ciężkie. 
Mięśnie, 
które po 
dłuższy
m 
bezruch
u 
zmuszan
e są 
nagle do 
ruchu, 
choćby 
biernego 
- 
okrutnie 
bolą. 
Ale na 
płacz 
pozwala
łam 
sobie 
tylko w 
najkryty
czniejsz
ych 
chwilac
h, 
poniewa
ż 
wiedział
am, że 
pan 
Wojtuś -
jako 
prawdzi
wy 
mężczyz
na - 
zupełnie 
nie znosi 
kobiecy
ch łez, 
że jest 
mu 
bardzo 
przykro.
P
ewnego 
dnia 
uniosła
m rękę 
nad 
kołdrą 
siłą 
własnyc
h 
mięśni, 
bez 
pomocy 
pana 
Wojtusi
a. 
Cieszyli
śmy się 
razem 
ogromni
e. Pan 
Wojtuś 
pochwal
iwszy 
mnie, 
zadał 
mi na 
zakończ
enie 
ćwiczeń 
nowe 
„zadani
e 
domowe
". 
Nazywał
am tak 
żartem 
ćwiczeni
a, które 
miałam 
wykonać 
w czasie 
nieobec
ności 
pana 
magistra
. 
Następn
ego dnia 
było 
„kolokw
ium" i 
nowe 
zadanie, 
i tak 
codzienn
ie, aż do 
mego 
wyjazdu. 
Pan 
Wojtek 
miał ze 
mną 
pełne 
ręce 
roboty, 
gdyż 
cała 
lewa 
połowa 
mego 
ciała 
musiała 
być 
pobudzo
na do 
życia, 
ruchu. 
Już 
nawet po 
kilkutyg
odniowy
m 
unieruch
omieniu 
powstają 
zrosty, 
zanikają 
mięśnie. 
Zesztyw
niał staw 
barkowy 
z 
łopatką, 
łokieć i 
kolano, 
staw 
biodrow
y, stawy 
dłoni i 
palców 
lewej 
ręki i 
stopy. 
Kiedy 
pan 
Wojtuś 
wyjechał 
na 
wypocz
ynek w 
góry - 
przekaza
na 
zostałam 
panu 
Kaziko
wi 
Bablich
owi, 
który do 
tej pory 
przyjeżd
ża do 
mnie z 
Konstan
cina i 
kieruje 
mojąreha
bilitacją. 
Cieszę 
się 
zawsze z 
wizyty 
pana 
Kazia, 
choć 
wiem, że 
nie 
obejdzie 
się nigdy 
bez bólu. 
Pan 
Kazik, 
mimo 
młodego 
wieku, 
jest 
doskona
łym 
fachowc
em i ma 
wyjątko
wo 
trafne 
podejści
e do 
pacjenta.
T
eraz, 
kiedy to 
piszę, 
jest już 
o wiele 
lepiej. 
Nie 
mogę 
jednak 
napisać 
- 
dobrze. 
Brakuj
e mi w 
wymien
ionych 
stawac
h od 
kilkuna
stu do 
kilkudzi
esięciu 
stopni 
do 
całkowit
ej 
sprawno
ści. Aby 
te braki 
zlikwido
wać, 
będę 
musiała 
jeszcze 
intensy
wnie 
poćwicz
yć. W 
każdym 
razie 
specjaln
ie 
zmonto
wany 
wyciąg, 
będący 
meblem 
mało 
dekorac
yjnym, 
będzie 
mi 
jeszcze 
przez 
jakiś 
czas 
służył, 
choć 
najchętn
iej 
wyrzucił
abym go 
jeszcze 
dziś!
W
idywała
m nieraz 
w 
filmach 
(zwłaszc
za 
komedia
ch), na 
czym 
polega 
leczenie 
komplek
sów, 
różnego 
rodzaju 
zahamo
wań 
metodą 
psychoa
nalizy. 
Otóż 
chory 
(przynaj
mniej 
we 
własny
m 
przekon
aniu) 
układa 
się 
wygodni
e na 
kanapie i 
mówi 
szczerze 
o tym, co 
go gnębi. 
Lekarz 
sadowi 
się obok 
i 
wysłuch
uje 
uważnie 
monolo
gu. 
Zwierze
nia raz 
wypowi
edziane 
- zostają 
tym 
samym 
na 
zawsze 
przekreś
lone!
M
oje 
wspomn
ienia 
wypowi
edziane 
szczerz
e, 
zgodnie 
z 
prawdą, 
wywołaj 
ą być 
może 
podobną 
reakcję. 
Chciałab
ym 
bowiem 
bardzo 
zapomni
eć, 
wykreśli
ć z 
pamięci 
całe dwa 
lata, by 
kiedyś 
móc 
znowu 
bez 
uczucia 
niechęci 
zaśpiew
ać 
którąś z 
pięknyc
h 
piosene
k 
neapolit
ańskich.



Irma Martens
Człowieczy los
Wspomnienia matki
Po kilkudziesięciu latach, które minęły od mojego wyjazdu ze Związku 
Radzieckiego, powracam we wspomnieniach do chwil tam spędzonych. Piszę
0 moich przodkach, holenderskich emigrantach, którzy kierowali się wielką
nadzieją, przybywając do Rosji - pięknego i ogromnego kraju. Piszę o
szczęśliwym dzieciństwie, latach nauki, pracy, o czasach wielkiego niepokoju
1 wędrówkach, które były ucieczką oraz poszukiwaniem. I kiedy myślę o
Rosji, myślę o pieśni: „ Sziroka strana moja rodnaja, mnogo w niej liesow,
poliej i rieklJa drugoj takoj strany nieznaju, gdie tak wolno dyszit cziełowiek".
Mam przed oczyma wówczas wielką Syberię, krainę, która serdecznie
wszystkich przyjęła. I jeśli się tam już człowieku dostałeś, władza była spokojna.
Mało kto stamtąd wracał.
Gdy miałam sześć, może siedem lat, matka opowiedziała mi o naszym 
pochodzeniu. Dowiedziałam się wówczas, że ojczyzną moich przodków była 
Fryzja, północna kraina holenderska, skąd protoplasta rodu po kądzieli przybył 
do Rosji jako emigrant około 1850 r. Przodek ów, mennonita - mój prapradziadek, 
hrabia Johan Friesen - będąc zamożnym, opuścił Holandię wraz z trzema synami. 
Czwarty syn pozostał we Fryzji, by zarządzać gospodarstwem i dbać o konto 
bankowe. Niestety, przegrał cały majątek w kasynie. Prapradziadek, 
dowiedziawszy się o tym, miał wyrzec słowa: „teraz nie ma dla mnie powrotu i 
nie jestem już hrabią". Na szczęście, przywiózł on do Rosji trzynaście wozów 
najszlachetniejszych i najcenniejszych nasion, sadzonek kwiatów i drzewek 
oraz niemały dobytek ruchomy i ludzi, których zatrudniał w swoim majątku. W
87

rejonie osiedlenia zapoczątkował i rozpowszechnił wysoko rozwiniętą 
holenderską kulturę ogrodniczą.
Przodkowie rodziny po mieczu także byli holenderskimi emigrantami, 
lecz o ich przybyciu do Rosji zachowało się mniej wiadomości. Dzięki matce 
zrozumiałam, dlaczego w domu rozmawiamy nie po rosyjsku, lecz po 
holendersku. Rodzice moi mieszkali w założonej przez Holendrów w 1863 r. 
kolonii Wielikokniażeskoje, położonej w pięknej okolicy obwodu kubańskiego, 
niedaleko Niewinnomyska. Obwód kubański graniczył od północy z gubernią 
stawropolską, na południu sięgał Kaukazu, zaś od strony zachodniej kończył 
się wybrzeżem Morza Azowskiego. Urodziłam się 15 listopada 1909 r. w 
Wielikokniażeskoje. W roku 1911 przyszedł na świat mój brat Wilmar, a w 1920 
siostra Herta. Miałam też starsze przyrodnie rodzeństwo ze strony ojca: Katannę, 
Dawida, Heinricha i Hansa. Razem z rodzicami było nas więc dziewięcioro. Mój 
ojciec, Dawid Pietrowicz Martens, urodził się w 1863 r, a matka - Anna Martens 
z d. Friesen -18 stycznia 1886 r. w Wielikokniażeskoje.
Za czasów mojego dzieciństwa i dorastania żyli jeszcze dziadkowie ze 
strony matki, którzy w okresie przed rewolucją wstąpili do wspólnoty 
adwentystów. Babka Katarina Iwanowna (1859 -1922), z domu i po mężu Friesen, 
surowa, poważna i oszczędna, była krewną niemieckich Siemensów. Dziadek 
Abram Jakowlewicz Friesen (1857-1929), dobry i życzliwy człowiek, przez pewien 
czas był właścicielem hotelu na Ukrainie, jako budowniczy wznosił elewatory 
zbożowe przy położonej niedaleko od Wielikokniażeskoje stacji kolejowej 
Bogosłowskaja. Robił też własnoręcznie bardzo piękne meble. Pamiętam 
fotografię jego postaci we fraku i jedwabnej kamizelce ze złotymi guzikami, z 
cylindrem na głowie. Mama opowiadała, że prowadząc hotel, chronił i ukrywał 
w hotelowych piwnicach Żydów w czasie pogromów.
Dookoła kolonii i pól rozciągał się aż po horyzont step. W dużych na 
ogół ogrodach przydomowych od wiosny do jesieni uprawiano wiele gatunków 
kwiatów, których zapach przenikał się z niesionym przez wiatr aromatem stepowej 
roślinności. W pogodne dni o świcie błyszczały delikatnie nieskazitelną bielą, 
jakby zawieszone nad horyzontem, odległe szczyty Kaukazu. Zimą 30-stopniowy 
mróz skuwał step i kolonię, a pokrywający wszystko śnieg nadawał okolicy 
baśniowy wyraz. Tak. Pięknie było w Wielikokniażeskoje.
Mieszkaliśmy w niewielkim murowanym domu, skromnym, ze ścianą 
szczytową zwróconą ku ulicy Pocztowej. Były w nim trzy pokoje i kuchnia, do 
których wchodziło się przez dobudowany przedsionek. W największym pokoju 
wisiała piękna lampa naftowa z abażurem o sile światła trzydziestu świec. Z 
drugiej strony budynku znajdowała się, starym zwyczajem holenderskim, stajnia 
i obora. Wchodziło się tam wprost z kuchni. Naprzeciw domu wybudowano
88

dużą wozownię, mieszczącą różne środki ówczesnej lokomocji: karetę, linijkę, 
dwukółkę, bryczkę i faeton. Ojciec był bowiem kurierem w urzędzie gminnym.
Mieliśmy również nieduże gospodarstwo. Rodzice dzierżawili ponadto 
od popów dziesięć dziesięcin gruntu, płacąc 5 rubli za jedną dziesięcinę rocznie, 
by zapewnić paszę dla koni i podstawowe produkty żywnościowe - mąkę i olej 
wytłaczany ze słoneczników.
W ogrodzie owocowym rosły morele, śliwy, wiśnie, trochę brzoskwiń. 
Całą posesję otaczał żywopłot morwowy, a przed domem, gdzie znajdował się 
ogródek kwiatowy z różami, stały trzy jesiony, z których jeden, bardzo wysoki, 
zdawał się czuwać nad mieszkańcami jak straż wyborowa.
W niewielkiej odległości od naszego domu, na wzgórzu, wybudowano 
duży budynek z czerwonej cegły - „narodnyj dom", w którym organizowano 
zabawy, spotkania i przedstawienia teatralne, również szkolne. Występowałam 
w nich kilkakrotnie. W sztuce o rewolucji francuskiej, ubrana w różową suknię 
i czarny kapelusz, grałam damę. Wyświetlano tam również filmy. Często wraz 
z koleżankami szkolnymi zerkałam przez szyby do środka sali, zafascynowana 
toczącą się na ekranie akcją. Podczas rewolucji w budynku tym mieścił się 
szpital polowy.
W pobliżu znajdował się kościół ewangelicki, do którego prowadziła 
wysadzana drzewami aleja. Bardzo podobała mi się ta budowla, biała, prosta, z 
wysokimi schodami. Wśród bardziej znanych wyznawców wiary ewangelickiej 
wyróżniali się bogaci państwo Ewertowie. Jedna z ich córek, bardzo ładna, była 
żoną pastora.
Kolonia Wielikokniażeskoje, założona przez holenderskich imigrantów 
lub może urodzonych już w Rosji ich potomków, stanowiła miejsce, gdzie chętnie 
osiedlali się także ludzie innych narodowości, zwłaszcza Niemcy, Polacy i 
Rosjanie. Prawdopodobnie zachęcał ich do tego ład, porządek, dostatek i dobra 
organizacja życia pracowitych mieszkańców. Jak wiem, podobnie było w innych 
holenderskich koloniach.
Pamiętam nazwiska i domy niektórych Polaków w Wielikokniażeskoje. 
Naprzeciw naszej posesji miał mały sklep kolonialny pan Hunter. Nieco dalej, 
również przy ulicy Pocztowej, były zabudowania dwóch rodzin Żaków: 
Rudolfa i Henryka. Przypominam sobie także rodzinę Dyleskich ze starszą 
panią „nastawiającą kości", gdy ktoś skręcił rękę, nogę lub nadwerężył 
kręgosłup. My, potomkowie Holendrów, wymawialiśmy to nazwisko „Delaście". 
Wielikokniażeskoje zamieszkiwała także rodzina Kaczmarków. A w niedalekim 
Niewinnomysku przyjmował pacjentów lekarz Więckowski, „Frauenarzt", 
cieszący się wielkim poważaniem. Mężem mojej ciotki był Polak o nazwisku 
Radowski, zaś mama miała kuzyna, lekarza Piotra Zawadzkiego. On również
89

