Krzysztof Teśniarz.
 Edytory tekstu.
 podręcznik dla niewidomych użytkowników.

 Publikacja sfinansowana ze środków Fundacji Bankowej 
 im. Leopolda Kronenberga oraz dofinansowana przez 
 Fundację Bankową im. dr. Mariana Kantona.

 Wydawca Fundacja Przedsiębiorczości Społecznej. 
 Warszawa 2007.
 Wszelkie prawa zastrzeżone.
```Wstęp.
Edytor tekstu to prawdopodobnie najczęściej używany program przez niewidomych i słabowidzących użytkowników komputerów. Za jego pomocą redagujemy własne dokumenty i odczytujemy gotowe, pobrane z Internetu lub utworzone przy wykorzystaniu programów typu OCR. Pierwsze udźwiękowione edytory tekstu dostępne dla osób niewidomych spopularyzowały się już w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku i wielu osobom umożliwiły samodzielne pisanie różnego rodzaju prac i odczytywanie dokumentów. Najpopularniejsze z nich to QR-Tekst® i Word Perfect® pracujące pod kontrolą systemu DOS. Często używany był także edytor dostarczany z programem Norton Commander. Obecnie najczęściej używane aplikacje do edycji tekstu przez osoby niewidome to Microsoft® Word® stanowiący część pakietu Microsoft® Office® i Notatnik dostarczany z systemem operacyjnym Windows®. 
Niniejszy podręcznik jest przeznaczony dla początkujących użytkowników edytorów tekstu. Składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy przedstawia możliwości wykorzystania obu najpopularniejszych obecnie edytorów i jest swego rodzaju wstępem do drugiego najdłuższego rozdziału, w którym znalazły się najważniejsze zagadnienia dotyczące obsługi programu Microsoft® Word® wyłącznie przy użyciu klawiatury i programu odczytującego ekran. Rozdział ten nie jest kompletnym podręcznikiem do wspomnianego edytora, a jedynie uzupełnieniem wielu dostępnych materiałów i pomocy do nauki jego obsługi, które nie uwzględniają nieco odmiennych potrzeb niewidomych użytkowników. Warto więc korzystać także z innych pomocy, aby w pełni zapoznać się z możliwościami programu Microsoft® Word®. Trzeci rozdział to krótkie podsumowanie możliwości wykorzystania aktualnie dostępnych edytorów przez niewidomych użytkowników. 
Podręcznik ten powstał dzięki pomocy finansowej Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga oraz dodatkowemu wsparciu Fundacji Bankowej im. dr. Mariana Kantona. Wymienionym instytucjom serdecznie dziękujemy. 
```Notatnik – opis programu i możliwości wykorzystania.
Notatnik jest prostym edytorem tekstu dostarczanym wraz z systemem Windows. Opiszę tutaj krótko tę aplikację, ponieważ może znaleźć wiele zastosowań i jest bardzo dobrze udźwiękowiona przez większość programów odczytujących ekran. Uruchamia się ją, rozwijając menu Start – Programy – Akcesoria i wybierając polecenie „Notatnik”. Edytor ten pozwala na redagowanie dokumentów właściwie bez jakichkolwiek elementów formatowania. Cały tekst jest wyświetlony jednolitą czcionką o identycznych parametrach. Okno główne tego programu składa się z paska tytułu, górnego menu, do którego możemy przejść lewym klawiszem Alt, okna dokumentu i paska statusu, w którym podawane są parametry aktualnego położenia kursora. Sposoby poruszania się po górnym menu okna w aplikacjach systemu Windows opisałem szerzej w drugim rozdziale. W oknie dokumentu możemy wprowadzać tekst. Z powodu braku możliwości jego formatowania obowiązują nieco inne zasady niż w edytorach takich jak Microsoft® Word®. Nie ma możliwości wyrównywania tekstu, ustawiania odległości pomiędzy wierszami i akapitami czy stosowania różnych tabulatorów. Dopuszczalne jest więc wstawianie pustych linii i więcej niż jednej spacji obok siebie w celu rozmieszczenia tekstu na stronie. W notatniku tekst podzielony jest na wiersze. W zależności od ustawienia sposobu zawijania wierszy każdy z nich będzie łamany w miejscu, gdzie kończy się okno programu, lub tam, gdzie naciskając Enter, wprowadzimy znak końca wiersza. Sposób zawijania wierszy możemy zmienić w menu „Format”. Jest to szczególnie ważne, gdy do odczytywania treści dokumentu tekstowego używamy programu udźwiękowiającego, ponieważ gdy wiersz nie mieści się w oknie na szerokość, może nie zostać odczytany w całości. 
Opiszę teraz pokrótce najważniejsze, znajdujące się w górnym menu notatnika funkcje tego programu. W menu „Plik” mamy do dyspozycji siedem poleceń. Aby utworzyć nowy pusty dokument, wybieramy „Nowy” lub skrót Control+N. W oknie dokumentu pojawi się wtedy puste okno, a jeżeli znajdujący się tam wcześniej tekst nie został zapisany, zostanie wyświetlony stosowny komunikat z pytaniem. Kolejne polecenie to „Otwórz”. Umożliwia ono otwarcie pliku tekstowego znajdującego się już na dysku komputera. Możemy je wywołać, wybierając „Otwórz” lub skrótem Control+O. Notatnik obsługuje pliki tekstowe w czterech formatach kodowania znaków, a mianowicie: ANSI, Unicode, big-endian Unicode i UTF-8. Domyślny to standard ANSI. Więcej informacji o standardach Unicode i UTF-8 można znaleźć na oficjalnej stronie Unicode Consortium pod adresem unicode.org. W notatniku do otwierania plików zastosowano standardowe w systemie Windows® okno dialogowe. Po jego otwarciu kursor zawsze znajdzie się w polu edycyjnym „Nazwa pliku”. Okna dialogowe do otwierania plików w środowisku Windows® są bardzo podobne. Można więc tutaj zastosować zasady jego obsługi, które opisałem w części dotyczącej okien dialogowych w następnym rozdziale tego podręcznika. Okno to zostało również bliżej opisane w podręczniku do nauki programu Microsoft® Excel®, który jest nieodpłatnie udostępniony pod adresem www.podreczniki.fps.org.pl. Do wyboru standardu kodowania znaków narodowych służy lista „Kodowanie”. Możemy na niej wybrać jeden z czterech wymienionych wyżej standardów. Dwa następne polecenia to „Zapisz” i „Zapisz jako”. Podczas pracy na niezapisanym jeszcze wcześniej dokumencie działają one identycznie, czyli zapisują na dysku w pliku tekstowym wprowadzony wcześniej tekst. Operacja ta będzie poprzedzona wyświetleniem okna dialogowego „Zapisz jako”. Jeśli dokument tekstowy, który właśnie edytujemy, był już zapisywany, to polecenie „Zapisz” spowoduje tylko zapisanie aktualnej wersji tekstu w tym samym folderze i pod tą samą nazwą. Okno dialogowe „Zapisz jako” jest również typowym, jakie stosuje się w systemie Windows z dodatkową listą do wyboru standardu kodowania znaków narodowych. Przejdę teraz do ustawień strony w menu „Plik”. Przed rozpoczęciem wydruku warto sprawdzić i ewentualnie zmodyfikować parametry znajdujące się w wyświetlonym w ten sposób oknie. Możemy więc wybrać rozmiar i orientację papieru, na jakim chcemy drukować, wielkość czterech marginesów w milimetrach oraz nagłówek i stopkę każdej strony. Bliżej opiszę możliwości wyboru nagłówka i stopki. Aby zmienić zawartość wspomnianych elementów każdej ze stron, należy zmodyfikować zawartość pól edycyjnych o tych nazwach w okienku „Ustawienia strony”. Dowolny tekst wpisany do pól edycyjnych „Nagłówek” i „Stopka” będzie drukowany na każdej stronie dokumentu. Oprócz zwykłego tekstu program umożliwia użycie znaków specjalnych powodujących automatyczne wstawienie nazwy pliku, aktualnej daty, czasu itp. Znak taki musi być poprzedzony symbolem &. Żeby wyświetlić znak &, musi on być wstawiony dwukrotnie obok siebie. Możemy użyć następujących symboli: „&p” – wstawia numer strony, „&d” – aktualną datę, „&t” – aktualny czas, „&f” – nazwę pliku, pod jaką zapisany jest otwarty dokument. Można oczywiście łączyć zwykły tekst ze znakami specjalnymi. Na przykład ciąg znaków „Data wydruku &d” spowoduje wydrukowanie słów „Data wydruku” z datą, kiedy dokonano wydruku. Zarówno nagłówek, jak i stopka mogą być wyrównane do lewej, do środka, jak i do prawej strony. Aby ustawić ten parametr, całą treść nagłówka czy stopki należy poprzedzić znakami „&l” – do lewej, „&c” – do środka lub „&r” – do prawej. Kolejne polecenie w menu „Plik” to drukuj, dostępne również ze skrótu Control+P. Po jego wybraniu wyświetli się standardowe okno drukowania w systemie Windows®, na którym wybieramy domyślny przycisk „Drukuj”, a wcześniej wybieramy drukarkę i zakres drukowanych stron. I ostatnie polecenie w menu „Plik” to „Zakończ”, jego zadaniem jest zamknięcie całej aplikacji. 
Menu „Edycja” zawiera standardowe polecenia do wykonywania operacji przy użyciu schowka, takich jak kopiowanie, wycinanie i wklejanie zaznaczonych fragmentów tekstu. Zaznaczanie odbywa się w notatniku w analogiczny sposób jak w programie Microsoft® Word®, co zostało omówione w drugim rozdziale. Bardzo przydatna jest funkcja cofania ostatnich zmian w tekście dostępna tutaj lub pod skrótem klawiaturowym Control+Z. W dalszej kolejności mamy kilka poleceń, których wywołanie powoduje wyświetlenie okna dialogowego. Służą one do znajdowania fragmentu tekstu (skrót Control+F i F3), zamieniania dowolnego ciągu znaków na inny (skrót Control+H) oraz przechodzenia do dowolnego wiersza dokumentu (skrót Control+G). To ostatnie polecenie działa tylko wtedy, gdy wyłączone jest zawijanie wierszy w menu „Format”, ponieważ tylko wtedy cały wiersz tekstu wyświetlany jest w jednym wierszu okna dokumentu niezależnie od tego, czy mieści się w nim, czy nie. Do zaznaczania całego tekstu wykorzystamy polecenie „Zaznacz wszystko” lub skrót Control+A. Ostatnie polecenie w menu „Edycja” to „Data i godzina”. Jego zadaniem jest wstawienie do tekstu, w miejscu gdzie znajduje się kursor, aktualnej godziny i daty. Można je także włączyć, naciskając klawisz funkcyjny F5.