cieszył się wielkim uznaniem i gdy przybywał do nas w odwiedziny, oznaczało 
to wielkie wydarzenie.
W Wielikokniażeskoje i okolicach przebywali, obok mennonitów i 
prawosławnych, także adwentyści oraz katolicy, uczęszczający do odległego o 
12 kilometrów kościoła w stanicy Rażdiestwienskaja. Wszyscy ci ludzie żyli 
zgodnie, niezależnie od narodowości i wyznania, szanując i tolerując się 
wzajemnie. Z upływem lat zmieniał się i zacierał pierwotny holenderski charakter 
kolonii.
Skutki rewolucji 1917 r. nie od razu ogarnęły zaciszne Wielikokniażeskoje. 
Dały o sobie znać złowieszczo w roku 1919, kiedy władza radziecka uwięziła 
dwóch moich braci - Heinricha i Dawida, uznając ich winnymi, gdyż jako 
pracownicy gminy wydali pewnemu mężczyźnie - poszukiwanemu przez władze 
rewolucyjne - przepustkę zezwalającą na podróż do nieodległej osady 
Niewinnomyskaja. Orzeczenie kary śmierci dla braci wskazywało, że pomogli 
oni znamienitemu człowiekowi, być może generałowi lub hrabiemu, który 
ukrywał się. Przypadki napotykania takich ludzi, wędrujących w przebraniu, w 
zniszczonej odzieży, zarośniętych i niechlujnych, o specjalnie zaniedbanych, 
jakby spracowanych dłoniach, nie należały wówczas do rzadkości. Pamiętam 
dzień, gdy z rodzicami jechałam na sąd nad braćmi do odległej o około 
dwadzieścia kilometrów stanicy Kazminka. Dziś jeszcze widzę smutne twarze 
rodziców, nie wiedzących, czym zakończy się rozprawa. Tylko dzięki 
zapobiegliwości oraz śmiałym, ryzykownym staraniom ojca, znającego 
miejscowe władze, bracia uniknęli rozstrzelania.
W kwietniu 1922 r. zmarł na tyfus ojciec. Wraz z jego odejściem straciliśmy 
podstawę naszego bytu, bo małe przydomowe gospodarstwo nie zapewniało 
warunków utrzymania. Nieco wcześniej, prócz dwóch starszych braci, dom 
rodzinny opuściła również starsza siostra. Coraz więcej pracowała mama. Ja 
pojechałam do Armawiru i próbowałam znaleźć zatrudnienie w tamtejszej aptece. 
Pan aptekarz popatrzył na naiwną dziewczynę, rozłożył ręce i powiedział, że nie 
może mnie zatrudnić nawet do prac pomocniczych. Wróciłam więc do domu. I 
tak rozpoczął się etap mojego życia wypełniony nauką, pracą i staraniami o 
przetrwanie.
W 1928 r. ukończyłam pięcioletnie gimnazjum - tzw. Aleksandrodarską 
Szkołę II stopnia Kolonii Wielikokniażeskoje. 15 czerwca otrzymałam 
świadectwo dojrzałości, na którym zaznaczono, że podczas nauczania 
wykazałam „szczególne zamiłowanie do literatury". Może to była zasługa 
nauczycielki języka rosyjskiego, Olgi Diejewnej Mazajewej, która organizowała 
również nasz szkolny teatrzyk. Jej mąż, Freze, nauczał fizyki.
Chociaż od dawna pielęgnowałam zamiar zostania lekarzem medycyny, 
postanowiłam znaleźć zatrudnienie, gdyż wyjazd na studia nie miał szans
90

realizacji z powodów materialnych. Ukończenie gimnazjum stwarzało mi 
możliwości podjęcia pracy w zawodzie nauczycielskim. Niestety, 
Wielikokniażeskoje było już wówczas przeludnione. Zdecydowałam się więc 
wyjechać na zachodnią Syberię, gdzie zawsze było dużo miejsc pracy. Na 
Syberię wyjechały w tym samym roku także moje koleżanki: Olga Fetter, 
Anna Konrad, a także kolega, Heinrich Fischer. Opuszczałam rodzinny dom, 
dodając sobie odwagi przywołaniem postaci ojca, który zwykł czasem mawiać 
w gwarze holenderskiej: „Sie jeracht on fercht die fer ceenem!" (Postępuj 
sprawiedliwie i nikogo się nie bój!). Matka i młodsza siostra pożegnały mnie 
na stacji kolejowej Niewinnomysk, skąd dojechałam do Sławgorodu za 
Omskiem. Stamtąd jechałam jeszcze ponad 40 kilometrów do mennonickiej 
wsi Riedkaja Dubrawa.
Wioska była niewielka, otaczały ją pola oraz lasy brzozowe. Jej całą 
zabudowę stanowiły wzdłuż jedynej drogi-ulicy domy mieszkańców, szkoła, 
kościół, mały sklep i budynek gminy, w którym urzędował posiwiały sekretarz 
o nazwisku Klassen. Zamieszkałam w jednym z większych domów, w wynajętej 
izdebce o niewielkiej powierzchni, do której prowadziło osobne wejście z 
zewnątrz. Jedna ze ścian tego pokoiku była w całości ścianą pieca, którego 
palenisko znajdowało się od strony pomieszczenia gospodyni. Podczas zimy 
w izdebce było więc zawsze ciepło. Szkoła była trzyklasowa. Miała tylko jedną 
izbę z drewnianą podłogą. W jaki sposób odbywało się nauczanie gromadki 
dwudziestu ośmiu dzieci? W pierwszej ławce siedzieli uczniowie pierwszej, w 
następnych ławkach kolejno - drugiej i trzeciej klasy. Prowadziłam zajęcia, według 
mojej oceny, z dobrym skutkiem. Sprawiało mi to dużo radości. Otrzymywałam 
wynagrodzenie w wysokości 38 rubli miesięcznie. Co miesiąc wysyłałam do 
matki 15 rubli, a na Boże Narodzenie - 25. Wysyłałam też paczki z bielizną, 
odzieżą oraz słodyczami i zabawkami dla siostry. Matka potem wielokrotnie 
wspominała, że moja pomoc była niezwykle cenna.
Był rok 1929. Po zakończeniu szkolnych zajęć pojechałam na wakacje do 
Wielikokniażeskoje. Zjawił się tam wówczas przedstawiciel tworzonego w 
Odessie Instytutu Pedagogicznego, który poszukiwał kandydatów na 
czteroletnie studia. Po naradzie z mamą postanowiłam zdawać egzamin. Zostałam 
przyjęta. Studiowałam na wydziale literatury, który przygotowywał nauczycieli 
do szkół niemieckich. Podczas studiów wyraźnie odczuwałam przenikanie 
systemu stalinowskiego do wielu dziedzin życia. W tym czasie propagowano 
przyspieszenie realizacji planu pięcioletniego o jeden rok. Miałam w związku z 
tym przygotować artykuł do gazetki ściennej. Popełniając przez nieuwagę fatalną 
pomyłkę, napisałam: „Czteroletni plan w ciągu pięciu lat". Można sobie łatwo 
wyobrazić, co się działo. Tylko dzięki życzliwości wykładowców pozostałam
91

nadal studentką. Chciano mnie jednak upokorzyć, przed czym obronił mnie 
ostatecznie odważny dziekan Kaczorowskij. Zdenerwowany całą sytuacją, 
powiedział odnośnej władzy kilka słów: „Czyżbyście chcieli, żeby klęczała przed 
wami na kolanach?".
30 czerwca 1933 r. ukończyłam studia i uzyskałam dyplom. Podjęłam 
pracę, wykładając język niemiecki i literaturę w Średniej Niemieckiej Szkole w 
miejscowości Cebrikowo, około 100 kilometrów na północny zachód od 
Odessy. Była to typowo niemiecka miejscowość, w centrum której stał kościół 
luterański. Cieszyłam się z tej posady. W Cebrikowie panował porządek i było 
spokojnie. W tym czasie matka, nie mogąc utrzymać małego, przydomowego 
gospodarstwa, opuściła wraz z młodszą siostrą, Hertą, Wielikokniażeskoje i 
przyjechała do mnie.
Nadszedł rok 1934. Z Cebrikowa przeniosłyśmy się do odległej o 
tysiące kilometrów i położonej na wschodnich rubieżach Uzbekistanu Fergany, 
gdzie odbywał służbę wojskową mój brat Wilmar. Uzyskałam zatrudnienie w 
powszechnej szkole osiedla robotniczego w pobliskiej miejscowości 
Czimion, skąd niedaleko rozciągały się pola naftowe.
Los sprawił, że w „Nieftiennych promysłach" pracował jako księgowy 
mój przyszły mąż - Eugeniusz German. Pochodził z Łodzi, gdzie urodził się 
25 marca 1909 r. w rodzinie ewangelickiego pastora. Wysoki, przystojny, o 
szaroniebieskich oczach i ciemnych kędzierzawych włosach. Niegdyś dyrygent 
chóru. Doskonale mówił po niemiecku, holendersku i rosyjsku. Czytał 
mnóstwo książek, na pamięć znał niezliczoną ilość wierszy, śpiewał, grał na 
gitarze i skrzypcach. Zwierzył mi się, że uciekł z Donbasu na Ukrainie, gdyż 
był odnotowany na „czarnej liście".
Nasze szczęście i upragniony spokój nie trwały długo. - O waszego 
męża pytali - doniosła mi telefonistka. - Nie wiecie? W Leningradzie zabili 
Kirowa...
Cóż mój mąż ma wspólnego z tym zabójstwem, pomyślałam. Wszystko 
stało sięjednak przeraźliwie jasne: każdy obywatel tego kraju mógł być uznany 
za winnego; takie były czasy. Postanowiliśmy jak najprędzej i jak najdalej 
wyjechać tam, gdzie nas nie znają i nie znajdą. Udaliśmy się do Urgencza, 
położonego w północno-zachodniej części Uzbekistanu, zabierając także moją 
matkę i siostrę. Po ukończeniu służby wojskowej mieszkał tam i pracował 
jako zootechnik mój brat Wilmar. Droga była bardzo daleka. Najpierw 
dotarliśmy ciężarówką do Czardźou nad Amu-Darią, gdzie przesiedliśmy się 
na parowy stateczek - bocznokołowiec, który nazwałam „arką". Statek płynął 
poruszany przy pomocy dużego drewnianego koła. Gdy osiadał na mieliznach, 
mężczyźni zakasywali rękawy i dużymi drągami popychali go. Nasza „arka"
92