W menu „Format” znalazły się dwa polecenia. Pierwsze z nich to wspomniane już „Zawijanie tekstu”, działające jak przełącznik, a drugie to „Czcionka”, powodujące wyświetlenie okna dialogowego do zmiany atrybutów czcionki użytej do wyświetlania całego tekstu. Zmiana wybranych atrybutów czcionki powoduje, że wszystkie znaki w dokumencie będą wyświetlane w wybrany sposób. Wybrane tutaj ustawienia zostaną zapamiętane przez program i zastosowane do każdego otwieranego dokumentu. Nie jest to więc formatowanie otwartego czy zaznaczonego tekstu, ale zmiana ustawień programu. 
Menu „Widok” umożliwia pokazanie lub ukrycie paska statusu okna. Wyświetlając go, można w łatwy sposób kontrolować położenie kursora w dokumencie poprzez odczytanie informacji na nim pokazanej. Ostatnie menu to „Pomoc”. Pod poleceniem „Tematy pomocy” ukryta jest pomoc do programu Notatnik. Jest ona wykonana w tradycyjny dla środowiska Windows® sposób i czytelnie dla większości programów odczytujących ekran. 
Ciekawą funkcją notatnika, szczególnie dla osób pracujących na tekstach, do których stale dopisywane są nowe treści, jest możliwość dołączania w ostatniej linii tekstu czasu i daty zapisu pliku na dysku. Aby funkcja ta działała, w pierwszej linii tekstu musi znaleźć się ciąg znaków „.LOG” i musi to być jedyna zawartość naszego pierwszego wiersza. 
To właściwie wszystkie ważniejsze funkcje i możliwości programu „Notatnik”. Pomimo że jest to bardzo prosty edytor, znajduje szerokie zastosowanie, szczególnie wśród niewidomych czy słabowidzących użytkowników. Zapisywany przy jego użyciu tekst jest pozbawiony formatowania i dzięki temu zajmuje bardzo mało miejsca na twardym dysku czy innym nośniku danych. W systemie Windows XP notatnik został poważnie zmodyfikowany i ulepszony. Pozwala już na otwieranie i zapisywanie dużych plików. Notatnik jest bardzo często wykorzystywany przez administratorów i programistów do tworzenia różnorodnych skryptów i kodu programu. Pomimo swojej prostoty jest niezawodny i łatwy w użyciu oraz pozwala na pełną kontrolę nad wprowadzanym tekstem. 
```Word – opis programu i możliwości wykorzystania.
Edytor tekstu Microsoft® Word® jest prawdopodobnie najczęściej stosowanym programem tego rodzaju przez osoby niewidome czy słabowidzące. Najpopularniejsze aplikacje odczytujące zawartość ekranu mową syntetyczną stosunkowo dobrze z nim współpracują, dając dość duże możliwości jego wykorzystania. Wspomniany edytor jest bardzo często używany nie tylko do redagowania własnych dokumentów, ale także do odczytu gotowych tekstów. Dużym ułatwieniem w takim właśnie zastosowaniu jest możliwość otwierania za jego pomocą plików różnych formatów, czego nie potrafi Notatnik systemu Windows®. Niewidomy czy słabowidzący użytkownik tego edytora ma nieco utrudniony dostęp do wszystkich jego możliwości. W ostatnich latach można jednak zaobserwować znaczną poprawę udźwiękowienia opisywanego edytora. Najpopularniejsze programy odczytujące ekran potrafią informować o parametrach formatowania oraz pozwalają na w miarę poprawną pracę z tabelami. W drugim rozdziale niniejszej publikacji opisałem dokładniej podstawowe możliwości samodzielnej pracy z edytorem Microsoft® Word® przez niewidomych i słabowidzących użytkowników. 
```Główne okno programu.
Okno główne edytora tekstu Microsoft® Word® jest stosunkowo łatwo dostępne wyłącznie z poziomu klawiatury. Po standardowej instalacji nie wymaga też wielu zmian sposobu wyświetlania. Przedstawię teraz poszczególne elementy tego okna oraz proponowane ustawienia widoku. Na początek zwróćmy uwagę na to, czy jest ono wyświetlane na całym ekranie, czyli zmaksymalizowane. Dzięki temu treść otwartego dokumentu jest widoczna w taki sposób, aby programy odczytujące ekran przekazywały zawartość całego wiersza. O pracy w oknie dokumentu napiszę szerzej w kolejnych częściach tego rozdziału. Wróćmy jednak do omówienia całego okna programu. Rozpoczynając od góry, jako pierwszy wyświetlany jest pasek tytułu okna. Trudno sobie wyobrazić, aby jakiś program czytający zawartość ekranu nie był wyposażony w skrót odczytujący taki pasek. Po wybraniu stosownego skrótu powinniśmy otrzymać informację o nazwie aktualnie otwartego i wyświetlonego dokumentu oraz o edytorze, jaki go otworzył, czyli Microsoft® Word®. Gdy pracujemy na niezapisanym jeszcze dokumencie, zostanie nadana domyślna nazwa, np. „dokument1”. Większość programów informuje również o aktualnym rozmiarze okna, a konkretnie o tym, czy jest zmaksymalizowane, czy nie. Jeżeli nie będzie, to dobrze byłoby, naciskając skrót lewy Alt+Spacja, rozwinąć specjalne menu i klawiszem „s” powiększyć okno programu na cały ekran. Po wspomnianym menu można również poruszać się klawiszami strzałek góra/dół i naciskając Enter wybierać stosowną opcję. Odczytywanie paska tytułu okna jest bardzo pomocne, szczególnie podczas pracy z wieloma aplikacjami jednocześnie. Tuż pod paskiem tytułu znajduje się górne menu, do którego przechodzimy, naciskając i puszczając lewy klawisz Alt. Konstrukcja tego menu jest identyczna, jak w przypadku wielu innych okien programów w systemie Windows®. Wszystkie polecenia górnego menu są dostępne z klawiatury i pogrupowane w kilka znajdujących się obok siebie list. Po przejściu do górnego menu można klawiszami strzałek prawo/lewo odczytać nazwę każdej z grup poleceń. Standardowo po instalacji są to: „Plik”, „Edycja”, „Widok”, „Wstaw”, „Format”, „Narzędzia”, „Tabela”, „Okno” i „Pomoc”. Po rozwinięciu każdej z wymienionych grup poleceń strzałką w dół zostanie wyświetlona pionowa lista. Wybór każdego z jej elementów strzałkami góra/dół i naciśnięcie klawisza Enter spowoduje wywołanie określonej akcji. Może to być wyświetlenie okna dialogowego, jak np. polecenie „Otwórz” z menu „Plik”, wykonanie funkcji programu, jak np. „Kopiuj” z menu „Edycja” lub rozwinięcie podrzędnego menu, np. „Wstaw” w menu „Tabela”. Takie podrzędne menu zachowuje się identycznie jak rozwinięte górne menu. Większość programów odczytujących ekran informuje użytkownika o tym, co wydarzy się po wybraniu danego elementu menu górnego. Warto na te komunikaty zwracać uwagę, ponieważ pozwoli to na wydajniejszą pracę z programem. Jeżeli za nazwą polecenia umieszczono trzy kropki, to po jego uruchomieniu pokaże się okno dialogowe, jeśli będzie tam strzałka w prawo, to rozwinie się podrzędne menu, a gdy nie będzie nic, to po prostu wykona się jakaś funkcja programu. Po uruchomieniu edytora i to niezależnie, czy pracujemy nad nowym dokumentem, czy edytujemy już istniejący, kursor klawiaturowy pojawi się w oknie dokumentu. Naciśnięcie lewego klawisza Alt spowoduje, jak już wspomniałem, przejście do górnego menu i stracimy dostęp do dokumentu. Aby powrócić do pracy z tekstem, należy ponownie nacisnąć i puścić lewy Alt lub kilkakrotnie nacisnąć klawisz ESC. Wybranie polecenia powodującego wyświetlanie okna dialogowego sprawia, że na ekranie pokaże się mniejsze okno z możliwością dokonania pewnych ustawień, np. do parametrów czcionki czy akapitu. Aby je zamknąć i powrócić do dokumentu, możemy albo odszukać stosowny przycisk, którego uaktywnienie spacją lub klawiszem Entere zastosuje wybrane ustawienia i powrócimy do okna dokumentu, albo anulować całą operację, naciskając klawisz ESC. Okno dialogowe możemy również zamknąć, anulując jego działanie skrótem Alt+F4. Chciałbym jeszcze zwrócić uwagę na inny sposób nawigacji i uruchamiania poleceń z górnego menu. Wspomniałem już o poruszaniu się klawiszami strzałek i naciskaniu klawisza Enter. Można znacznie przyśpieszyć wybór i uruchamianie wielu poleceń. Każdy element menu ma podkreślony jeden znak. Naciśnięcie go z klawiatury po uprzednim przejściu do menu lewym klawiszem Alt da analogiczny efekt jak ustawienie na nim kursora i rozwinięcie strzałką w dół. Na przykład po przejściu do górnego menu i naciśnięciu klawisza „p” rozwinie się menu „Plik”, klawisza „e” menu „Edycja” itd. Po rozwinięciu menu w dół dalej obowiązuje ta sama zasada. Można bardzo szybko wybrać konkretne polecenie literą skrótu. Jeżeli chcielibyśmy tą metodą uruchomić polecenie „Zapisz jako”, to po przeskoczeniu klawiszem Alt do górnego menu, naciskamy „p”, teraz rozwinie się menu „Plik”, a następnie naciśnięciem klawisza „a” wybieramy polecenie „Zapisz jako” i uruchamiamy to polecenie. Od razu wyświetli się okienko dialogowe do zapisywania dokumentu. Tym sposobem mamy możliwość dotarcia do każdego polecenia w górnym menu programu. Jedynym warunkiem jest znajomość litery skrótu, która je wywoła. Została przyjęta zasada, że pierwsza litera nazwy jest skrótem do menu lub polecenia, ale zdarza się, że jest już zajęta, bo więcej elementów rozpoczyna się na tę samą literę, wtedy wybiera się jakąś kolejną. Nie warto uczyć się wszystkich skrótów do poleceń. Programy odczytujące ekran zwykle podpowiadają użytkownikowi podczas poruszania się strzałkami, jaki skrót przypisany jest do danego elementu menu. Dlatego, szczególnie na początku pracy z programem, warto zwracać uwagę na te komunikaty i starać się je zapamiętać, przynajmniej dla najczęściej używanych funkcji edytora. Przedstawione tu zasady poruszania się po górnym menu obowiązują dla większości programów pracujących w środowisku Windows®. 
Poniżej górnego menu programu umieszczone są paski narzędzi. Wyświetlone są te, które zaznaczymy w menu „Widok” – „Paski narzędzi”. Po rozwinięciu podrzędnego menu „Paski narzędzi” wyświetli się lista, na której klawiszem Enter zaznaczamy niezaznaczony lub odznaczamy zaznaczony pasek. Dla osoby niewidomej paski narzędzi są mało przydatne. Najlepiej włączyć dwa najczęściej używane, czyli „Standardowy” i „Formatowanie”, a reszta może być ukryta. Aby wywołać polecenie przypisane do ikony paska narzędzi, najszybciej byłoby raz kliknąć lewym przyciskiem myszy. Gdy używamy wyłącznie klawiatury, to po przejściu lewym Altem do górnego menu naciskamy Control+Tab i fokus ustawi się na pierwszej ikonie standardowego paska narzędzi. Teraz klawiszami strzałek lub tabulatorem możemy przeskakiwać z jednej ikony na drugą. Aby wywołać aktualnie wybraną, po prostu naciskamy Enter. Pomiędzy wyświetlonymi paskami narzędzi przełączamy się skrótem Control+Tab, naciskając teraz te klawisze, przejdziemy do paska formatowania. Można oczywiście korzystać z wielu funkcji programu za pośrednictwem paska narzędzi, ale bez szybkiego dostępu do myszy jest to dość niewygodne. Najlepiej zastępować ten sposób pracy jak największą ilością skrótów klawiaturowych lub używać górnego menu programu. Microsoft® Word® daje duże możliwości modyfikowania istniejących pasków narzędzi i definiowania skrótów klawiaturowych. Funkcje te są dostępne w menu „Widok” – „Paski narzędzi” – „Dostosuj”. Zmian tych należy dokonywać ostrożnie, ponieważ gdy korzystamy z programu odczytującego ekran mową syntetyczną, to wiele skrótów klawiaturowych jest zajętych przez tę aplikację i nawet pomimo prawidłowego zdefiniowania nowego skrótu edytora tekstu, może on nie działać na skutek zaistnienia konfliktu. Szczególnie dla mniej zaawansowanych użytkowników zaleca się pozostawienie pasków narzędzi i skrótów bez zmian. 
Przejdziemy teraz do dalszej części okna głównego naszego edytora. Kolejnym jego elementem jest pozioma linijka z podziałką. Jest ona bardzo pomocna, pod warunkiem, że możemy ją zobaczyć. Dla niewidomego użytkownika będzie nieprzydatna. Osoby słabowidzące z zastosowaniem powiększenia ekranu mogą z niej skorzystać. Na wspomnianej linijce znajduje się podziałka w centymetrach oraz znaczki reprezentujące lewy i prawy margines i tabulatory. Podobne linijki, z tym że pionowe, otaczają okno dokumentu także z lewej i z prawej strony. Możemy je wyświetlić lub ukryć, wybierając z menu „Widok” polecenie „Linijka”. Pod tym elementem znajduje się największy obszar, czyli okno dokumentu. W nim właśnie będziemy się znajdować, edytując dokument i poruszając się po jego zawartości. Szerzej o nawigacji po dokumencie i podstawowych zasadach jego edycji napiszę w kolejnych częściach tego rozdziału. Pod oknem dokumentu jest jeszcze jeden ważny element, a mianowicie pasek statusu okna. Wyświetlane są na nim informacje o ilości stron i sekcji w otwartym dokumencie oraz położenie kursora, czyli to, na której jest teraz stronie i w jakiej pozycji. Większość programów do odczytu ekranu posiada funkcję odczytu paska statusu okna, co pozwoli na szybkie odczytanie wymienionych parametrów. Na początku po skrócie „str” podana jest całkowita ilość stron, później, na której aktualnie jesteśmy stronie i sekcji, dalej numer wiersza i kolumny całego tekstu, w jakiej znajduje się kursor. Informacje te są bardzo pomocne, szczególnie podczas pracy z dużymi dokumentami. 
To właściwie wszystkie przydatne dla nas elementy głównego okna programu Microsoft® Word®. Na koniec tej części zajrzymy jeszcze do menu „Widok”, aby uzyskać zaprezentowany wyżej wygląd okna. Optymalny wydaje się być taki podgląd dokumentu, który na ekranie zbliżony jest do wydruku, dzięki czemu uzyskamy kontrolę podziału na strony. W tym celu najlepiej wybrać „Układ wydruku”. Po rozwinięciu polecenia „Paski narzędzi” zaznaczamy tylko „Standardowy” i „Formatowanie”. Gdy ponownie rozwiniemy menu „Widok”, to oznaczone będą w nim tylko opcje „Układ wydruku” oraz „Linijka”, wszystkie pozostałe powinny być niewidoczne, a więc nieoznaczone. Standardowo, po instalacji programu Microsoft® Word®, po prawej stronie wyświetla się tzw. „Okienko zadań”. Można je wyłączyć w menu „Widok” i najlepiej na stałe wyłączyć opcję „Okienko zadań" przy uruchomieniu” na zakładce „Widok” w poleceniu „Opcje” w górnym menu „Narzędzia”. Więcej informacji o ustawianiu optymalnych opcji programu znajduje się w tym rozdziale, w części „Ustawienia programu”. 
```Okienka dialogowe.
W tej części opiszę kilka typowych okien dialogowych użytych w edytorze tekstu Microsoft® Word®, a najwięcej uwagi poświęcę ich obsłudze wyłącznie za pomocą klawiatury. Omawiany edytor w wersji 2003 ma w zdecydowanej większości klasyczne okna stosowane w środowisku Windows®, po których można się poruszać bez większych problemów, używając wyłącznie klawiatury. Gdy wywołując stosowny skrót klawiaturowy lub polecenie z górnego menu wyświetlimy okno dialogowe, na oknie głównym programu wyświetli się nowe okno i stracimy wtedy dostęp do okna dokumentu oraz do innych elementów interfejsu aplikacji, a kursor poruszany za pomocą klawiatury będzie przemieszczał się tylko w granicach otwartego właśnie okna dialogowego. Zauważmy, że odczytując wtedy tytuł okna, nie usłyszymy komunikatu o nazwie otwartego dokumentu i nazwie edytora. Spróbujmy, naciskając skrót Control+D, wyświetlić okno do ustawień czcionki i odczytajmy tytuł okna. Zamiast nazwy programu i otwartego dokumentu otrzymamy komunikat „Czcionka”. Aby powrócić do okna głównego programu i do dokumentu, wystarczy nacisnąć klawisz ESC. Spowoduje to anulowanie wszelkich ustawień, jakie zostały dokonane w oknie czcionki, i zamknięcie okna dialogowego. Większość okien dialogowych omawianego edytora zamyka się po naciśnięciu klawisza ESC. Oczywiście każde z nich powinno się zamknąć również przy użyciu skrótu Alt+F4. Część funkcji możliwych do wywołania z górnego menu, pomimo że są oznakowane trzema kropkami i wydawałoby się, że powinny wyświetlać klasyczne okno dialogowe, powoduje jedynie pokazanie tzw. okienka zadań, czyli elementu okna głównego programu z prawej jego strony obok okna dokumentu pomiędzy paskiem narzędzi a paskiem statusu okna. Korzystanie z takiej formy okna dialogowego jest dużo mniej wygodne dla osoby niewidomej. Różne programy odczytujące ekran bardzo różnie radzą sobie z takim rozwiązaniem. Wydaje się, że nie jest to zbyt wygodne dla osób niewidomych. 
Klasycznym przykładem okna dialogowego z łatwym dostępem z poziomu klawiatury są np. „Ustawienia strony” czy okna do formatowania czcionek i akapitu. W programie Microsoft® Word® zastosowano także standardowe okna do otwierania i zapisywania dokumentów. Poniżej opiszę ogólne, wspólne dla wszystkich okien tego rodzaju, zasady korzystania z nich bez użycia myszy i przy wykorzystaniu programu odczytującego zawartość ekranu mową syntetyczną. 
Większość z wymienionych wyżej okien zawiera dość dużą ilość kontrolek umieszczonych na kilku zakładkach. Zmieniając zakładki, zupełnie zmienia się zawartość okna dialogowego. Pomiędzy zakładkami przełączamy się klawiszami Control+Tab i Control+Shift+Tab. W obrębie wyświetlonej zakładki można poruszać się klawiszem Tab lub Shift+Tab z jednej kontrolki na następną. Przemieszczając się w ten sposób po oknie dialogowym, warto zwracać uwagę na komunikaty mówiące o skrótach, najczęściej jest to lewy Alt z literą, które szybko przenoszą fokus na daną kontrolkę. Znajomość skrótów do często używanych kontrolek może znacznie przyśpieszyć pracę, a przy dużej wprawie można tym sposobem szybciej pracować niż klikając myszą. Jak już wspomniałem, w programie Microsoft® Word® raczej nie ma nietypowych rozwiązań i zdecydowana większość okien dialogowych może być obsługiwana z klawiatury przy zastosowaniu zasad ogólnie obowiązujących w systemie Windows®. Do otwierania i zapisywania dokumentów zostały użyte standardowe okna, tak jak w wielu innych programach. Więcej o otwieraniu i zapisywaniu dokumentów na dysku komputera znalazło się w dalszej części tego rozdziału. 
```Ustawienia programu.