cumowała na nocleg do brzegu.
Trudy podróży znosiłam będąc w ciąży.
Dotarliśmy do Urgencza, w którym pragnęliśmy znaleźć spokój i 
bezpieczeństwo. Niełatwo udało się wynająć mieszkanie: izbę w gliniance z 
oknem w suficie. Było to pomieszczenie bardzo niewygodne. Prędko też 
znaleźliśmy zajęcia: ja w szkole jako nauczycielka niemieckiego, mąż zaś w 
miejskiej piekarni, jako księgowy. Uzbecy bardzo szanowali i cenili w pracy 
Eugeniusza.
W dniu 14 lutego 1936 r. urodziła się nam córeczka. Nadaliśmyjej imiona 
Anna Wiktoria Nasza radość nie miała granic. Aneczka była zdrowym i ładnym 
dzieckiem. Na główkę założyłam jej białą chusteczkę. „Wygląda jak mała 
kołchoźnica" - pisałam wówczas do mamy ze szpitala. Po kilku dniach przyjechał 
po nas Eugeniusz. Padał deszcz. Dwukołową „karetą" zabrał nas do nowego, 
lepszego mieszkania. Była to również glinianka, ale większa i z normalnymi 
oknami ściennymi. Położona była na wzgórzu i blisko piekarni.
Po krótkim urlopie musiałam wrócić do pracy. Mama przynosiła 
Aneczkę do szkoły, bym mogła ją nakarmić. Moi uczniowie krzyczeli 
wówczas: „Opa, opa! Oje kieldy! Seneke kizimka dżuda czorajlek (Pani, pani! 
Babcia przyszła! Twoja dziewczynka jest bardzo ładna). Cieszyli się, widząc 
moje dziecko, gdyż było jasnowłose i bialutkie.
Przez półtora roku dni płynęły nam dość spokojnie. W szkole, po 
trzyletnim okresie stażu, otrzymałam tytuł nauczyciela szkoły średniej. 
Nadeszło upalne lato 1937 r. i Aneczka zachorowała. Dosłownie chudła w oczach. 
Wyjechaliśmy natychmiast całą rodziną do lekarza w Taszkencie. Jego diagnoza 
brzmiała: paratyfus. Postanowiłam pozostać z córeczką, matką i siostrą w 
Taszkencie. Wynajęliśmy mieszkanie w starej części miasta u Uzbeka. Gdy 
gospodarz zobaczył Anię, powiedział: „To na pewno jest paratyfus. Zaraz 
przyniosę lekarstwo". Dostałam owoc granatowca, którego skórkę, wedle 
recepty Uzbeka, należało zalać trzema szklankami wody i gotować, aż pozostanie 
jedna szklanka płynu. Otrzymany w ten sposób wywar podawaliśmy Ani do 
picia. Wkrótce córeczka zaczęła powracać do zdrowia. Chwała Bogu!
Mąż i brat w tym czasie wyjechali do Urgencza, by po załatwieniu 
niezbędnych spraw powrócić do nas. Postanowiliśmy bowiem wszyscy osiedlić 
się w Taszkencie. Miasto, jak na owe czasy, było dość zadbane. Posiadało 
piękny i obszerny Park Puszkina, w którym były mównice, jak w londyńskim 
Hyde Parku. Uzbekowie ubrani w kolorowe, jedwabne chałaty i misternie 
haftowane czapeczki „ciubiciejki", wyśpiewywali z nich miłosne pieśni: „Oj, 
opodżon menga kereń syz, dżuda czorajlek" (Ach, droga pani, patrz na mnie, 
jesteś bardzo ładna). Przy ustach trzymali wtedy porcelanowy talerzyk i obracali 
nim w różne strony, a odbity od niego głos brzmiał niezwykle, wibrował i docierał 
na przemian do słuchaczy z różnych stron, by chwilami milknąć zupełnie.
Już w sierpniu 1937 r. rozpoczęłam pracę wykładowcy języka
93

niemieckiego w tamtejszej szkole średniej im. Czapajewa. Mama opiekowała się 
Anią. Niecierpliwie oczekiwaliśmy przyjazdu Eugeniusza i Wilmara. Niestety, 
25 września 1937 r. w Urgenczu, mąż i brat na fali ogólnych represji, zostali 
aresztowani. Przez wiele dni i miesięcy żyłam nadzieją, że ich odnajdę, 
gdziekolwiek byliby uwięzieni.
Oczekiwałam w tym czasie drugiego dziecka i tak bardzo chciałam 
usłyszeć dobrą wiadomość o Eugeniuszu. Lecz prokurator obwieścił mi rzecz 
najokrutniejszą.
- Wasz mąż został zesłany na 10 lat bez prawa korespondencji z rodziną.
- Za co?
Odpowiedzi nie otrzymałam. Nie zezwolono mi nawet na jedno widzenie.
0	bracie również nie uzyskałam żadnych konkretnych wiadomości.
Nadszedł dzień 28 lutego 1938 r. Spóźniona karetka pogotowia wiozła 
mnie do szpitala. Trzeba było ją jednak zatrzymać, gdyż rozpoczął się poród. 
Niespodziewanie moja matka została położną. Urodziłam zdrowego i dużego 
syna. Otrzymał imię Fryderyk - po teściu. Potem żartowałam, że gdy syn 
pójdzie do wojska, napisze w życiorysie: „Urodziłem się w Taszkencie na 
ulicy". Życiorys w ZSRR musiał zawsze być bardzo dokładny.
I oto dowiedziałam się, że w Moskwie jest biuro, w którym można 
uzyskać wiadomości o aresztowanych z całego ZSRR. „Musi to być ogromny 
dom, gdzie mieści się kartoteka milionów aresztowanych, zesłanych i 
zabitych". Postanowiłam tam jechać. Maluchy pozostawiłam pod opieką mamy
1	siostry. W Moskwie, oczywiście, niczego nie dowiedziałam się, choć 
godzinami,
w tłumie kobiet z całej Rosji, stałam w kolejce po informacje.
- Pani skąd?	,
- Z Taszkentu.
- A i tam szukajcie - odpowiedziano mi w okienku. Wracałam pociągiem
kompletnie załamana. Sympatyczne konduktorki, częstując mnie herbatą i
chlebem, pytały, po co przyjechałam do Moskwy.
- Ty nie płacz. Jesteś młoda, a Moskwa nie wierzy łzom. Nie wiesz o
tym? Módl się i proś Boga o pomoc. Przyjedź do nas, do Stalińska. Dookoła
jest tajga i niedaleko obóz na 18 tysięcy więźniów. Może są tam twoi?
Pójdziesz i dowiesz się.
W domu podjęliśmy decyzję, że wszyscy wyjedziemy z Taszkentu do 
Stalińska, położonego we wschodniej Syberii, gdzieś między Jenisejem a 
Obem...
Niestety, Fryderyk zaczął wówczas chorować, zapewne z powodu zbyt 
upalnego klimatu. Pełna rozterki zrezygnowałam w sierpniu 1939 r. z pracy. 
(Dyrekcja szkoły w Taszkencie na pożegnanie wyraziła mi podziękowanie za
94

sumienną pracę i podarowała w nagrodę damską torebkę). Wyruszyliśmy więc 
na Syberię. W miarę oddalania się od upalnych rejonów Uzbekistanu i 
Kazachstanu synek poczuł się lepiej, a koło Nowosybirska zaczął się nawet 
uśmiechać. Aneczka też była zdrowa. „Znajdę męża i brata, pokażę im moje 
skarby" - myślałam. Dotarliśmy do miasteczka Osinniki w obwodzie 
nowosybirskim, niedaleko od Stalińska, gdzie przyjęto mnie do pracy w średniej 
szkole nr 30.
Należało jednak jak najprędzej rozpocząć poszukiwania Żeni i Wilmara, 
wykorzystując sprzyjający okres lata. Przygotowałam paczkę. Specjalną linią 
kolejową, przez tajgę, dotarłam do końcowej stacyjki w rejon obozu, skąd 
mogłam dojść jedynie do obozowej administracji. Poszukując kancelarii, 
natknęłam się na obcego mężczyznę, jak się okazało, byłego więźnia obozu.
-	Odsiedziałem już swoje, sprowadziłem żonę z Krymu i tutaj pracuję.
Pomogę pani i przejrzę spisy zesłanych.
Z wielkim niepokojem oczekiwałam na jakąkolwiek wiadomość od niego; 
i oto dowiedziałam się, że Wilmar jest w ósmej kolonii, a Eugeniusza w obozie 
nie ma. Natomiast w kancelarii odbyła się krótka, urzędowa (nie patrzono nawet 
na mnie) rozmowa:
-	Jeśli wasi są w obozie, to paczkę przekażemy, ale widzenia nie damy!
Wsio!
Bałam się nawet otworzyć usta. Po wyjściu spotkałam poznanego 
wcześniej, życzliwego mężczyznę. Przedstawił mi ryzykowną możliwość 
przeniesienia brata do bliżej położonej kolonii. Oczywiście za duże pieniądze. 
Namawiał mnie także na nielegalne widzenie. Również za odpowiednią opłatą. 
Mogłabym na teren obozu zostać wpuszczona jako... pielęgniarka. 
Dziękowałam Bogu, że tak się nie stało. Nie potrafiłabym dobrze odegrać tej 
roli. Być może sama siebie skazałabym na zesłanie.
Kiedy nastała zima, do obozu wyruszyła matka, mając nadzieję na 
widzenie z synem. W kancelarii obozu usłyszała od starszego mężczyzny: „Matko, 
wracaj. Widzenia z synem nie dadzą, a paczkę przekażę".
Nadszedł rok 1940. Jego początek świętowaliśmy w szkole. I był to 
szczęśliwy dzień. W dużej sali Ania i Fryderyk patrzyli urzeczeni na olbrzymią, 
ozdobioną i oświetloną choinkę, słuchali także śpiewu dzieci. W pewnej chwili 
Ania objęła braciszka i pocałowała go. Panie Boże! Moje sieroty!
Na wiosnę postanowiliśmy, że mama z Fryderykiem i Anią powrócą do 
Taszkentu. Było tam więcej żywności, zwłaszcza owoców i warzyw. Przyjemny 
był również tamtejszy klimat, poza latem, kiedy dokuczał brak deszczu i należało 
chronić dzieci przed upałami. Ja z siostrą zaplanowałam pozostać w Osinnikach 
do zakończenia roku szkolnego. Jedyną pociechą była myśl, że Wilmar otrzymał 
od nas paczki, a tym samym wiedział, że odnalazłyśmy go. Pisał o tym później 
do siostry, kiedy miał możliwość wysłania kilku listów.
W Taszkencie dzieci zachorowały na szkarlatynę i zostały umieszczone
95

96

"BJJSIMZEU I BUOIUII }3AVBU Uli OfefelUSIUIZ 'B?[39IZp AYOUIOp Op
I 5[3:JBUI pO OUBZOEfpO ifOBfOBriJ^S qOIJ[B} A\ I03IZp  fEZO^MZEZ ^EJJ
 SOIS 
I
 ids 
3iu
 BUiBiu 'Biuy z 9izpSq oo :XMBqo sis /tfiMBfod aaizpfBuz aiuiu SZSMBZ -ids 3iu
3IDS3Z3ZS3IU 05lA\ y"   EIUBAYOJZSaiE feąZOjS p3Zjd 3IUUI 0U0Z3ZJJS0 '3ZnBJ}[
IAVOAVB{S^PB|^V Lwojusptus nurapfsfod pjaizp 'nfojfods ttóiuozod UŁC} y^V
•&?(AVBqBZ Birpsf cofl/j B^BjqXw i S^SJ AV aiuui
BfBMOjBO psopBJ z BJfzosjęo ;iuiB)fAVBqBZ z ndgf jfs op Auis/Cfzsod 'Auizpojn ajfeid 
B{izpoifoqoXp3r){ 'BitiyBufo^ods i B?pn[BuiB{Xq BpsopBjfe^aiAifefouiB 'BjpBiu IUI 
EfBMBpop fig -nąoBijs ui^fgfep AV uiEjyfe 'nzsniuagng o IOSSIAV UIB{BIUI ara Xp9p[ po
¦^(BX 'lUOpZSBU>fBUpaf IfSmiUO •BUOZBJ3ZldU!BfXg ¦XuiSriE3[ZS3tUI3IZpg
 fp si	c^    |pzAV
 'BZJOAvpod BIUI{3ZJ3IAVBU 'raop :Am\S z oAą 3is
 q[   {Xq 0>psXzSA\ I 5f3pBZJOd{BAVOUEd{CJ[OyVV •niUBJfZSSIUI AV0)[9qZjf-l
qoXj3iuif33imsn i qoXwi[zo/(z po WA}&(UUAM AV SIS Xuisi[nzo aiuzoaidzsg
¦oSsiJfsjaiguB sjn^f i yCinjiiBJidsB op
 BJ UIB^3Z0OdzO^[ '3pU3J[ZSBX M }3}XsJ3AVIUf) 0Sai5f33IUI3IU  0>[Bf 3IUUI 
^JUprUJBZ U13jod 0§n|p3IJy[  'SOOQ UB?[3IZp {EAVOJ3I?[ UlXjOJ5{ 'apitjAjSUJ AV 
Załamał UIBfBZDnBU U Of 61 BIUSSZJM po I 9IUUI E^IAiCUIBU >fBlip3f B>[}BPV \.ivao BU 
03IUI9IUUI EOip I qDI>fSIjq lfOIOAVS ąOBJ^Bf Od UIBjpiZS 3Z %zp3IA\ 3ZOp\[" '3§BAVn 
3iq3TS BU OBOBJAVZ 3IS UlEfBq 'AOBid f         p<  3f I?[XjBUlBjS        A
IUI {BAYOUOdOidBZ  3I0U3J(ZSBX M 
Z3J 3IUEA\3IZpodS3IJ^[   'SUSą^     BU
 3IU3ZpEAVOjd
 EUOIUptUJEZ
 "ĄJUUFSO °P znf uiB{ioojA\od aift
M ijBzfepoj nzozsB|d UIXUBZJO^S AV Buz^zozaui fpszs ^oqo 'OBUIUIXAV 
atu o§3jąp[ 'poqDouiBS (Bqo3f OU[OA\ feirui apazjj 'MBąo qDX 
'iuiBJ|zor[n itiipfSEM nmop op sApapf UIB{BOBOĄV 'ZOAvfevi zazid pjMę ars 
ofBiui ',juiBjBAvnp" SUBAVZ Xjnui 9is AfauSfep siUBAud  -ifsasod


 B^OISO AV  
SBIUqDX}BU O?  
3I>[ I Z3IZpO
 yW    OBMO  
'f3U[B}ldZS I[BS Op  
ZBJA\ BJBJldzS 3Z
0P61
'ZJBJU3UI0 BU 35fU3IUiaiJ JZOIMEZ 
UI3I>[Z0M /CIO}}}  'BJ[3qzfJ  B{3fBUX /{AyjBUI Znf {BZ 
9IUSBfAV B>[}Bf\f
0f
 \mxxxz j[Xj
 W pXq fBIUI Xp9I^ 'tTI
 AV '"J
BA\O{S oSaupsf IUB
 'SIUUJ op 9is B{i[nj '3iqojoqo od BpE[q 'B  
od^M uiEjyEJjod 9?N 'ZOB^d i
Z 3IU
:Bpsnjzx>[XAv
O5[jAj uiB}Xz3Bqoz 'nmop op UIBJZSSM Xp9 -^DBiup nioaid od 'raaiuaiuzędo
Z tUU33fZSBX Op UIBJJBJOa feOIUUSZOn SBZOMOM BfXq BJOJ>[ 'SflSOIS qOB>(lUUISO
M OBfBIMEJSOZOd 'PJJBUI op UIEfElfOSpCw 3IUZ3OJA\Z3IN \,3iOVp I03IZQ 'fBZpZ9pCzjd
JSBIUUJOyCjBN" 'UIBjS3[      IJfJBUI pO UlB{BUlXZflO 3IUBAV3IZpod	"n[BJldzS AV

„Zamiast tego" w styczniową noc 1942 r. zbudziło mnie łomotanie do drzwi. 
Otrzymałam powiadomienie o likwidacji naszego meldunku i wysiedleniu. Ania 
z mamą przebywały akurat w Ferganie i z powodu braku biletów kolejowych nie 
mogły do mnie natychmiast wrócić. Aby dotrzeć do Taszkentu, przeżyły straszne 
chwile.
-	Nie wolno, nie wolno! - krzyknęła konduktorka, gdy matka z Anią
chciały wejść do pustego wagonu. Pociąg właśnie ruszał, a one stały na
stopniach.
-	Ja muszę, nas wysiedlają - powiedziała wówczas matka. Siedzące w
pustym wagonie konduktorki otworzyły drzwi...
Opuściłyśmy Taszkent wraz z grupą mieszkańców. Towarowymi 
wagonami wywieziono nas za Bucharę, do powiatu Rometan. Zamieszkałyśmy 
w ziemiance z obcymi ludźmi. Nie miałam pracy i nie było co jeść. Mamie 
udało się wówczas sprzedać resztki bielizny pościelowej za szklankę kaszy. 
A kiedy zatrudniono mnie w odległej o 15 kilometrów szkole, okazało się, że 
uczniowie, tak jak ich rodzice, nie znali rosyjskiego. Ja nie rozumiałam 
natomiast języka uzbeckiego. I znowu byłam bezrobotna. Niestety, w tej 
biedzie zachorowała Aneczka. Siedziałam przy niej i czytałam bajki.
- Mamoczka, czytaj, tylko czytaj - prosiła Ania. Myślę, że w taki sposób 
zapominała o głodzie.
W Rometanie o mało nie zginęła moja siostra, gdy odmówiła współpracy z 
NKWD. Cyniczny enkawudzista chciał ją wówczas zastrzelić na śmietnisku 
w podwórzu. Siostra jednak, sparaliżowana strachem, powoli wychodziła z 
posterunku, by w ostatniej chwili wybiec na ulicę. Natychmiast postanowiła 
wyjechać z Rometanu. Dotarła do Buchary. Tamtejszy oficer, Uzbek, zezwolił 
jej przenieść się do Urgencza, gdzie rozpoczęła pracę na lotnisku.
Siostra zdołała ustalić, co stało się w Urgenczu z Eugeniuszem i 
Wilmarem. Żenię spotkał los najtragiczniejszy. W 1938 r. został rozstrzelany 
i pochowany we wspólnej mogile. „10 lat zsyłki bez prawa do korespondencji" 
- to mógł być wówczas wyrok śmierci, o czym dowiedziałam się kilkadziesiąt 
lat później. Niewiarygodny był powód jego aresztowania: miejsce urodzenia w 
Polsce. Wilmara natomiast przesłuchiwano aż 82 godziny, bezskutecznie 
namawiając do podpisania zeznań szpiega. Zesłany na Syberię, po otrzymaniu 
od nas paczek, został przeniesiony w rejon Archangielska, do obozu w Kotlas.
Ja również, za namową matki, opuściłam Rometan. Uciekłam z Anią 
do wsi Orłówka w Kirgizji, gdzie mieszkali potomkowie holenderskich 
imigrantów. Dostałam pracę w szkole. Wszędzie panowała jednak straszna bieda 
i głód. W Orłówce poznałam Polaka, Hermana Bernera. Pomagał nam przetrwać 
najcięższe chwile, dzieląc się tym, co sam dostawał. 4 kwietnia 1942 r. pobraliśmy
97

się. Jednak już w grudniu zmobilizowano mnie do „trudarmii", czyli do pracy 
przymusowej. Czym prędzej wraz z Aneczką musiałam stawić się w Leninpolu, 
siedzibie rejonu. Ogarnęła mnie znowu rozpacz. „Nie ma przy mnie matki. Co 
będzie z Anią?". Dano mi mały wózek, na którym posadziłam córeczkę i tak 
wędrowałyśmy do rejonu, w którym zastałam tłumy kobiet pod eskortą konnej 
milicji. Aneczka, ubrana w beżowy płaszczyk, zaśpiewała wówczas smętną 
piosenkę: „My prostimsia s toboj u poroga i byt możiet na wsiegda" (Żegnamy 
się z tobą na progu być może już na zawsze).
- O czym to dziecko myśli? Boże!
Wkrótce rzeczywiście musiałyśmy się rozstać. Córeczka trafiła na 
szczęście pod opiekę znajomej. Gdy żegnałyśmy się, Ania strasznie płakała i 
krzyczała. Do dzisiaj to pamiętam i brakuje mi słów, by o tym pisać.
Mnie wraz z innymi kobietami odtransportowano do Uzbekistanu, do 
stacji Czimion, gdzie pracowałam przy budowie drogi. Nie mogłam znieść 
tamtejszych warunków zakwaterowania: dużego, zniszczonego karawanseraju, 
gdzie na dodatek zatrzymywali się Uzbecy ze swoimi osłami, gdy przyjeżdżali 
na bazar. Spałam więc na ulicy. Z tego też powodu z łatwością mnie okradziono.
- Z tym przyszłaś? Gdyby krowę ukradli - rozumiem, ale szmaty? Idź 
sobie - tyle usłyszałam na posterunku milicji.
Co do budowy, szybko zauważyłam, że było tam zbyt dużo ludzi. Dzięki 
życzliwości i wyrozumiałości lekarza udało mi się powrócić do Orłówki, 
gdzie czekała już Aneczka, przywieziona przez jej opiekunkę, oraz mama i 
Herman. Mąż wkrótce wyjechał, by wstąpić do tworzonego w ZSRR wojska 
polskiego. Żegnaliśmy się, nie przeczuwając, że więcej się nie spotkamy. 
Herman zaginął na wojnie.
Żyliśmy wówczas w biedzie tak strasznej, że odważyłam się ukraść z 
kołchozowych pól trzcinę na opalenie zimnego pokoju, w którym 
mieszkaliśmy. Mama piekła wtedy placuszki z otrębów. Mnie udało się 
natomiast wymienić zapas zeszytów - papier był towarem deficytowym - na 
odzież. Odtąd wojskowy szynel służył mi za płaszcz. Na jesieni 1943 r. Ania 
poszła do pierwszej klasy. Wkrótce jednak zachorowała. Lekarz, Karaczajec 
przesiedlony z Kaukazu, zalecił zmianę miejsca zamieszkania z powodu 
klimatu. Chcieliśmy powrócić do Taszkentu, ale ostrzeżono mnie, że to grozi 
aresztowaniem, gdyż obowiązywał zaostrzony system kontroli dokumentów. 
Pozwolono nam osiedlić się w niedalekim Dżambule, położonym tuż za granicą 
w Kazachstanie. Pracowałam jako nauczycielka języka niemieckiego.
W1944 r. niespodziewanie dotarła do nas wiadomość o śmierci Wilmara. 
Zmarł na gruźlicę 25 grudnia 1943 r. w obozie koła Kotlas. Pochowany został w 
zbiorowej mogile, której nigdy nie było mi dane odwiedzić.
W Dżambule, gdzie przebywałam nadal z Anią i matką, zastał nas koniec 
wojny. Jako żona Polaka, złożyłam wraz z matką dokumenty repatriacyjne. 
Boże, jak cieszyliśmy się z otrzymania pozwolenia na emigrację. 30 marca
98

pracy 
ipolu, 
ci. Co 
¦itak 
rainej 
nętną 
lamy
ta na 
cała i
u, do 
nieść 
¦raju, 
dżali 
lono. 
?Idź
zięki 
wki, 
ma i 
ijska 
imy.
iść z 
rym 
się -
na 
^nia 
ajec 
odu 
rozi 
ów. 
nicą
ara. 
ił w
uec 
ine. 
irca


1946 r. 
wręczon
o nam 
zaświadc
zenia 
umożliwi
ające 
wyjazd 
do Polski 
na stały 
pobyt. I 
znowu 
na stacji 
czerwon
o-bure 
wagony 
towarow
e. Tym 
razem 
wsiadały
śmy do 
nich z 
radością 
i już 5 
maja 
jechałyś
my do 
nowej 
ojczyzny
. Na 
granicy, 
po 
stronie 
sowiecki
ej, 
usłyszała
m na 
koniec: 
„Wy 
jeszcze 
zobaczyc
ie, że 
tam nie 
jest tak 
dobrze". 
A ja 
milczała
m i 
wiedziała
m swoje: 
jesteśmy 
wolni. W 
Polsce 
zamieszk
aliśmy 
początko
wo w 
Szczecin
ie-
Stołczyn
ie, skąd 
w lipcu 
1946 r. 
wyjechal
iśmy na 
Dolny 
Śląsk, do 
Nowej 
Rudy. 
Dopiero 
w 1949 r. 
powzięła
m 
decyzję o 
przeniesi
eniu się 
do 
Wrocław
ia, gdzie 
z 
łatwością 
mogłam 
otrzymać 
pracę 
lektora 
języków 
obcych. 
Ania 
mówiła 
już 
płynnie 
po 
polsku.
Z
e
b
r
a
ł 
i 
o
p
r
a
c
o
w
a
ł 
Z
b
i
g
n
i
e
w
 
J
ę
d
r
y
c
h
o
w
s
k
i 
P
r
z
e
d
r
u
k
 
z
a
: 
„
P
l
u
s
 
M
i
n
u
s
 
"
 
1
9
9
7
, 
n
r
 
5
3
 
(
d
o
d
a
t
e
k
 
„
R
z
e
c
z
p
o
s
p
o
l
i
t
e
j
)

ronik


a

1936
14 lutego w Urgenczu (Uzbekistan) urodziła się Anna Wiktoria German, 
córka Eugeniusza Germana i Irmy z d. Martens. Ojciec pochodził z Łodzi; jego 
rodzice: Fridrich Hórman i Anna Balach. Rodzice matki to potomkowie holen-
derskich emigrantów: Dawid Martens i Anna z d. Friesen.
1937

25 września - aresztowanie w Urgenczu ojca Anny (rozstrzelany 
zrehabilitowany w 1957).