Ustawienia programu Microsoft® Word® po instalacji wymagają niewielkiej korekty, aby zapewnić większą wygodę pracy osobie niewidomej. Zmodyfikujemy tylko trochę widok głównego okna programu i wyłączymy pewne ułatwienia powodujące wprowadzanie zmian w tekście podczas pisania oraz wyłączymy tzw. tagi inteligentne, których wstawianie nieco zakłóca działanie programów odczytujących ekran, a ich wykorzystanie bez klikania myszą jest raczej trudne. 
W tym rozdziale, w części opisującej okno główne programu, przedstawiłem już, w jaki sposób doprowadzić wygląd edytora do optymalnego dla osoby niewidomej. Teraz zajmiemy się pozostałymi opcjami programu oraz opcjami autokorekty. W menu „Narzędzia” wybierzmy polecenie „Opcje”. Opiszę tylko te ustawienia, które mają znaczenie dla specyficznych potrzeb niewidomego użytkownika. 
Rozpocznijmy od zakładki „Widok”. W grupie opcji „Pokaż” mamy kilka pól wyboru. „Okienko zadań przy uruchomieniu” i „Tagi inteligentne” powinny być nieoznaczone. „Pasek stanu” pozostawiamy oznaczony, aby możliwe było sprawdzanie położenia kursora i ilości stron oraz sekcji podczas pracy z dokumentem. Pozostałe pola wyboru możemy pozostawić bez zmian. Kolejna grupa opcji to „Znaczniki formatowania”. W tym rozdziale, w części dotyczącej edycji tekstu opisałem sposoby użycia tabulatorów, podziału na akapity i różne rodzaje spacji. Wszystkie te znaki formatujące, pomimo że nie są drukowane, mogą być wyświetlane na ekranie. Ułatwia to poprawne redagowanie dokumentu. Tabulator w tekście jest widoczny w postaci strzałki skierowanej w prawo, spacja zwykła to kropka pomiędzy wyświetlonymi znakami, a nierozdzielająca to niewielki okrąg w górnej części znaku. Koniec akapitu też może być widoczny w postaci charakterystycznego pionowego znaku. Wszystkie te znaki formatujące standardowo nie są wyświetlane na ekranie. Gdy jednak oznaczymy poszczególne pola wyboru, w omawianej grupie kontrolek każdy z nich może być widoczny. Oznaczenie pola wyboru „Wszystko” spowoduje wyświetlenie wszystkich możliwych znaków formatujących. Poszczególne programy odczytujące ekran mogą różnie reagować, natrafiając w tekście na jeden z powyższych znaków. Jeżeli pokazanie na ekranie znaków formatujących pomoże w pracy z dokumentem, to można je włączyć, nie będzie to miało żadnego wpływu na czytelność i wydruk dokumentu. To już wszystkie istotne dla nas ustawienia na zakładce „Widok”. 
Przejdziemy teraz do okna „Autokorekta”. Jest ono dostępne w menu „Narzędzia” pod poleceniem „Opcje autokorekty...”. Na kilku zakładkach wyłączymy część opcji odpowiedzialnych za wprowadzanie zmian do tekstu podczas pisania, które odbywają się bez udziału użytkownika. Program w trakcie pisania analizuje wprowadzony tekst i dokonuje drobnych korekt tam, gdzie zostanie spełniony określony warunek. Trudno kontrolować te zmiany bez podglądu ekranu. Dlatego lepiej niektórych z nich dokonywać ręcznie. Wybór poszczególnych opcji jest jednak bardzo indywidualny i uzależniony od potrzeb użytkownika. Na zakładce „Autokorekta” znalazło się kilka kontrolek pozwalających na włączenie automatycznego poprawiania tekstu w różnych sytuacjach. Oznaczenie pola wyboru „Poprawiaj dwa początkowe wersaliki” spowoduje skorygowanie przez program często występującego błędu. Powstaje on, gdy wpisując wyraz rozpoczynający się dużą literą, przytrzymamy zbyt długo Shift i druga litera też wstawi się jako wersalik. Wtedy program zamieni samoczynnie tę drugą na małą. Trzy kolejne pola wyboru odpowiadają za zamianę pierwszej litery wyrazu na dużą i są to: „Początek zdania wielką literą”, „Początek komórek tabeli wielką literą” oraz „Nazwy dni tygodnia wielką literą”. Przed oznaczeniem każdego z wymienionych pól wyboru należy zastanowić się, czy będziemy w stanie zauważyć i skorygować taką zmianę w sytuacji, gdy będzie ona niepożądana. Pewnym ułatwieniem jest dostępne pod przyciskiem „Wyjątki” okno dialogowe o tej samej nazwie, za pomocą którego możemy wprowadzić wyrazy, dla których korekta znaków nie będzie stosowana. Należy zastanowić się, czy lepiej samemu kontrolować wielkość wprowadzanych znaków, czy korzystać z funkcji autokorekty. Jak już wspomniałem, jest to kwestia indywidualna. Jeżeli z dokumentem pracuje osoba widząca, to z pewnością jest to duże ułatwienie. Kolejna opcja, podobna do poprzednich, pozwala na korektę wielkości znaków w wyrazach, gdzie błędnie naciśnięto klawisz CAPS LOCK. Jeżeli pomyłkowo został on naciśnięty, to pierwsza litera będzie napisana małą literą, a wszystkie pozostałe dużymi. Gdy funkcja ta jest włączona wielkość liter będzie zamieniona po wpisaniu całego wyrazu. Przydatną funkcją jest zamiana podanych fragmentów tekstu podczas pisania, działa ona, gdy oznaczone jest pole wyboru „Zamieniaj tekst podczas pisania”. Pod tą kontrolką znajduje się lista ciągów znaków, jakie będą zamieniane. Używając tej funkcji, można w łatwy sposób wpisać takie znaki jak zastrzeżony znak towarowy czy znak praw autorskich. W zależności od specyfiki i tematyki tekstów, jakie redagujemy, możemy dodawać do listy własne wyrazy i ciągi znaków. Najlepszą metodą na dopracowanie własnych ustawień autokorekty jest sprawdzenie ich działania w praktyce. Na koniec ustawień programu opiszę jeszcze zakładkę „Tagi inteligentne”. Ta funkcja edytora nie będzie przydatna dla niewidomych użytkowników, a jedynie może nieco zakłócać komunikaty podawane podczas pisania tekstu przez niektóre programy odczytujące ekran, Aby to zminimalizować, odznaczymy dwa pola wyboru, a mianowicie: „Oznacz tekst etykietami tagów inteligentnych” i „Pokaż przyciski akcji tagów inteligentnych”. Pozostałe ustawienia tego okna dialogowego powinny pozostać bez zmian. Bardziej zaawansowani użytkownicy mogą je oczywiście modyfikować, usprawniając tym pracę z edytorem tekstu. 
```Tworzenie i edycja oraz nawigacja po dokumencie.
Podstawowe zadanie, do którego wykorzystywane są edytory tekstu, to redagowanie i edycja dokumentów tekstowych. Współczesne wersje aplikacji tego rodzaju mają oczywiście dużo więcej możliwości. W tej części zajmiemy się prawie wyłącznie tą podstawową funkcją. Po uruchomieniu programu Microsoft® Word® z menu Start, w oknie dokumentu zostanie utworzony nowy pusty dokument, w którym będzie zastosowany wybrany styl akapitu. Po instalacji wybranym stylem jest „normalny”. Można to zmodyfikować, wybierając „Opcje” z menu „Narzędzia” i na zakładce „Edycja” wybrać inny na liście „Domyślny styl akapitu”. Mamy do dyspozycji zdefiniowane w programie style. Można oczywiście dodawać własne nowe style lub modyfikować istniejące. Najlepiej jednak stosować styl normalny i nie zmieniać jego parametrów. W edytorze Microsoft® Word® w wersji 2003 „normalny” styl ma wybrane wyrównanie akapitu do lewej, czcionkę Times New Roman o wielkości 12 punktów, pojedynczy odstęp między wierszami i zerowe odległości przed i po akapicie oraz brak wcięcia pierwszego wiersza akapitu. W tej i kolejnych częściach niniejszego rozdziału bliżej opiszę najważniejsze wymienione tu elementy formatowania dokumentu. Po rozpoczęciu pracy z programem mamy w oknie dokumentu pusty arkusz formatu A4. Nieco trudniej pracuje się osobie niewidomej nad dokumentem w edytorach działających w środowisku Windows®, ponieważ największym ułatwieniem dla użytkownika jest możliwość stałego podglądu wyników swojej pracy na ekranie. Twórcy oprogramowania przyjęli założenie, że na ekranie monitora widać praktycznie identycznie wyświetlony dokument jak na przyszłym wydruku na papierze. Korzystając z programów czytających ekran, można jednak kontrolować parametry akapitów i czcionek oraz stosownie je modyfikować. Wymaga to od osoby niewidomej czy słabowidzącej więcej uwagi i jest nieco bardziej czasochłonne, ale możliwe do wykonania. 
W tej części rozdziału przedstawię podstawowe zasady wprowadzania tekstu do dokumentu, wprowadzanie zmian i poprawek oraz zasady dzielenia tekstu na akapity, wiersze i strony. Napiszę również o użyciu tabulatorów i ustawianiu ich parametrów. Dopiero następnym krokiem będzie formatowanie, czyli nadawanie dokumentowi czytelnego i przejrzystego wyglądu. Proponuję w taki właśnie sposób podzielić pracę nad redagowanym dokumentem. Najpierw wprowadzamy tekst, zgodnie z podanymi tutaj zasadami, a później go formatujemy. Taka organizacja pracy pozwoli lepiej zapanować nad układem treści na stronie i w całym dokumencie. 