w 1938,

1938
28 lutego w Taszicencie urodził się brat Anny - Fryderyk (zmarł w 1940).
100

1943
W Orłówce (Kirgizja) „Ania poszła do pierwszej klasy".
1946
Z matkąi babcią wyjeżdża do Polski. 14 maja rodzina uzyskuje zameldo-
wanie w Szczecinie, gdzie mieszka przez krótki okres czasu. „Następnie wyje-
chaliśmy na Dolny Śląsk do Nowej Rudy".
1949
Przeprowadzka do Wrocławia. Zamieszkująprzy ul. Trzebnickiej.
1952-1955
Nauka w VIII Liceum Ogólnokształcącym we Wrocławiu. 
1955-1961
Studia geologiczne na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu 
Wrocławskiego.
1959
Na wiosnę debiutuje w „Podwieczorku przy mikrofonie", z którym bę-
dzie współpracować przez cały okres kariery.
Aktorka studenckiego teatru „Kalambur". W kwietniu bierze udział w 
premierze widowiska Po ulicach miasta chodzi moja miłość, prezentowanego 
w maju w Krakowie na Festiwalu Kultury Studentów.
1960
9	maja - debiut telewizyjny w programie Spotkania o zmroku.
1961
10	marca w Teatrze Dramatycznym w Warszawie „oblewa" przed komi
sją weryfikacyjną Ministerstwa Kultury i Sztuki egzamin eksternistyczny dla
kandydatów na artystów estradowych („Akcję dramatu Czarownice z Salem
101

Artłiura Millera umieściłam w Anglii"). Jak wspomina Jan Nagrabiecki, pracują-
cy wówczas w Departamencie Teatru, Muzyki i Estrady, Anna German nie za-
śpiewała na egzaminie ani jednej piosenki.
We Wrocławiu poznaje Zbigniewa Tucholskiego.
Solistka Estrady Wrocławskiej. Występuje z zespołem Witolda Przy-
sieckiego jako Anita German. Śpiewa Pójdę w świat... (muz. GilbertBecaud, sł. 
Agnieszka Osiecka).
5-14 grudnia - Rzeszów, próby i występy z Estradą Rzeszowską pod 
dyr. Juliana Krzywki.
1962
23 stycznia - obrona pracy magisterskiej Zdjęcie geologiczne okolic 
Zatonia (Ustronie).
! lutego śpiewa w „Podwieczorku przy mikrofonie" Ave Maria Gouno-
da.
Marzec - występy w Rzeszowie.
Rozpoczyna współpracę z Estradą w Olsztynie (do roku 1966 wystąpiła 
w czterech programach).
27 marca w Warszawie zdaje egzamin aktorski uprawniający do wystę-
pów na estradzie. „Prosimy nam darować, że zmusiliśmy Panią do śpiewania tak 
wielkiej liczby piosenek, ale... korzystamy z okazji. W ten sposób udało się nam 
być na wspaniałym koncercie" (Kazimierz Rudzki - przewodniczący komisji 
egzaminacyjnej). - „Geologia niedużo traci, a piosenka może zyskać" (Aleksan-
der Bardini).
Kwiecień, maj - Rzeszów, próby i występy w programie Estrady. 9 i 14 
maja pisze do Z. Tucholskiego: „Natychmiast po przyjeździe wpadłam w taki 
wir pracy, że dosłownie nie ma kiedy zaczerpnąć powietrza, (...) a program jak 
zwykle jest w proszku. (...) Na domiar urozmaicenia mieszkam z dziewczynąz 
Warszawy [Katarzyną Gaertner], która opracowuje to pod względem muzycz-
nym i jest zagorzałą zwolenniczką (i nie tylko, co najgorsze!) ćwiczeń i w ogóle 
trybu życia jogów. (...) Siedzę na próbie. (...) Moja kolej będzie za jakieś 2-3 
godziny, teraz ćwiczą panowie rewiowy numer. Jest czwórka w jasnych garnitu-
rach i melonikach z laseczkami. Dwóch z nich jest na bańce i w związku z tym
102

racują-nie 
za-


reszta, 
tzn. 
około 10 
osób leży 
już od 
dłuższej 
chwili 
nieprzyto
mna ze 
śmiechu. 
(...) 
Premiera 
21 lub 
22 maja, 
a potem 
wyjazdy, 
(...) ale 
powroty 
co dzień 
do 
Rzeszow
a".



i Przy-lud, 
sł.
cąpod
okolic
rouno-
stąpiła
wystę-
niatak 
tę nam 
omisji 
;ksan-
9i 14
w taki 
im jak 
jynąz 
lzycz-
ogóle 
eś2-3 
irnitu-
ztym


2
0 
c
z
e
r
w
c
a 
- 
Z
a
b
r
z
e, 
u
d
z
i
a
ł 
w 
p
r
ó
b
a
c
h  
r
e
w
ii 
o
r
g
a
n
i
z
o
w
a
n
e
j 
p
r
z
e
z
Pagart.
W
r
z
e
si
e
ń 
- 
w
y
st
ę
p
y 
z 
E
st
r
a
d
ą 
R
z
e
s
z
o
w
s
k
ą.
3 
grudnia 
podpisu
je 
umowę 
z 
Pagarte
m na 
występy 
do 30 
lipca 
1963 
jako 
piosenk
arka 
kabaretu 
w 
kawiarn
i „Pod 
Gwiazd
ami" w 
Warsza
wie.
1963
1
3 
l
u
t
e
g
o 
ś
p
i
e
w
a 
w
 
t
e
l
e
w
i
z
ji 
w
r
o
c
ł
a
w
s
k
i
e
j 
(
p
r
o
g
r
a
m
 
o
g
ó
l
n
o
p
o
l
s
k
i
). 
1
4
-
2
8 
l
u
t
e
g
o 
- 
K
a
t
o
w
i
c
e
, 
p
r
ó
b
y 
i 
w
y
s
t
ę
p
y 
z 
E
s
t
r
a
d
ą 
W
r
o
c
ł
a
w
s
k
ą
.
N
awiązuj
e 
współpr
acę z 
krakows
ką 
orkiestr
ą pod 
dyr. 
Jerzego 
Gerta. 
23 
marca 
pisze z 
Wrocła
wia do 
Z. 
Tuchols
kiego: 
„Awies
zjakima
lutkijest
p. Gert 
Jerzy? A 
jaki 
ważny?!
, (...) w 
czasie 
rozmow
y 
wkręcił 
ni w 
pięć, ni 
w dzie-
sięć, też 
bez 
cienia 
uśmiech
u: wie 
pani, 
miałem 
kiedyś 
taką 
sympati
ę jak 
pani 
wysoką, 
no i 
zawsze 
siedzieli
śmy, bo 
tańczyć 
nie 
wypadał
o. - 
Cisza. 
Więc ja 
z próbą 
uśmiech
u na 
obliczu, 
ale też 
najzupeł
niej 
poważni
e: no 
tak, bo 
wtedy 
nie było 
twista".
K
w
i
e
c
i
e
ń
 
-
 
J
e
l
e
n
i
a
 
G
ó
r
a
,
 
w
y
s
t
ę
p
y
 
z
 
E
s
t
r
a
d
ą
 
W
r
o
c
ł
a
w
s
k
ą
.
 
3
 
m
a
j
a
 
-
 
L
u
b
a
w
a
,
 
w
y
s
t
ę
p
y
 
z
 
E
s
t
r
a
d
ą
 
O
l
s
z
t
y
ń
s
k
ą
.
1
2 maja - 
Olsztyn. 
Pisze do 
Z. 
Tuchols
kiego o 
sesji 
nagrani
owej z 
J. 
Gertem 
w 
Krakow
ie: „ (...) 
przy 
nagrywa
niu 
twista 
był 
całkiem 
uśmiech
nięty, a 
na 
pożegna
nie 
powiedz
iał, że 
gratuluj
e 
sukcesu
, że tego 
nagrani
a nikt, 
nawet 
Warsza
wa, nie 
dostanie
, i że 
jeszcze 
będziem
y 
współpr
acować. 
Ucieszy
łam się 
tak 
bardzo, 
bardzo, 
że 
nawet 
nie 
umiem 
powiedz
ieć, jak! 
To jest 
cu-
downa 
rzecz 
śpiewać 
z 
orkiestr
ą 
symfoni
czną - 
całe 
morze 
muzyki
".
1
6 maja - 
z 
Estradą 
Olsztyń
ską w 
Bielsku 
Podlaski
m. 
„Jesteś
my 
teraz w 
terenie, 
bardzo 
daleko, 
w 
'hotelu' 
nie ma 
nawet 
telefonu
, (...) 
melduję 
po-
słusznie
, że się 
pilnie 
uczę 
włoskie
go", 
(list do 
Jana 
Nagrabi
eckiego
)
M
a
j 
- 
c
z
e
r
w
i
e
c
. 
P
r
z
y
g
o
t
o
w
a
n
i
a 
d
o 
u
d
z
i
a
ł
u 
w
 
M
i
ę
d
z
y
n
a
r
o
d
o
w
y
m
 
F
e
-
103

stiwalu Piosenki w Sopocie. „Dano mi jedną piosenkę - Tak mi z tym źle. (...) 
Piosenka... nie daje możliwości (zupełnie) pokazania głosu, b. smutna. Chodzi 
tu prawie wyłącznie o interpretację. Obiektywie stwierdzam, że jest bardzo ład-
na, ale na festiwalu chciałabym zaśpiewać coś innego. (...) Sugerowałam Tań-
czące Eurydyki, ale odrzucono". (31 maja pisze do J. Nagrabieckiego o spotka-
niu z Komisją Festiwalową)
3 czerwca - Koszalin. „Czekam na próbę, bo dzisiaj jest koncert w 
Kołobrzegu", (list do Z. Tucholskiego)
10 czerwca - Kraków. Z orkiestrą J. Gerta nagrywa Jesienną rozłąką.
21 czerwca wyjeżdża z Wrocławia do USA oddana przyjaciółka Ja-
neczka Wilk.
Sierpień - udział w Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopo-
cie. Druga nagroda za wykonanie utworu Tak mi z tym źle (muz. Henryk Klejne, 
sł. Bronisław Brok).
Październik. W Olsztynie na Festiwalu Zespołów Estradowych otrzy-
muje nagrodę za artystyczną interpretację piosenek.
28 grudnia - Płock. Śpiewa w „Podwieczorku przy mikrofonie".
1964
Luty-marzec. Przebywa w Rzymie na dwumiesięcznym stypendium Mi-
nisterstwa Kultury i Sztuki. Przesłuchanie w wytwórni płytowej RCA, skąd 
otrzymuje propozycję dwuletniej umowy. „Cała trudność polega teraz na tym, 
kto sfinansuje mój powrót do Rzymu i pobyt w czasie nagrania płyt", (list z 
17 marca do J. Nagrabieckiego)
15 kwietnia - Olsztyn. „Dziś była pierwsza impreza. (...) Będę tu do 
końca kwietnia tylko. Ani dnia dłużej", (list do Z. Tucholskiego)
Czerwiec - Opole, II Festiwal Piosenki Polskiej. Śpiewa Tańczące Eury-
dyki (muz. Katarzyna Gaertner, sł. Ewa Rzemieniecka i Aleksander Wojciechow-
ski), które otrzymują II nagrodę w kategorii piosenki aktorsko-literackiej.
Latem wyjeżdża z polskimi artystami na występy do ZSRR. W sierp-
niu powraca do Polski, by wziąć udział w Międzynarodowym Festiwalu Pio-
104

senki w Sopocie. Otrzymuje pierwszą nagrodę w eliminacji polskiej za Tańczące 
Eurydyki, w Dniu Międzynarodowym Eurydyki nagrodzono trzecią lokatą. Po 
Festiwalu w Sopocie powraca na występy do ZSRR. W Moskwie nagrywa 
pierwszą płytę długogrającą z repertuarem polskim, włoskim i rosyjskim (m.in. 
He cneuiu, muz. Arno Babadżanian, sł. Jewgienij Jewtuszenko). Zawiera przy-
jaźń z AnnąNikołajewnąKaczaliną- redaktorem „Melodii".
W październiku koncertuje w Niemieckiej Republice Demokratycz-
nej. „To miał być objazd normalny, koncerty. Tymczasem są akademie z oka-
zji 15-lecia NRD w różnych zakładach mleczarskich, (...) a dziś zażądano ode 
mnie nawet śpiewu do tańca dla 'wysoko postawionych' osób", (list do J. Na-
grabieckiego, Frankfurt nad Odrą, 5 października)
1965
Styczeń - występy z imprezą estradową w Szczecinie. „A dwa dni wstecz 
zaszczyciła naszą imprezę swoją obecnością sama Pani Kulmowa. Pan Nieży-
chowski zawiózł mnie do ich posiadłości [w Strumianach], gdzie zostałam po-
częstowana wspaniałą kawą... i obietnicą, że się specjalnie dla mnie coś napi-
sze. Bardzo, bardzo się cieszę z tej znajomości. To wspaniały człowiek - Pani 
Joanna Kulmowa". (list do J. Nagrabieckiego, Szczecin, 16 stycznia)
19 lutego - 8 marca. Z Bogną Sokorską, Barbarą Nieman, Wiesławem 
Ochmanem i Bernardem Ładyszem bierze udział w tournee Orkiestry Pol-
skiego Radia pod dyr. Stefana Rachonia po Wielkiej Brytanii. 23 lutego -
koncert w Albert Hali w Nottingham, na którym śpiewa piosenki Burta Ba-
characha, Marka Sarta i Takisa Morakisa. „To jest mój najprzyjemniejszy wy-
jazd dotychczas. A tak się bałam!" (list do do J. Nagrabieckiego, Londyn, 23 
lutego)
Maj - występy w ZSRR (5 maja w Kisłowodsku).
„A to jest moja pierwsza płyta wydana w Moskwie. Technicznie nie 
bardzo, ale to nieważne, prawda? Leżę teraz w domu i trochę odchorowuję 
Rosję. To było tym razem okropnie męczące", (list do J. Nagrabieckiego, Wro-
cław, 29 maja)
W Paryżu śpiewa w programie Eurowizji.
Czerwiec - udział w Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu: I nagroda w 
kategorii piosenek artystycznych dla Zakwitnę różą, muz. K. Gaertner, sł. 
Jerzy Miller.
105