Na początek warto ustalić znaczenie najważniejszych pojęć związanych z edycją dokumentu tekstowego. Podstawową jednostką logiczną naszego dokumentu będzie akapit (z łac. a capite, co dosłownie znaczy od głowy, czyli inaczej od początku). Akapit będzie więc stanowił pewną całość, na przykład zawierał jedną myśl lub będzie w inny sposób spójny treściowo. Pierwszy akapit rozpoczyna się zawsze na początku dokumentu. Po utworzeniu nowego dokumentu kursor ustawia się na początku pierwszego akapitu, czyli na początku dokumentu, a tuż za nim znajduje się znak końca tego pierwszego akapitu. W miarę wpisywania tekstu znak końca akapitu przesuwa się i zawsze znajduje się na końcu aktualnie redagowanego akapitu. Każde naciśnięcie klawisza Enter powoduje wstawienie znaku końca akapitu, czyli jednoczesne utworzenie nowego pustego akapitu, który zaczyna się za znakiem końca akapitu poprzedniego, a kończy na własnym znaku. Niedopuszczalne są w edytorze tekstu puste akapity, które powstają podczas wielokrotnego naciskania klawisza Enter. Jeżeli na przykład po zakończeniu akapitu naciśniemy Enter, zostanie utworzony nowy pusty akapit. Jeśli ma to być już koniec całego tekstu, to tego ostatniego Entera być nie powinno. Pomiędzy akapitami też nie wolno tworzyć pustych akapitów. Często robi się to w celu poprawy czytelności dokumentu i rozsunięcia akapitów z tekstem od siebie. Jest to błąd, ponieważ do tego służy jeden z parametrów formatowania, o którym napiszę więcej w części o formatowaniu akapitu. Pamiętajmy też, że każde naciśnięcie klawisza Enter tworzy nowy akapit i jednocześnie przenosi kursor do nowego wiersza. Wiersz jest z kolei jednostką akapitu. W tym podręczniku pojęcie wiersza będzie równoważne z wersem lub linią tekstu. Każdy akapit zaczyna się więc zawsze od nowego wiersza. Należy jednak rozróżnić podział na wiersze od podziału na akapity. Przed omówieniem kwestii podziału dokumentu na wiersze wyjaśnijmy sobie najpierw pojęcie kolumny. Istnieje kilka definicji. Na potrzeby tego podręcznika umówmy się, że kolumna to zadrukowany prostokątny obszar strony równoległy do jej krawędzi. Taka kolumna jest oddzielona od krawędzi arkusza marginesami górnym, dolnym, lewym i prawym. W zależności od szerokości tych marginesów do zapisania i zadrukowania pozostaje nam określony Obszar, czyli nasza kolumna węższa i krótsza od całej strony o wielkość poszczególnych marginesów. Większość drukarek używanych w domu i w biurze wykorzystuje maksymalny rozmiar arkusza papieru A4, czyli 210 milimetrów szerokości i 297 milimetrów długości. Kolejny parametr, jaki musimy ustalić, to orientacja naszego arkusza. Najczęściej stosuje się pionową, a więc długość kartki A4 będzie jej wysokością. Wracając do kolumn, to redagowane przez nas dokumenty będą miały jedną kolumnę na całej stronie. Oczywiście można stronę podzielić na więcej pionowych kolumn, ale tekst w takiej formie nie jest zbyt czytelny dla osoby niewidomej korzystającej z programu odczytującego ekran. Podsumowując, redagujemy dokument na stronach formatu A4 w pionie, z jedną kolumną, czyli obszarem do zadrukowania oddzielonym od krawędzi strony marginesami, a tekst jest podzielony na akapity znajdujące się jeden pod drugim. Rodzaje marginesów i ich szerokość zostaną opisane dalej. Teraz wrócimy do podziału na wiersze. Jeden wiersz może mieć maksymalnie taką szerokość jak kolumna. Jeżeli wprowadzamy tekst w ramach określonego akapitu i kursor dojdzie do prawej krawędzi kolumny, to wtedy program automatycznie przeniesie go do następnego wiersza. Nie wolno w takim przypadku przenosić kursora, wymuszając koniec wiersza. Wymuszanie nowego wiersza jest uzasadnione tylko w dwóch przypadkach. Pierwszy już poznaliśmy – to tworzenie nowego akapitu. Wraz z końcem akapitu zakończy się wiersz i kursor ustawi się na początku pierwszego wiersza w nowym akapicie. To, kiedy możemy tworzyć nowy akapit, zostało już opisane wyżej. Program Microsoft® Word® dopuszcza również wymuszanie podziału wiersza w ramach tego samego akapitu. Służy do tego skrót Shift+Enter. Po jego naciśnięciu, niezależnie od tego, w jakiej pozycji jest kursor, czy jest pośrodku kolumny, czy na jej początku, w miejscu, gdzie się znajduje, zostanie wstawiony znak końca wiersza i kursor przeskoczy do początku nowej linii tekstu. W miejscu, gdzie wstawiliśmy znak końca wiersza, zawsze będzie się on kończył, ale akapit będzie dalej ten sam. Należy to rozróżniać, ponieważ jest to bardzo istotne podczas formatowania akapitu. Pozostaje nam jeszcze sprawa podziału dokumentu na strony. Odbywa się to analogicznie jak podział na wiersze. Jeżeli piszemy ciągły tekst, to program sam dzieli go na strony. Gdy zapełnimy treścią przestrzeń przeznaczoną na danej stronie na kolumnę, dodawana jest nowa strona na końcu dokumentu itd. Możemy również wymusić koniec strony częściowo zapisanej. Służy do tego skrót Control+Enter. Wymuszanie nowej strony stosuje się na przykład wtedy, gdy skończymy rozdział redagowanego tekstu i zaczynamy nowy lub z innych powodów kolejną część tekstu chcemy rozpocząć od nowej strony. Znaki końca wiersza, końca strony i końca akapitu, wprowadzone stosownymi skrótami klawiaturowymi przez użytkownika, to dla programu znaki, które można usuwać bardzo podobnie jak usuwa się zwykłe litery z treści dokumentu. Standardowo są one niewidoczne na ekranie podczas pracy w oknie dokumentu i oczywiście nie będą drukowane. Istnieje jednak możliwość włączenia podglądu wymienionych wyżej tzw. znaków niedrukowalnych na ekranie. W tym celu w menu „Narzędzia” wybieramy „Opcje” i na zakładce „Widok” wyświetlonego okna dialogowego zaznaczamy pole wyboru o nazwie „Wszystko” w grupie „Znaczniki formatowania”. W zależności od programu, jakiego używamy do odczytywania ekranu, prawdopodobnie będzie możliwe sprawdzenie, w którym miejscu znalazł się określony znak formatujący. Takie ustawienia mogą przeszkadzać w czytaniu dokumentów tekstowych, dlatego opcję tę najlepiej uaktywniać tylko podczas redagowania własnych tekstów. Zauważmy, że jeżeli ustawimy kursor przed dowolnym niedrukowalnym znakiem formatującym i naciśniemy klawisz Delete, to zostanie on usunięty i np. jeśli był to znak końca linii, to wiersze zostaną połączone. Tym sposobem nie można jedynie usunąć ostatniego znaku końca akapitu w dokumencie, ponieważ jest to jednocześnie koniec całego dokumentu. Świadomość istnienia w tekście znaków, których zadaniem jest podział treści w dokumencie, jest bardzo ważna. Trzeba je rozróżniać i stosować we właściwy sposób. Na pozór wydaje się, że naciskając Enter, przechodzimy do nowej linii, a okazuje się, że tworzymy nowy akapit. Więcej o formatowaniu akapitów znajduje się w dalszej części tego rozdziału. Kolejnym ważnym znakiem, którego zadaniem jest rozmieszczanie treści na stronie, jest tabulator. Nie widząc podglądu dokumentu na ekranie, można bardzo precyzyjnie rozłożyć w poziomie tekst na stronie, używając tych właśnie znaków. Zanim przejdę do opisania sposobu ich użycia wyłącznie z klawiatury i bez podglądu dokumentu opiszę krótko na pozór prostą sprawę, a mianowicie wprowadzanie tekstu do dokumentu i dokonywanie poprawek. 
Opisując wprowadzanie tekstu, zakładam, że Czytelnik zna układ klawiatury i potrafi wpisać każdy dostępny z niej znak. Jeżeli wpisujemy tekst do nowego pustego dokumentu, to ostatni znak końca akapitu, będący końcem całego dokumentu, przesuwa się i zawsze będzie znajdował się na końcu całego tekstu. Można oczywiście dopisywać tekst wewnątrz istniejącej już treści. Wtedy w miejscu, w którym znajduje się kursor, będą pojawiać się nowe znaki, a cały tekst się rozsunie. Stanie się tak, jeżeli edytor będzie w trybie wstawiania. Możliwy jest jeszcze drugi tryb pracy programu, a mianowicie zastępowania. Wtedy wprowadzane wewnątrz tekstu znaki zastąpią każdy kolejny znak znajdujący się na prawo od kursora. Pomiędzy wspomnianymi trybami możemy szybko przełączać się klawiszem Insert. Osoby niewidome muszą uważać podczas korzystania z trybu zastępowania, ponieważ nie mając podglądu ekranu można w bardzo łatwy sposób skasować istniejącą treść. Bezpieczniejsze w tym przypadku wydaje się użycie trybu wstawiania i, jeżeli będzie taka potrzeba, późniejsze kasowanie niepotrzebnych już fragmentów. Wprowadzanie znaków liter, cyfr i różnorodnych znaków specjalnych nie wymaga wyjaśniania. Chciałbym tylko krótko zatrzymać się nad użyciem spacji. Pomiędzy wyrazami dopuszczalne jest stosowanie tylko jednego znaku odstępu. Dwie lub więcej spacje obok siebie to błąd. Aby zwiększyć odstępy między wyrazami, należy stosować specjalne formatowanie znaków lub wykorzystać tabulatory. Redagując dokument, pamiętajmy również o tzw. nierozdzielającej spacji. To, podobnie jak zwykła spacja, znak niedrukowalny i na wydruku wygląda on identycznie jak zwykły odstęp. Różnica polega na tym, że wyrazy oddzielone taką nierozdzielającą spacją nie będą przenoszone do dwóch różnych wierszy. Jeżeli więc zdarzy się taka sytuacja, że dwa wyrazy znajdą się na wysokości prawego marginesu i pomiędzy nimi wypadnie podział wiersza, to albo zostaną przeniesione obydwa albo wcale. Oczywiście takich wyrazów, pomiędzy którymi znajdzie się nierozdzielająca spacja, może być dowolna ilość. Do wprowadzenia znaku nierozdzielającej spacji służy skrót Control+Shift+Spacja. Znak ten stosuje się, gdy zgodnie z zasadami pisowni nie możemy pozostawić jednoliterowych wyrazów na końcu wiersza lub wpisujemy numer telefonu, rachunku bankowego lub inny ciąg znaków i zależy nam na tym, aby nie był on złamany i znalazł się w jednym wierszu. Warto pamiętać o nierozdzielającej spacji już podczas wpisywania tekstu do dokumentu, znacznie ułatwia to jego późniejsze formatowanie. 