Śpiewa w Monte Carlo.
6-8 sierpnia. Na V Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie 
wykonuje Zakwitną różą, Bal u Posejdona (muz. i sł. M. Sart) i Dziękuję a 
moje serce (muz. T. Morakis, sł. Jerzy Jurandot).
Sierpień. W Ostendzie (Belgia) na Międzynarodowym Festiwalu Pio-
senki zdobywa „Brązowy Żagiel" za wykonanie Zakwitnę różą.
W telewizji francuskiej w programie „Music-Hall de France", reżyse-
rowanym przez Michelle Arnaud, śpiewa Tańczące Eurydyki.
„Oczywiście, zaaranżuję dla Ciebie Posejdona na mały skład, ale po-
daj, jaki". (listM. Sarta, Warszawa, 28 października)
Nagrywa pierwszą polską płytę długogrającą Tańczące Eurydyki z Or-
kiestrą Polskiego Radia pod dyr. Stefana Rachonia.
1966
30 stycznia - Warszawa, występy z gwiazdami estrady w Filharmonii 
Narodowej.
„Dwie panie G. - kompozytorka Katarzyna Gaertner i piosenkarka Anna 
German są prowadzącą parą w polskiej piosence". Na styczniowej Giełdzie 
Piosenki w warszawskiej kawiarni „Nowy Świat" nagrodzono trzy kompozy-
cje K. Gaertner w wykonaniu A. German: A kiedy wszystko zgaśnie (sł. J. Kul-
mowa), A jeżelimnie pokochasz (sł. Andrzej Sadowski), The oryginalJanosik 
(sł. Andrzej Waligórski).
12 lutego - recital telewizyjny z Wrocławia. 
Luty - występy w Niemczech Zachodnich.
W kwietniu z zespołem polskich gwiazd estrady występuje w USA i 
Kanadzie, 18 koncertów, m. in. w Nowym Jorku, Filadelfii, Cleveland, De-
troit, Chicago, Toronto i Bufallo.
Z pokładu MS „Batory", którym artyści płynęli do Ameryki od 22 do 31 
marca, pisze do narzeczonego - Z. Tucholskiego: „Minęliśmy już Danię i teraz 
lądu nie będzie długo, długo. (...) Dobrze, że mnie nikt nie odprowadzał w Gdy-
ni. (...) Nie wiedziałam, że to się dzieje z takąpompą. Hymny, tłumy ludzi płaczą-
cych, histeryzujących, krzyczących coś z dołu. Dużo pijanych z rozpaczy i tyle 
łez, chusteczek na wietrze. No tak... niektórzy na zawsze. (...) Straszna chandra
106

mnie dziś ogarnia. To nie odległość, tylko zawsze wtedy, gdy nie ma dla mnie 
wyjścia. Muszę płynąć, śpiewać i znów płynąć tak długo. (...) Uczesałam się w 
kok, ubiorę czarną sukienkę, a jutro dajemy koncert przed załogą (...). Mamy 
ciągle 10 Beauforta. (...) Byłam znów w kinie: taka komedia włoska Jersica. 
Miłe. Później Czerwono-Czarni mieli koncert, a my - pozostali - mamy mieć 
pojutrze".
10 kwietnia - Nowy Jork, występ w Carnegie Hali. „Nasze koncerty mają 
powodzenie, są już nawet pewne kontrakty. 'Mortale' [akrobaci] zostają tu na 
dalsze koncerty. Moje losy się właśnie ważą", (odkrytka do J. Nagrabieckiego)
„Pytano mnie, kiedy po raz pierwszy z Kasią [Gaertner] wspólnie wystę-
powałam. A to było w Rzeszowie" . (list do J. Nagrabieckiego, Wrocław, 19 
czerwca)
Czerwiec - udział w Festiwalu „Złotego Klucza" w Bratysławie.
Lipiec. Występuje w filmie Marynarska przygoda (reż. Zofia Dy-
bowska- Aleksandrowicz, muz. M. Sart). „Nie tylko śpiewam w tym filmie, 
ale i gram rolę kapitana marynarki wojennej w epizodzie wraz z Kazimierzem 
Brusikiewiczem, który jest głównym bohaterem" (filmowy debiut nastąpił na 
planie obrazu O tej samej godzinie - gdzie śpiewała Bal u Posejdona).
28 sierpnia - Sopot. Śpiewa na Międzynarodowym Festiwalu Piosenki. 
Występy w telewizji w Wiesbaden.
6 października śpiewa w Cannes na międzynarodowych targach płyto-
wych MIDEM, otrzymuje „Marmurową Płytę".
W listopadzie wyjeżdża do Mediolanu i podpisuje trzyletnią umowę z 
firmą fonograficzną Company Discografica Italiana.
„Wczoraj Anna German przyjechała do Mediolanu i okazało się, że 
ma nie tylko piękny głos, wcześniej już znany niektórym specjalistom, ale i 
urodę: wysoka, o jasnych, falujących włosach i rozmarzonym spojrzeniu. Krót-
ko mówiąc: wspaniała dziewczyna". („La Notte", 15 novembre 1966)
„Głos, który może przechodzić z zadziwiającą swobodą od arii Vivaldie-
go i Scarlattiego do motywów współczesnych". („Stampa Sera", 16 novembre 
1966)
„Jeśli polska piosenkarka utrafi w San Remo z piosenką, to pozostawi 
po sobie ślad nie tylko dlatego, że jest pierwszą osobą z Europy Wschodniej, 
pojawiającą się na naszym rynku. Jej głos to z jednej strony szczodry dar natu-
ry, z drugiej - rezultat inteligencji, która pozwala jej z niego wszechstronnie
107

korzystać". („LTJnita", 16novembre 1966)
„Znajomość pięciu języków (włoskiego, polskiego, rosyjskiego, angiel-
skiego i niemieckiego) pozwala jej dokonywać na estradzie prawdziwych sztu-
czek". (, ,11 Gazettino di Venezia", 16 novembre 1966)
28 listopada - Filharmonia Narodowa w Warszawie. Z zespołem „Con 
moto ma cantabile" pod dyr. Tadeusza Ochlewskiego śpiewa arie Domenica 
Scarlattiego z opery Tetide in Sciro.
1967
Styczeń - Mediolan, koncert w sali Circolo delia Stampa. Realizacja 
programu telewizyjnego Incontro con Anna German, którego emisję „zamrozili" 
funkcjonariusze RAI-TV z Rzymu, „ponieważ mógłby zrobić reklamę lewicy".
„Nagrałam piosenkę, którą śpiewam w San Remo. Jest dość melodyjna i 
sympatyczna. Ale twierdzę, że u nas pisze się lepsze rzeczy i muzycznie, i tek-
stowo", (list do J. Nagrabieckiego, Mediolan, 13 stycznia)
27 stycznia występuje jako pierwsza Polka na XVII Festiwalu Piosenki 
w San Remo. Wykonuje utwór Gi (muz. Fred Bongusto).
Luty - Turyn, występy w programach telewizyjnych z Domenico Mo-
dugno i Fredem Bongusto.
Otrzymuje tytuł najpopularniejszej piosenkarki 1966 r. wśród Polo-
nii amerykańskiej.
Pobyt we Włoszech przeplata wyjazdami do Polski. Śpiewa w Filhar-
monii Narodowej w Warszawie arie D. Scarlattiego, w Filharmonii bierze 
również udział w koncercie Henryka Warsa (wykonuje Over and Over). Na-
grywa drugi polski longplay: Recital piosenek (z Orkiestrą pod dyr. Leszka 
Bogdanowicza, Zespołem K. Gaertner, Zespołem Studia M2 pod dyr. Bogu-
sława Klimczuka). 4 czerwca uczestniczy w II Poranku Polskiego Radia i 
Telewizji w Filharmonii Narodowej.
Lipiec -jako pierwsza cudzoziemka śpiewa na XV Festiwalu Piosenki 
Neapolitańskiej. W Neapolu nagrywa longplay I cłassici delia musica napo-
letana (CDI). 21 lipca powraca do Mediolanu.
W Viareggio otrzymuje nagrodę „Oscar delia simpatia".
108

27 sierpnia w Forli odbywa swój „pierwszy i jedyny koncert".
28 sierpnia zostaje ciężko ranna w wypadku samochodowym na Auto
stradzie Słońca w pobliżu Bolonii. Leczona w Uniwersyteckiej Klinice Neu
rologicznej i Instytucie Ortopedycznym Rizzoli w Bolonii. Przytomność odzy
skuje po siedmiu dniach.
Do Bolonii przybywa matka artystki i Z. Tucholski. Relacja matki: „Po-
czątkowo Ania przebywała w małym szpitalu przyklasztornym Mądre Fortuna-
te Toniero. Kiedy tam przyjechaliśmy, Ania leżała nieprzytomna, a w blond 
włosach miała biały kwiatek. Zapewne nie wierzono, że będzie żyła. Zesztyw-
niałam z bólu... stałam jak sparaliżowana".
17 października - powrót do Polski. Pobyt w szpitalu. 
Ukazuje się druga polska płyta.
1968
Przebywa na leczeniu.
W maju udziela wywiadu: „Kiedy będę mogła śpiewać? - doprawdy 
trudno mi jeszcze określić jakiś dokładny termin. Muszę się zdać na opinię 
lekarzy". Podczas rehabilitacji rozpoczyna komponowanie piosenek do tek-
stów Aliny Nowak i pisanie wspomnień.
„P. German nie będzie zdolna do samodzielnego życia jak również do 
powrotu do swojej działalności zawodowej jeszcze co najmniej przez okres 
jednego roku" - fragment opinii lekarza prof. Mariana Weissa, Konstancin, 
28 października.
1969 
Dalsza rehabilitacja i rekonwalescencja.
W lutym nawiązuje korespondencję z odbywającym samotny rejs do-
okoła świata Leonidem Teligą, który o katastrofie dowiedział się po kilkunastu 
miesiącach. Wkrótce skomponuje muzykę do jego tekstów.
Na Wielkanoc otrzymuje kartkę od Kazimierza Rudzkiego: „Droga Pani 
Aniu! Jak zawsze najlepsze życzenia oraz słowa prawdziwej przyjaźni i bardzo 
serdecznej pamięci".
109