Teraz kilka zdań o tym, jak bez użycia myszy i podglądu poziomej linijki ustawiać parametry i wstawiać znaki tabulatora. Klawisz, który będzie te znaki wstawiał, to Tab. Zadaniem znaku tabulacji jest precyzyjne rozmieszczenie tekstu na stronie w obrębie wiersza, czyli w poziomie, np. w sposób zbliżony jak w tabeli. Znak tabulacji wstawiony pomiędzy dwoma wyrazami może rozsunąć je na pewną odległość. Możemy ustalić stałe miejsca, gdzie pomiędzy lewym a prawym marginesem strony będą punkty, do których przeskoczy kursor po kolejnym naciśnięciu klawisza Tab. Możemy więc rozplanować położenie dowolnej liczby tabulatorów na całej szerokości kolumny, czyli obszaru strony przeznaczonego do zadrukowania. Jak zostało to opisane wyżej, pracujemy na stronach formatu A4 w położeniu pionowym, czyli 210 milimetrów szerokości i 297 milimetrów wysokości. Każda strona ma swoje marginesy. Więcej o tych marginesach napisałem w tym rozdziale, w części o ustawieniach strony. Standardowe wielkości czterech marginesów, czyli górnego, dolnego, lewego i prawego, wynoszą po 2,5 cm każdy. Do planowania rozmieszczenia tabulatorów będą nas interesowały tylko lewy i prawy margines strony. Jeżeli strona formatu A4 ma szerokość 21 centymetrów, a standardowy lewy i prawy margines to łącznie 5 centymetrów, to do zapisania pozostaje kolumna o szerokości 16 centymetrów. Na tych szesnastu centymetrach możemy ulokować miejsca na tabulatory. Jeżeli nie ustawimy żadnych własnych tabulatorów, to standardowo, po każdym naciśnięciu klawisza Tab kursor przeskoczy o 1,25 centymetra. Podobnie jak w przypadku spacji, nieprawidłowe jest umieszczanie dwóch lub więcej znaków tabulacji obok siebie. Wynika z tego, że jeżeli chcemy rozmieścić tekst w sposób podobny jak w tabeli, np. żeby w kilku wierszach dane pokrywały się w pionie, musimy ustawić własne tabulatory. Opiszę to na przykładach. Wyobraźmy sobie, że chcemy umieścić w tekście listę kilku osób. Dla każdej osoby podamy imię, nazwisko i miejscowość. Nie chcemy tworzyć tabeli, tylko umieścić dane równo w kolumnach, a dane jednej osoby w jednym wierszu, imię pod imieniem, nazwisko pod nazwiskiem i miejscowość pod miejscowością, a pierwszy wiersz będzie nagłówkowy. Najprostszym sposobem takiego rozmieszczenia tekstu będzie właśnie użycie tabulatorów. Ustawimy położenie dwóch tabulatorów, ponieważ pierwsza kolumna z imionami będzie zawsze zaczynać się od końca lewego marginesu. Miejsce, w którym zaczyna się tekst, a kończy lewy margines, to dla nas punkt zero. Kolumna z nazwiskami będzie lekko przesunięta i może zaczynać się od piątego centymetra, tak aby na tych pięciu centymetrach zmieściły się imiona i nie zlewały się z nazwiskami. Następnie na dwunastym centymetrze będą rozpoczynać się nazwy miejscowości. Jeżeli zdefiniujemy, że pierwszy tabulator w każdym wierszu ma znajdować się na piątym centymetrze, a drugi na dwunastym, to po wpisaniu imienia naciskamy klawisz Tab i kursor przeskoczy zawsze na piąty centymetr, licząc od końca lewego marginesu, i tam zaczniemy wpisywać nazwisko. Niezależnie od długości imienia kursor zawsze przeskoczy o taką odległość, aby zatrzymać się na piątym centymetrze od końca lewego marginesu. Teraz wpisujemy nazwisko danej osoby i znowu naciskamy klawisz Tab. Tym razem kursor przeskoczy na dwunasty centymetr, licząc również od naszego punktu zero, i tam zaczniemy wpisywać nazwę miejscowości. Po zakończeniu wprowadzania danych o jednej osobie możemy nacisnąć Shift+Enter, co spowoduje wstawienie znaku końca wiersza i ustawienie kursora na początku nowej linii, w której dane można wpisywać w analogiczny sposób. Teraz o tym, jak ustawić położenie tabulatorów w wierszu. Przed rozpoczęciem wprowadzania tekstu rozdzielonego tabulatorami musimy wskazać miejsca, w których mają się one znaleźć, i to, jakie będą miały parametry. W tym celu z menu „Format” wybieramy polecenie „Tabulatory”, co spowoduje wyświetlenie okna dialogowego o tym samym tytule. W pierwszym polu edycyjnym, nazwanym „Położenie tabulatorów”, wpiszemy liczbę będącą właśnie podanym w centymetrach miejscem na pierwszy tabulator, licząc od końca lewego marginesu strony. Wpiszemy więc 5. Następne pole edycyjne to rozmiar domyślnego tabulatora, pozostawiamy go bez zmian. Teraz przechodzimy do wyboru jednej z opcji dotyczących wyrównania tabulatora. Na potrzeby tego przykładu wybierzemy opcję „do lewej”. Oznacza to, że po wpisaniu imienia i naciśnięciu klawisza Tab kursor przeskoczy na piąty centymetr i nazwisko będzie wpisywane od lewej do prawej, czyli zacznie się na wspomnianym piątym centymetrze, a kolejne znaki będą pojawiać się po prawej stronie wstawionego znaku tabulacji. Gdy wybierzemy opcję „do środka”, to wprowadzany tekst nazwiska tak się ustawi, że jego środek zawsze znajdzie się na piątym centymetrze. Analogicznie wybór wyrównania „do prawej” spowoduje, że tekst z nazwiskiem w całości znajdzie się z lewej strony tabulatora i niezależnie od długości będzie się kończyć na piątym centymetrze. Wyrównanie dziesiętne oraz przykłady użycia prawego i dziesiętnego tabulatora przedstawię dalej. W tym przykładzie oba tabulatory będą wyrównane do lewej. Kolejna grupa opcji w omawianym oknie dialogowym to „Znaki wiodące”. Wybranie opcji „brak” spowoduje, że dystans pomiędzy wyrazami, między którymi znalazł się znak tabulacji, nie będzie wypełniony żadnymi widocznymi znakami. Dostępne są jeszcze trzy możliwości, wybranie drugiej spowoduje wypełnienie przestrzeni tabulatora kropkami, trzeciej znakami minusa, a czwartej podkreślenia. Po ustawieniu powyższych opcji przechodzimy do przycisku „Ustaw” i po jego wybraniu do listy tabulatorów zostanie dodany nowy o podanych właśnie parametrach. Po naciśnięciu przycisku „Ustaw”, kursor przeskoczy do pola edycyjnego z położeniem tabulatora. Jeżeli, będąc w tym polu edycyjnym naciśniemy klawisz strzałki w dół/w górę, to możemy przeglądać ustawione już tabulatory. Aby wrócić do okna dokumentu i edycji tekstu, wybieramy przycisk „OK”. W omawianym oknie dialogowym dostępne są jeszcze przyciski „Wyczyść” i „Wyczyść wszystko”. Pierwszy z nich usuwa wybrany wcześniej strzałkami góra/dół tabulator, a drugi usuwa wszystkie ustawione tabulatory. Wyczyszczenie nie powoduje usunięcia znaków tabulacji z całego dokumentu, a tylko z akapitu, w którym znajduje się aktualnie kursor. Wstawione do dokumentu znaki tabulacji w pozostałych akapitach zachowują swoje dotychczasowe miejsce i parametry. Teraz opiszę dwa przykłady zastosowania prawego i dziesiętnego tabulatora. Tabulator wyrównany do prawej możemy zastosować np. w dokumentach, które w lewym górnym narożniku wymagają podania danych nadawcy czy autora, a na tej samej wysokości po prawej stronie miejsca i daty powstania tego dokumentu. Zakładamy, że w pierwszej linii tekstu będzie imię i nazwisko wyrównane do lewej, rozpoczynające się od lewego marginesu strony, a w tym samym wierszu, wyrównana do prawej, powinna znaleźć się nazwa miejscowości i data powstania dokumentu. Aby osiągnąć taki rezultat, najpierw wpisujemy imię i nazwisko, a potem przechodzimy do menu „Format” – „Tabulatory” i ustawiamy parametry naszego prawego tabulatora. Powinien on znaleźć się na wysokości prawego marginesu strony, być wyrównany do prawej i bez znaków wiodących. Przy standardowych ustawieniach marginesu strony formatu A4, kolumna dokumentu ma, jak wspomniałem wyżej, szerokość 16 centymetrów. Jeżeli ustawimy położenie tabulatora właśnie na szesnastym centymetrze, znajdzie się on dokładnie na wysokości prawego marginesu, a gdy będzie wyrównany do prawej, nazwa miejscowości i data znajdą się po lewej stronie tego tabulatora i zakończą się dokładnie na szesnastym centymetrze. W ten sposób możemy bardzo precyzyjnie rozsunąć dowolne teksty w poziomie. Po ustawieniu powyższych parametrów i wybraniu przycisku „OK” wrócimy do naszego dokumentu. Kursor znajduje się za wprowadzonym właśnie imieniem i nazwiskiem. Teraz po naciśnięciu klawisza Tab zostanie wprowadzony znak tabulacji o opisanych wyżej parametrach, czyli wyrównany do prawej, na szesnastym centymetrze, licząc od końca lewego marginesu strony. Jeżeli teraz wpiszemy nazwę miejscowości i datę, to tylko ten fragment zostanie wyrównany do prawej, do miejsca położenia prawego tabulatora, a więc miejscowość i data będą kończyły się właśnie na szesnastym centymetrze, czyli tam, gdzie zaczyna się prawy margines strony, a przestrzeń od końca nazwiska do nazwy miejscowości będzie wypełniona jednym niewidocznym znakiem tabulacji. Tabulator dziesiętny działa bardzo podobnie, z tą różnicą, że w miejscu jego położenia będzie zawsze znajdował się przecinek dziesiętny wpisanej liczby. Wyobraźmy sobie, że chcemy wprowadzić listę towarów, jeden pod drugim, a obok każdego z nich cenę. Wpisujemy więc nazwę towaru, naciskamy tabulator i podajemy jego cenę i przechodzimy do kolejnego wiersza itd. Przedtem trzeba oczywiście ustawić odpowiedni tabulator dziesiętny, aby wszystkie ceny były precyzyjnie jedna pod drugą, a dokładniej: przecinek oddzielający złotówki od groszy pod przecinkiem niezależnie od długości liczby i nazwy towaru. Położenie w okienku „Tabulatory” ustawiamy np. na 12 centymetrów, wyrównanie dziesiętne i znaki wiodące „brak” lub kropki. Po powrocie do okna dokumentu wprowadzamy nazwę towaru, naciskamy klawisz Tab, teraz cenę i przechodzimy do nowego wiersza. W taki sposób możemy wprowadzić dowolną ilość danych w czytelny i przejrzysty sposób. Podając ceny w powyższym przykładzie, pamiętajmy, aby złotówki od groszy były oddzielone tylko przecinkiem. Ustawiając parametry tabulatorów, należy pamiętać, aby zarezerwować odpowiednie odstępy pomiędzy tabulatorami. Nie mając podglądu ekranu, może to być trudne. Wydaje się, że szczególnie gdy wprowadzamy dłuższe teksty, pracując bez podglądu ekranu, tylko z udźwiękowionym komputerem, łatwiej zamiast tabulatorów użyć po prostu tabeli. O tworzeniu tabel można więcej przeczytać w tym rozdziale. Pamiętajmy jeszcze, że jeżeli w danym akapicie są ustawione jakieś tabulatory, to po utworzeniu po nim nowego akapitu wszystkie tabulatory wraz z ustawieniami są dziedziczone. Jeżeli chcemy dla nowego akapitu zastosować inne tabulatory, trzeba wyczyścić poprzednie. 