„Tygodnik Kulturalny" (nr 19-33) drukuje fragmenty wspomnień Wróć 
do Sorrento?...
Komponuje cykl pieśni do Oratorium Oświęcimskiego Aliny Nowak.
7 grudnia śpiewa pierwszy raz po rekonwalescencji własną kompozycję 
w radiowym „Studyjnym Klubie Piosenki".
26 grudnia - powitanie Anny German w telewizyjnym programie „Tele-
Echo". Wykonuje piosenkę Skrzydlaty koń (muz. Adam Skorupka, sł. A. No-
wak).
1970
1 stycznia śpiewa Człowieczy los z własną muzyką (sł. A. Nowak) w 
telewizyjnym programie Muzyka lekka, łatwa i przyjemna.
17 stycznia - Sala Kongresowa w Warszawie, oficjalny powrót na es-
tradę. W koncercie Tobie Warszawo wykonuje Być może z własną muzyką 
(sł. Stanisław Ryszard Dobrowolski).
W marcu otrzymuje tytuł Najpopularniejszej Warszawianki roku 1970 w 
plebiscycie Polskiego Radia.
Kwiecień. W Państwowym Wydawnictwie „Iskry" ukazują się wspo-
mnienia Anny German Wróć do Sorrento?...
W telewizyjnym spektaklu Balladyna J. Słowackiego śpiewa piosen-
kę z muz. Jerzego Maksymiuka (emisja 4 maja).
Pracuje jako dziennikarka: przeprowadza wywiady dla śląskiej „Pano-
ramy" z Markiem Grechutą i Katarzyną Bovery, a w I programie Polskiego 
Radia z L. Teligą, Januszem Gajosem, Danutą Walas-Kobylińską i Zofią Jó-
zefowicz-Czabak.
Prezentacja filmu Powrót Eurydyki (reż. Mariusz Walter) na Festi-
walu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie. ,J?owrót Eurydyki pokazuje 
przemianę osobowości ludzkiej, dokonaną w warunkach dramatycznych, w 
zmaganiu z bólem, niemocą i niewiarą", (z recenzji po premierze telewizyjnej)
W Merseburgu występuje w programie rozrywkowym kręconym dla TV
NRD.
110

ień Wróć
Nowak. 
lpozycję
ie„Tele-. 
A. No-
wak) w
t na es-
auzyką
1970 w
wspo-
losen-
Pano-
kiego 
iąJó-
;esti-
azuje 
;h, w
a TV


W
 czerwcu 
ukazuje 
się 
longplay 
Człowiec
zy los z 
własną 
muzyką i 
sł. A. 
Nowak - 
nagrania 
z 
orkiestrą 
Polskieg
o Radia 
pod dyr. 
S. 
Rachoni
a, 
orkiestrą 
pod dyr. 
Leszka 
Bogdano
wicza, 
Janusz 
Sidorenk
o - 
gitara.
C
zerwiec. 
Na VIII 
Krajowy
m 
Festiwal
u 
Polskiej 
Piosenki 
otrzymu
je na-
grodę 
przewod
niczące
go 
Prezydi
um 
MRN w 
Opolu 
za 
utworzy
ć może.
7 
li
p
c
a 
- 
r
e
c
it
a
l 
w
 
T
V
 
K
a
t
o
w
i
c
e
.
2
1 lipca - 
telewizy
jna 
premier
a filmu 
Wyspy 
szczęśli
we - 
śpiewa 
Anna 
German 
(reż. Jan 
Laskow
ski).
3
0 
sierpnia 
śpiewa 
w 
„Koncer
cie 
Jubileus
zowym" 
Między
narodow
ego 
Festiwal
u 
Piosenki 
w 
Sopocie
.
W
e 
w
r
z
e
ś
n
i
u 
w
r
a
z 
z 
m
a
t
k
ą 
i 
b
a
b
c
i
ą 
p
r
z
e
p
r
o
w
a
d
z
a 
s
i
ę 
d
o 
W
a
r
s
z
a
w
y
.
2
8 
paździe
rnika - 
Filharm
onia 
Narodo
wa w 
Warsza
wie. 
Śpiewa 
arie D. 
Scarlatti
ego pod 
dyr. T. 
Ochlews
kiego.
E
p
i
z
o
d
y
c
z
n
a 
r
o
l
a 
w
 
f
il
m
i
e 
K
r
a
j
o
b
r
a
z 
p
o 
b
it
w
i
e 
A
n
d
r
z
e
j
a 
W
a
j
d
y
.
9 
grudnia 
- 
minireci
tal we 
Włocła
wku. 
„Pojawi
enie się 
Anny 
German 
na 
scenie 
wywoła
ło 
długie 
oklaski"
.
1971
7
 
stycznia 
- 
Warsza
wskie 
Towarz
ystwo 
Muzycz
ne 
(Pałacy
k 
Szustra)
. 
„Niedu
ży - ale 
pierwsz
y po 
chorobi
e - 
recital".
O
t
r
z
y
m
u
j
e 
n
a
g
r
o
d
ę 
m
.
s
t. 
W
a
r
s
z
a
w
y
.
W
 
Polskim 
Wydaw
nictwie 
Muzycz
nym 
ukazuje 
się 
zeszyt z 
kompo-
zycjami 
Anny 
German
, 
Zaczaro
wany 
krąg i 
inne 
piosenk
i na 
fortepia
n do 
tekstów 
Aliny 
Nowak. 
T. 
Ochlew
ski pisze 
we 
wstępie: 
„ 
Osobiśc
ie, gdy 
pomyślę 
o Annie 
German, 
to 
wyobraż
am 
sobie 
jąjako 
boginię 
morza 
Tetydę, 
wycho-
dzącą na 
brzeg 
wyspy 
Skyros. 
Odwrac
a się i 
żegna z 
swoim 
królestw
em. 
Śpiewa 
trzy 
nuty: c, 
c, f - O, 
morze... 
Każdy 
dźwięk 
na dużej 
fermaci
e".
L
uty. 
Uświetn
ia swym 
występe
m 
uroczyst
y 
koncert 
z okazji 
53. 
rocznicy 
powstan
ia Armii 
Radziec
kiej.

111

Kwiecień - Warszawa, recital w sali ZAiKS-u. Śpiewa piosenki wyłącz-
nie własnej kompozycji. „Głos ma pełny, świeży i giętki. Tym głosem można 
wyrazić wszystko". (Ibis, „Życie Warszawy" 1971, nr 85).
Czerwiec - nagroda publiczności na Festiwalu Polskiej Piosenki w Opo-
lu za Cztery karty (własna muz., sł. Jerzy Ficowski).
17 września umiera babcia Anna Martens.
28 listopada - Warszawa, udział w koncercie, z którego dochód prze-
znaczono na odbudowę Zamku Królewskiego.
Występuje w Toruniu w programie Estrady Bydgoskiej Anna German 
zaprasza.
1972
23 marca w Zakopanem zawiera związek małżeński ze Zbigniewem Tu-
cholskim.
Zakopane - recital dla olimpijczyków. Wykonuje piosenki z własną mu-
zyką do słów L. Teligi. „Wystąpiła oczywiście gratisowo, wzbudzając w Spor-
towym Hotelu Zakopane entuzjazm widowni".
Na początku kwietnia udziela wywiadu „Kurierowi Polskiemu": „Cenię 
u ludzi punktualność i słowność; o te cechy ostatnio coraz trudniej, choć 
ogromnie ułatwiają życie".
3 kwietnia - Sala Kongresowa w Warszawie. Śpiewa Ave Maria Ba-
cha-Gounoda na koncercie Międzynarodowej Wiosny Estradowej (4 kwiet-
nia koncert powtórzono we wrocławskiej Hali Ludowej, gdzie „zebrała hura-
gan oklasków)".
Maj - Teatr Wielki i Sala Kongresowa w Warszawie, koncerty z okazji 
wręczenia „Złotej Płyty" za longplay Człowieczy los. „Zaśpiewałam łącznie 
21 piosenek: od Balu u Posejdona aż po Trzeba się nam pospieszyć i od neapo-
litańskiej pieśni ludowej po jednąz arii Scarlattiego. (...) Zupełnie nadprogra-
mowo wystąpił niezrównany Wiesio Michnikowski, który zwrócił się do mnie 
ze śpiewaną inwokacją: Dużą blondyną mi bądź", (fragment wywiadu)
W maju otrzymuje nagrodę Srebrnego Gwoździa Sezonu „Kuriera Pol-
skiego" i koncertuje w katowickiej Hali Widowiskowo - Sportowej z okazji 50. 
rocznicy III Powstania Śląskiego.
112

Ukazuje się czwarty polski longplay Wiatr mieszka w dzikich topolach 
(nagrany z orkiestrą S. Rachonia, Leszka Bogdanowicza i Bolesława Szulii) oraz 
płyta z ariami z opery Tetide in Sciro D. Scarlattiego (gra zespół „Con moto ma 
cantabile" pod dyr. T. Ochlewskiego).
9 czerwca śpiewa w Koncercie Przyjaźni podczas VIII Festiwalu Piosen-
ki Radzieckiej w Zielonej Górze.
21 i 22 czerwca - udział w koncertach X Festiwalu Polskiej Piosenki w 
Opolu.
25 czerwca telewizja szczecińska nadaje Piosenki morskie. „Anna Ger-
man zawsze śpiewa jak ptak i w recitalu (25 VI) nie obniżyła swego lotu". („Ra-
dio i Telewizja" 1972, nr 29)
Śpiewa na Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu.
Od 22 lipca występuje z zespołem instrumentalnym Andrzeja Płonczyń-
skiego w ZSRR (Moskwa, Nowosybirsk, Nowokuznieck, Irkuck, Leningrad). 
„Wydaje się, że koncert mógłby się w ogóle nie kończyć, gdyby Anna mogła 
śpiewać w nieskończoność". (Andrzej Dąbrowski)
W moskiewskiej wytwórni „Melodia" nagrywa z zespołem pod dyr. G. 
Garaniana longplay z repertuarem rosyjskim. Płytę otwiera HadeoKda (muz. 
Aleksandra Pachmutowa, sł. N. Dobronrawow), którą uznano za hymn radziec-
kich kosmonautów.
28 września - 2 października. Śpiewa w Paryżu w spektaklu rozrywko-
wym Warszawa - Paryż, przygotowanym przez Stołeczną Estradę.
Występy w ZSRR do połowy grudnia.
1973
17 stycznia -19 lutego: występy w Kanadzie i USA z „Podwieczorkiem 
przy mikrofonie". „Zespół jest zobowiązany do wykonania minimum 32 wystę-
pów". Recenzja z Chicago: „Pani German ma słusznie opinię piosenkarki wyso-
kiej klasy. Piękny głos łączy się z umiejętnością operowania tym głosem, dobo-
rem piosenek i ujmującą aparycją. Pełna wdzięku i wrodzonej dystynkcji".
6-11 marca - Teatr Żydowski w Warszawie. Śpiewa w programie
113

W wiosennym nastroju, przygotowanym dla Polonii angielskiej.
11 marca uczestniczy w Spotkaniu Wielkanocnym artystów u prymasa 
Stefana Wyszyńskiego w rezydencji przy ul. Miodowej w Warszawie.
Czerwiec - występ w Koncercie Przyjaźni IX Festiwalu Piosenki Ra-
dzieckiej w Zielonej Górze.
20 czerwca w koncercie Premiery XI Festiwalu Polskiej Piosenki w Opo-
lu wykonuje Balladę o niebie i ziemi (muz. Roman Czubaty, sł. J. Ficowski), 
nagrodzoną za aranżację.
16 listopada - recital telewizyjny Spotkanie z Anną German. „Dziękuje-
my za prawdziwą ucztę duchową w piątkowy wieczór (...). Nasz świat jest świa-
tem wściekłych burz, poskromionych przez muzykę piękna. Bóg mówi do czło-
wieka: Uzdrawiam cię, więc ranie; kocham, więc karzę", (list od Księży Jezu-
itów, Łódź, 20 listopada)
1974
20 lutego - udział w programie telewizyjnym Wieczór z Boguslawem 
Klimczukiem.
24,28,29 marca - Sala Kongresowa w Warszawie. Występuje w koncer-
tach Suita Warszawska.
Kwiecień - ZSRR. Śpiewa w programie Dni kultury polskiej w ZSRR (2 
kwietnia w Moskwie).
12	maja - Warszawa, rejestracja telewizyjnego recitalu Dwie Anny.
Występy w NRD „prawie trzy tygodnie".
13	czerwca śpiewa w Koncercie Przyjaźni podczas X Festiwalu Piosenki
Radzieckiej w Zielonej Górze.
17 lipca - telewizyjny recital Dwie Anny (powtórzony 1 marca 1975).
Ukazuje się szósty polski longplay To chyba maj (muz. A. German, sł. J. 
Ficowski) nagrany z orkiestrą Marka Sewena i B. Szulii.
114