Na koniec tej części napiszę krótko o nawigacji po dokumencie wyłącznie przy użyciu klawiatury. Standardowy kursor, za pomocą którego możemy poruszać się po dokumencie w oknie programu Microsoft® Word®, ma kształt pionowej kreski, migającej z określoną częstotliwością. Kursorem tym możemy nawigować po dokumencie, ale tylko po obszarze zapisanym dowolnymi znakami. W miejscu, gdzie aktualnie znajduje się kursor, można zawsze wprowadzić dowolny znak z klawiatury. Jak to już zostało wspomniane wyżej, wpisywanie znaków może odbywać się w dwóch trybach   wstawiania i zastępowania. Pomiędzy nimi przełączamy się klawiszem Insert. Najczęściej, redagując nowy tekst, dopisujemy treść na końcu całego dokumentu. Wtedy znak końca ostatniego akapitu jest odsuwany na koniec i wstawiane są przed nim poszczególne znaki. Osoby niewidome wykorzystują edytory tekstu nie tylko do pisania, ale również do odczytywania gotowych już dokumentów tekstowych. Warto więc dobrze opanować umiejętność poruszania się kursorem po tekście. Najmniejszym elementem dokumentu tekstowego jest jeden znak. W zależności od sposobu kodowania znaków może on zajmować w pamięci komputera różną przestrzeń, ale na potrzeby niniejszego podręcznika nie będziemy zajmować się tym zagadnieniem. Wspomniany kursor edytora tekstu może poruszać się z dokładnością do pojedynczego znaku. Wizualnie pionowa kreska kursora ustawia się pomiędzy dwoma sąsiadującymi znakami. Jeżeli jesteśmy na początku dokumentu, to kursor jest przed pierwszym znakiem całego dokumentu. Program odczytujący ekran odczytuje mową syntetyczną właśnie ten znak, przed którym jest kursor. Gdy kursor jest na końcu dokumentu, to ustawi się za ostatnim znakiem, czyli przed ostatnim znakiem końca akapitu. Oczywiście standardowo znak końca akapitu jest niewidoczny na ekranie monitora, chyba że użytkownik przestawi to w opcjach programu. Kiedy naciskamy klawisz strzałki w prawo, kursor przesuwa się po jednym znaku w prawo i program powinien odczytać znak, przed którym się ustawi. Do usuwania zbędnych lub błędnie wprowadzonych znaków służą klawisze Delete i Backspace. Klawiszem Delete kasujemy znak z prawej strony kursora, a Backspace usuwa jeden znak z lewej jego strony. Podczas usuwania użytkownik powinien usłyszeć, jaki znak kasuje. Po usunięciu znaku cały tekst skraca się i zostanie przesunięty, tak aby zapełnić przestrzeń po skasowanym znaku. Edytor tekstu Microsoft® Word® posiada kilka skrótów klawiaturowych powszechnie stosowanych w innych programach tego rodzaju do nawigacji po dokumencie. Aby z dowolnego miejsca w tekście przeskoczyć na początek dokumentu, naciskamy skrót Control+Home. Na koniec, czyli tuż przed ostatni znak końca ostatniego akapitu, przechodzimy, naciskając Control+End. Na początek wiersza, w którym aktualnie znajduje się kursor – Home, na jego koniec – End. Klawiszami strzałek prawo/lewo przemieszczamy się o jeden znak w jednym z kierunków, a strzałkami góra/dół o jeden wiersz do góry lub w dół. Niewidomi użytkownicy klawisze strzałek wykorzystują również do odczytywania tekstów. Do przeskakiwania z jednego wyrazu na drugi służą skróty klawiaturowe Control+strzałka w prawo lub Control+strzałka w lewo. Po zastosowaniu jednego z tych skrótów kursor zawsze ustawia się na początku wyrazu, na który został przeniesiony, a dokładniej: znajdzie się przed pierwszym znakiem wybranego wyrazu. Skrót Control+strzałka w dół przenosi kursor o jeden akapit w dół, a Control+strzałka w górę o akapit w górę. Tu również ustawia się z lewej strony pierwszego znaku w danym akapicie. Wymienione tutaj podstawowe skróty dają możliwość dotarcia praktycznie do każdego miejsca w dokumencie programu Microsoft® Word®. Nieco inaczej należy nawigować po tabeli wstawionej do dokumentu. Więcej na ten temat można znaleźć w tym rozdziale, w części poświęconej tabelom. 
Szybkim sposobem na przeniesienie kursora w konkretne miejsce w dokumencie jest użycie poleceń „Znajdź...” i „Przejdź do...”. Pierwsze z nich dostępne jest w menu „Edycja” lub pod skrótem klawiaturowym Control+F. W polu edycyjnym okna dialogowego, które wyświetli się po wybraniu tego polecenia, wpisujemy poszukiwany ciąg znaków. Nie musi to być cały wyraz. Możemy tam wpisać fragment wyrazu czy dowolną frazę. Należy pamiętać, że program wyszukuje identyczny ciąg znaków w tekście. Gdy warunek ten zostanie spełniony, zaznacza ten pasujący fragment i zatrzymuje się na nim. Okno dialogowe nie znika. Aby zamknąć okno wyszukiwania i przejść do treści dokumentu w miejscu, gdzie wystąpił szukany fragment, wystarczy nacisnąć klawisz ESC. Ponowne naciśnięcie klawisza Enter przed zamknięciem okna do wyszukiwania spowoduje ponowną próbę szukania tego samego ciągu znaków, rozpoczynając od miejsca tuż za ostatnim wystąpieniem szukanego tekstu. Jeżeli podanego ciągu znaków nie ma w całym dokumencie, to program pokaże stosowne okienko z komunikatem. Kolejne wspomniane wyżej polecenie, „Przejdź do...” jest również dostępne z menu „Edycja” lub za pomocą skrótu klawiaturowego Control+G. Okno dialogowe tego polecenia składa się z dwóch podstawowych elementów. Pierwszy z nich to lista „Przejdź do”, na której można zaznaczyć, do jakiego obiektu ma przejść kursor, a drugi to pole edycyjne do wpisania numeru lub nazwy obiektu, do którego program ma przeskoczyć. Standardowo, po otwarciu omawianego okna, na liście wybrana jest strona. Gdy w polu edycyjnym wpiszemy numer strony i naciśniemy Enter, program przeniesie kursor na początek strony o podanym numerze. Proszę przejrzeć dostępne obiekty na liście, do których może przechodzić kursor. Najczęściej stosuje się stronę czy wiersz. 
Sprawne posługiwanie się opisanymi tutaj skrótami i poleceniami pozwoli na wydajną pracę z dokumentem. Nawigacja po dokumencie będzie również przydatna do zaznaczania fragmentów do późniejszego formatowania. Jeden ze sposobów zaznaczania bloków tekstu z klawiatury został dokładniej opisany w części dotyczącej formatowania w tym rozdziale. Opisałem tam również sposoby kopiowania i przenoszenia zaznaczonego bloku tekstu. 
```Ustawienia i podziały strony.
Podział tekstu na strony dokonuje się automatycznie podczas dopisywania nowych treści do redagowanego dokumentu. Jeżeli zapełni się cały obszar strony przeznaczony na zapisanie, program utworzy nową stronę. Taki podział, nie wymuszany przez użytkownika, jest dynamiczny. Oznacza to, że gdy dopiszemy nowy fragment wewnątrz dokumentu, część znajdująca się poniżej zostanie przesunięta i podziały na strony również się przesuną. Takie, tworzone automatycznie przez edytor podziały na strony będziemy nazywać miękkimi. Są jednak sytuacje, gdy użytkownik, pomimo że strona nie została jeszcze zapełniona do końca, chce wymusić koniec strony i dalszy ciąg rozpocząć od nowej. Na przykład, gdy kończymy jeden rozdział i zaczynamy nowy lub dalsza część dokumentu ma być oddzielona od poprzedniej. Aby wstawić twardy znak podziału strony, ustawiamy kursor w miejscu, gdzie ma kończyć się strona, i naciskamy Control+Enter. Gdy miejsce wstawiania nowej strony będzie na końcu dokumentu, to zostanie utworzona pusta strona na końcu, a jeśli będzie on gdzieś w środku, wtedy w tym miejscu tekst zostanie rozdzielony na dwie strony. Niezależnie od miejsca, w którym wstawimy twardy znak nowej strony, będzie on zawsze znajdował się w tym miejscu tekstu. Należy więc odróżniać podziały na strony wstawiane automatycznie przez program Microsoft® Word® od tych dodawanych przez użytkownika. Pierwsze nie są związane z miejscem w dokumencie, a drugie przypisane na stałe do danego miejsca w tekście. 