Występy w ZSRR („w całej Rosji aż po Syberię"), 25-28 lipca recitale w 
leningradzkiej sali koncertowej „Oktiabrskij", 31 lipca - w Krasnodarze.
Koncertuje w Mongolii i ponownie w ZSRR. Powrót do Polski 10 paź-
dziernika.
13 sierpnia - emisja telewizyjna filmów Powrót Eurydyki i Wyspy szczę-
śliwe w programie Zapraszamy na wtorek - Anna German.
Nakładem Polskiego Wydawnictwa Muzycznego ukazuje się krótka bio-
grafia „Białego Anioła" polskiej piosenki: Anna German pióra J.Nagrabieckie-
Nagrywa dwie kolędy z zespołem instrumentalnym M. Sewena, które 
ukazują się na pocztówkach dźwiękowych.
Grudzień. Śpiewa w koncercie z okazji trzydziestolecia Reprezentacyjnej 
Orkiestry Wojska Polskiego.
1975
Luty - próby w Łodzi.
18 maja - Państwowa Filharmonia w Łodzi. Śpiewa w Koncercie Jubile-
uszowym Rozgłośni Polskiego Radia.
14 czerwca - występ w Koncercie Przyjaźni XI Festiwalu Piosenki Ra-
dzieckiej w Zielonej Górze.
Od 5 do 25 sierpnia występuje z cyklem recitali w Związku Radzieckim, 
-m.in. w Mińsku, Moskwie, Jarosławiu, Rostowie nad Donem, Astrachaniu, 
Leningradzie, Władimirze i Wołgogradzie. Udziela wywiadu „Prawdzie".
27 listopada - narodziny syna Zbigniewa Ivarra. „Ma bardzo ciemne 
włosy i oczy, i tak bardzo ładną cerę. Niestety, nie ma noska po Zbyszku, ani 
Twojego ładnego nosa, lecz mój - kartofelek", (list do matki, 2 grudnia)
1976
Nagrania w Moskwie.
115

Kwiecień - maj. Występuje w USA i Kanadzie w programie „Podwie-
czorku przy mikrofonie".
16 maja - Państwowa Filharmonia w Łodzi. Śpiewa w Koncercie Jubile-
uszowym z okazji XXX-lecia łódzkiej Rozgłośni Polskiego Radia i Orkiestry 
Polskiego Radia i TY.
29 czerwca notuje o synku: „Tatuńcio jest na pierwszym planie i to mnie 
ogromnie cieszy. Będzie sztama między moimi Panami".
Wrzesień - występy w Sofii z „Podwieczorkiem przy mikrofonie". „Pod-
biłam Bułgarów. Jakaż to przyjemność dla mnie - to zaśpiewanie piosenki po 
bułgarsku (b. ładna, szeroka, melodyjna). Była najpierw cisza, a potem dosłow-
nie burza, huragan braw", (list do J. Nagrabieckiego)
26 września - Sala Kongresowa w Warszawie. Śpiewa Sonny boy Al 
Jolsona podczas koncertu Na zdrowie.
Październik - Poznań, występy w koncercie Stefan Rachoń zaprasza.
Recital w ambasadzie radzieckiej w Berlinie.
W Lizbonie bierze udział w koncercie z okazji Dni Polskiej Kultury.
31 grudnia - Sala Kongresowa w Warszawie. Śpiewa w koncercie Sylwe-
ster 76.
1977
Kwiecień - Pałac Sportu na Łużnikach w Moskwie. Śpiewa w koncercie 
Melodie przyjaciół 77.
14 grudnia. Powraca do Warszawy z Moskwy, gdzie dokonała zapisu 
programu muzycznego dla Centralnej Telewizji.
1978
W marcu odbywa recitale w warszawskim Teatrze na Targówku. 
Czerwiec - występy na Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze. 
31 lipca - 20 sierpnia: recitale w ZSRR. „Przez miesiąc występowałam w
116

le-
le-
try
nie


Moskwie
, 
Leningra
dzie i 
Wołgogr
adzie z 
trwający
m ponad 
dwie 
godziny 
reci-
talem, 
który 
sama 
prowadz
iłam, 
oczywiś
cie po 
rosyjsku, 
przy 
akompan
iamencie 
wyłączni
e 
fortepian
u", 
(fragme
nt 
wywiad
u)
W
 
Moskwi
e 
nagrywa 
longplay 
z 
orkiestrą 
pod dyr. 
W. 
Wasilie
wa, Geo-
rgija 
Garanian
a, 
zespołem 
Panajota 
Bojadżije
wa, 
pianista
mi - B. 
Frumkin
em i E. 
Pticzkine
m.
N
a
g
r
y
w
a 
si
ó
d
m
y 
lo
n
g
pl
a
y 
w 
P
ol
s
c
e 
(z 
o
r
ki
e
st
rą 
R
y
s
z
ar
d
a 
S
i
w
e
g
o
).



po
w-
Al
le


1979
L
ut
y 
- 
w
y
st
ę
p
y 
w 
R
z
e
s
z
o
w
ie 
i 
Ł
a
ń
c
u
ci
e 
w 
p
r
o
g
ra
m
ie 
K
oł
o
b
rz
e
g 
7
8.
3
1 marca 
-15 
maja: 
recitale 
w 
ZSRR, 
m.in. w 
Moskwi
e, 
Gwiezdn
ym (dla 
kosmona
utów), 
Ałma 
Acie 
(trzynaśc
ie recitali 
w sali 
dla 3500 
osób) i 
Samarka
n-dzie.
Z 
Ałma 
Aty 
Pisze do 
męża: 
„Coraz 
więcej 
rzeczy 
śpiewa
m tylko 
z 
fortepian
em, żeby 
się 
ratować. 
(...) 
Przeżyła
m 
wczoraj 
dwa 
koncerty 
- 
śpiewała
m 
ciurkiem 
ponad 4 
godziny, 
bo 
koncert 
zahaczył 
o 
następny
. Na 
drugim 
było mi 
nawet 
lżej, bo 
byłam 
rozśpiew
ana i 
rozgrzan
a", (listy 
z 18 i 19 
kwietnia
)
1
8-27 
czerwca 
- 
Szczecin
, udział 
w 
program
ie 
Przeboje 
Kołobrz
egu. 
Pisze do 
J. 
Nagrabi
eckiego: 
„mam 
taką 
ochotę 
tyle 
zrobić... 
to 
znaczy 
tyle 
wyśpie
wać! 
Może od 
jesieni 
będę 
miała 
stałego 
pianistę 
(...). Z 
nim też 
chcę 
nagrać 
płytę z 
poezją", 
(list z 18 
czerwca)
O
trzymuje 
Krzyż 
Oficerski 
Orderu 
Odrodze
nia 
Polski w 
gronie 
wybitnyc
h 
artystów 
polskiej 
estrady.
L
ipiec. Na 
XIII 
Festiwal
u 
Piosenki 
Żołniers
kiej w 
Kołobrz
egu 
wykonuj
e utwór 
O czym 
Bałtyk 
opowiad
a (muz. 
Janusz 
Szewcz
yk, sł. 
Włodzi
mierz 
Ścisłow
ski), 
nagrodz
ony 
Złotym 
Pierście
niem i 
nagrodą 
ministra 
obrony 
narodow
ej.
W
 sierpniu 
wypocz
ywa na 
Mazurac
h. Pisze 
do męża 
o synku: 
„On tak 
tęskni za 
Tobą - 
nie mam 
słów. W 
najlepsz
ej 
zabawie 
nagle 
podchod
zi do 
mnie i 
mówi - 
Mamusi
u, czy 
jutro to 
jest 
teraz? 
Mówiłaś
, że nasz 
kochany 
Tatunio 
przyjedz
ie jutro. 
Czy 
Tatunio 
już do 
mnie 
jedzie?" 
(list z 6 
sierpnia)

117

Na jesieni tournee po USA i Kanadzie w rewii Odwiedzinki u rodzinki.
Występy w ZSRR. 31 grudnia - recital z towarzyszeniem fortepianu w 
leningradzkiej sali koncertowej „Oktiabrskij" (we fragmentach utrwalony na 
płycie „Melodii" wydanej w 1986 r.).
1980
Styczeń - recitale w ZSRR (Wilno, Moskwa, Tallin, Żytomierz, Kijów, 
Lwów).
Od 21 do 23 marca występuje w Moskwie w kremlowskim Pałacu Zjazdów 
z recitalem Śpiewa Anna German, w programie piosenki polskie (K.Gaertner) i 
rosyjskie.
Pierwsze objawy choroby.
Z Hanką Bielicką, Zbigniew Korpolewskim i Tadeuszem Wacławskim 
występuje w Australii w koncertach Contal Co: 26 września (Perth), 27 
września (Adelaide), 28 września (Sydney - Opera House Concert Hali), 1 
października (Canberra), 3 października (Bankstown), 4 października (Hobart), 
5 października (Melbourne, dwa koncerty).
1981
Objawy choroby nasilają się.
Komponuje muzykę do „Psalmów", „Hymnu o miłości" Św. Pawła i 
modlitwy „Ojcze nasz".
Spotkania z ks. Janem Twardowskim w warszawskim mieszkaniu na Żo-
liborzu.
1982
21 maja przyjmuje Chrzest Święty według obrządku Kościoła Adwenty-
stów Dnia Siódmego.
25 sierpnia umiera w Warszawie po długiej i ciężkiej chorobie.
118

inki.
nuw 
lyna


3
0 
sierpnia - 
ceremoni
a 
pogrzebo
wa na 
Cmentar
zu 
Ewangel
icko-
Refor-
mowany
m w 
Warszaw
ie.



jow,
dów 
er)i
kim
27
). 1
irt),
i i
y-


I
mię 
Anny 
German 
nadano 
odkryte
mu w 
1986 
roku 
asteroido
wi, w 
1987 - 
zielonog
órskiemu 
amfiteatr
owi, w 
1988 - 
ulicy w 
Urgencz
u.
Opraco
wał 
Zbignie
w 
Jędrycho
wski

-J
Rodzina Martensów. Przy rodzicach, pierwsza z lewej Irma Martens (autorka 
wspomnień Człowieczy los), Wielikokniażeskoje 1921. Fot. archiwum

Rodzice Ani - Irma Martens i Eugeniusz German, Urgencz 1935
Fot. archiwum
Fot nmhujnim

MM***


Ania z 
bratem 
Fryderyk
iem, 
mamą i 
babcią, 
Taszkent
. Fot. 
archiwu
m

Anna ze Zbigniewem Tucholskim. 
Fot. archiwum

t
Sopot 1964. Fot. archiwum


Fot. archiwum
Z Bernardem Ładyszem i Wiesławem Ochmanem, Anglia 1965. 
Fot. archiwum

Z Katarzyną Bovery (w środku) i Katarzyną Sobczyk na MS „Batory" 
Fot. archiwum
Bankiet kapitański na „Batorym". Od lewej: kapitan, 
Ewa Demarczyk, Adam Wiernik, Anna German, Jerzy 
Abratowski. Fot. archiwum

Z Katarzyną Gaertner Fot Stanisław Czamogorski

p[suAziqo}[ ireuE]/\[ "joj  Azojpod

W salonie mody Burberrys, Mediolan 
Publifoto Milano

W salonie mody Burberrys, Mediolan. 
Publifoto Milano

Spotkanie z dziennikarzami na Terazza Martini, Mediolan
Publifoto Milano
Publifr.tr. lU.lo—

Na Terazza Martini. Pierwszy z prawej Piętro Cariaggi - właściciel Company 
Discografiea Italiana. Publifoto Milano

Spotkanie z dziennikarzami na Terazza Martini, Mediolan. 
Publifoto Milano

T


unmnp.re
-joj -
uBjoip3j/
\[ 'Apoui 
aiuojES 
J&

Z Fredem Bongusto, San Remo 
Foto Per la Stampa

W salonie mody, Mediolan. Fot. archiwum


1

„Oscar delia simpatia" 
Fot. Grażyna Sosenko

Opole 1971.
Fot. Andrzej Wiernicki

Ślub ze Zbigniewem Tucholskim, Zakopane 1972 Fot archiwum

Z mężem na Spotkaniu Wielkanocnym u prymasa Stefana Wyszyńskiego, 
Warszawa 1973. Fot. Maria Okońska

IX Festiwal Piosenki Radzieckiej, Zielona Góra 1973. 
Fot. Czesław Łuniewicz

Z AnnąNikołajewna Kaczaliną- redaktorem „Melodii" 
Fot archiwum

	.¦min—T^r*Ł	—~.~m*mK*mmmmmKKB&M
Z Lwem Leszczenko w programie telewizyjnym, Moskwa 
Fot. archiwum

XI Festiwal Piosenki Radzieckiej, Zielona Góra 1975. Fot. archiwum

\  i


W 
moskiew
skim 
Studio 
Nagrań 
„Melodi
a" Fot 
archiwu
m


-i!

Spis treści
Anna German Wróć do Sorrento .? 	7
Irma Martens Człowieczy los Wspomnienia matki	87
Kronika. Opracował Zbigniew Jędrychowski	100


J