Niezależny od podziału na strony jest podział na sekcje. Sekcja to dowolny fragment dokumentu, który może mieć swoje odmienne parametry formatowania strony. Najczęściej sekcja jest nadrzędna w stosunku do strony i może zawierać dowolną ilość stron. Każda sekcja może mieć swój niezależny system numerowania stron, odmienne marginesy strony czy swoje nagłówki i stopki, będąc jednocześnie razem z innymi sekcjami jednym dokumentem. Na pasku statusu okna wyświetlane są informacje, w której sekcji aktualnie znajduje się kursor. Jeżeli w dokumencie będzie więcej niż jedna sekcja, to w każdej z nich może wystąpić strona o takim samym numerze. Na wspomnianym pasku statusu jako pierwszy podawany jest nadany numer strony, następnie numer sekcji, a dalej kolejna, liczona od początku strona w dokumencie niezależnie od numeru, jaki został jej nadany. Numer ten jest łamany przez całkowitą ilość stron w całym dokumencie. Odczytując informacje z paska statusu okna głównego edytora, możemy uzyskać pełną wiedzę o podziale edytowanego właśnie dokumentu na strony, sekcje i poznać aktualne położenie kursora. Nowo utworzony pusty dokument ma więc jedną sekcję i jedną pustą stronę. W miarę wpisywania tekstu liczba stron będzie rosła, ale sekcja będzie ciągle ta sama. Aby dodać nową sekcję, wybieramy z menu „Wstaw” polecenie „Podział...”. Następnie w oknie dialogowym nazwanym także „Podział” wybieramy jedną z opcji. Cztery z nich pozwalają na wstawienie nowej sekcji, są to: „Następna strona”, „Ciągły”, „Strona parzysta” i „Strona nieparzysta”. Wybranie pierwszej z wymienionych opcji, czyli „Następna strona”, i naciśnięcie klawisza Enter spowoduje wstawienie w miejscu, gdzie aktualnie znajduje się kursor, nowej sekcji i jednocześnie nowej strony. Drugi z wariantów, nazwany „Ciągły”, wstawia tylko nową sekcję. Większość najnowszych wersji programów odczytujących ekran potrafi informować o przejściu kursora do nowej sekcji czy nowej strony. Podsumowując, jeżeli chcemy w ramach jednego dokumentu rozpocząć nowy jego fragment, składający się z dowolnej liczby stron, które będą miały inne ustawienia marginesów, odmienny rozmiar arkusza czy nagłówek lub stopkę, albo niezależną własną numerację stron, wtedy warto rozpoczynać nową sekcję. 
Teraz przejdziemy do ustawień strony. Okno dialogowe do ich ustawiania wyświetli się po wybraniu polecenia „Ustawienia strony” z menu „Plik”. Składa się ono z trzech zakładek: „Marginesy”, „Papier”, „Układ”. Rozpoczniemy od marginesów. Na pierwszej zakładce możemy ustawić pięć marginesów strony, czyli górny, dolny, lewy, prawy i na oprawę. Cztery pierwsze nie wymagają specjalnego komentarza. Standardowo każdy z nich jest ustawiony na 2,5 centymetra, a margines na oprawę ma wartość zero. Lewy i prawy margines strony był już wstępnie omówiony przy okazji akapitów i tabulatorów. To właśnie po 2,5 centymetra z każdej strony ograniczało do szesnastu centymetrów całą szerokość arkusza formatu A4, czyli do 21 centymetrów. Górny i dolny margines strony nie ma większego znaczenia dla użytkownika podczas wprowadzania tekstu, ponieważ   jak zostało to już napisane   podział na strony jest automatyczny i zmienia się dynamicznie w miarę dopisywania znaków. Zaleca się więc pozostawienie czterech marginesów bez zmian, szczególnie jeżeli nie możemy podejrzeć wydruku. Marginesy o standardowych rozmiarach gwarantują, że praktycznie na każdej drukarce cały obszar kolumny tekstu zmieści się na papierze i żaden znak nie będzie obcięty na wydruku. Piąty margines na oprawę możemy zmodyfikować, jeżeli wydrukowane strony będą oprawiane. 
Wartości rozmiarów wszystkich marginesów ustala się w pięciu polach edycyjnych w identyczny sposób, wpisując wartość w centymetrach lub modyfikując go o 0,1 centymetra klawiszami strzałek góra dół. Zwyczajowa wielkość marginesu na oprawę to około jednego centymetra. Po ustaleniu rozmiarów poszczególnych marginesów na liście „Pozycja marginesu na oprawę” możemy wybrać jego położenie na górze lub z lewej strony arkusza. Kolejna kontrolka na tej zakładce to wybór jednej z dwóch opcji orientacji strony. Możemy wybrać pionową lub poziomą. Standardowo ustawiona jest pionowa, czyli dłuższy bok kartki będzie jej wysokością, gdy zaznaczymy opcję poziomą, arkusz formatu A4 będzie miał 297 milimetrów szerokości. Zauważmy, że przy tej orientacji szerokość kolumny do zapisania zwiększy się do 247 milimetrów. Orientację poziomą stosuje się najczęściej wtedy, gdy trzeba zmieścić na jednej stronie więcej informacji w jednym wierszu. Na następnej liście, nazwanej „Kilka stron”, możemy wybrać jedną z opcji drukowania wielu stron. Wybór pierwszego elementu – „Standardowo”   powoduje, że każda strona będzie wyglądać identycznie, natomiast opcję „Marginesy lustrzane” ustawiamy, gdy drukujemy obustronnie i wtedy margines na oprawę jest poprawnie wstawiany. Opcje nazwane „Dwie strony na arkusz” i „Karta składana jak książka” umożliwiają wydruk dwóch stron na wybranym formacie kartki. Kolejna lista rozwijana pozwala na określenie, od jakiego miejsca w edytowanym dokumencie będą zastosowane opcje ustawień strony. Może być to od sekcji, w której jest teraz kursor, od bieżącego miejsca lub dla całego dokumentu. Na koniec na tej zakładce możemy wybrać przycisk „Domyślne”, który pozwoli zmodyfikować zapisane w szablonie domyślne ustawienia. Gdy je zmienimy, będą stosowane do każdego nowo tworzonego dokumentu. Na kolejnej zakładce „Papier” mamy możliwość zmiany wielkości arkusza, na którym będzie drukowany dokument. Najczęściej stosuje się format A4, ale zmieniając to ustawienie na liście, można oczywiście drukować na innym obsługiwanym przez posiadaną drukarkę formacie. Ostatnia zakładka –„Układ”   pozwala ustawić położenie nagłówka i stopki, początku sekcji oraz wyrównania dokumentu w pionie. Jeśli chodzi o ten ostatni parametr, to najlepiej pozostawić domyślne ustawienie, czyli „do góry”, wtedy, gdy strona nie będzie zadrukowana w całości, zawsze będzie zaczynała się od górnego marginesu. Po wybraniu wszystkich opcji na tych trzech zakładkach naciskamy przycisk OK i wracamy do okna dokumentu. 
```Wstęp do formatowania.
Formatowaniem dokumentu będziemy nazywać nadawanie mu pożądanego wyglądu i układu treści na stronach. W kolejnych częściach tego rozdziału opiszę podstawowe elementy formatowania dostępne dla osoby niewidomej, a więc związane z wyglądem czcionek, układem akapitów, listami numerowanymi i wypunktowanymi oraz z tabelami. Nie są to oczywiście wszystkie dostępne w edytorze Microsoft® Word® możliwości formatowania dokumentu. Opiszę jednak podstawy w pełni dostępne dla niewidomego użytkownika, dające pełną kontrolę nad jego wyglądem i możliwość samodzielnej pracy. Użycie bardzo zaawansowanych funkcji formatowania bez możliwości podglądu rezultatów ich użycia na ekranie monitora może spowodować pogorszenie wyglądu dokumentu na wydruku i utratę jego czytelności. 
Pojęcie akapitu zostało już opisane w poprzednich częściach tego rozdziału. Teraz krótko o czcionce. Czcionka komputerowa jest nazywana fontem i terminów tych będę używał zamiennie, co jest pewnym uproszczeniem. Jeden font jest więc cyfrowym nośnikiem pisma - kompletem znaków pisarskich - przy użyciu których można złożyć fragment tekstu. Nie będę tutaj zagłębiał się w różnice pomiędzy znakami pisarskimi i typograficznymi, ponieważ wykracza to poza tematykę tej publikacji. Zagadnienie projektowania fontów jest bardzo skomplikowane, a informacje przechowywane w fontach to znacznie więcej niż tylko krój i wygląd liter, cyfr czy znaków interpunkcyjnych. W kolejnej części tego rozdziału opiszę tylko zagadnienia związane z ustawianiem wyglądu wybranych znaków w dokumencie za pomocą skrótów klawiaturowych i okienka formatowania czcionki w programie Microsoft® Word®. Wracając do formatowania dokumentu, wszystkie jego elementy podzielę na kilka części. Rozpoczniemy od formatowania czcionek, czyli wyboru fontu, ustawiania stylu i wielkości oraz dodatkowych parametrów, takich jak kolor czy inne efekty graficzne. Każdy znak w tekście może mieć niezależne ustawienia. Możemy więc formatować nawet każdy znak oddzielnie. Aby wskazać, które znaki będziemy formatować, należy je wcześniej zaznaczyć. Opiszę teraz najprostszy sposób zaznaczania fragmentu tekstu, czyli sąsiadujących ze sobą znaków. Aby sprawnie zaznaczać tekst używając klawiatury, należy wcześniej opanować nawigację po dokumencie opisaną wyżej w tym rozdziale. Przedstawiłem tam podstawowe skróty klawiaturowe do przemieszczania kursora po dokumencie. Kursor zawsze znajduje się w jakimś miejscu i poprzez użycie stosownego skrótu przeskakuje w inne miejsce, np. o jeden znak, wyraz, akapit itp. Kiedy chcemy zaznaczyć dowolny fragment tekstu, to najprościej będzie to zrobić ustawiając kursor na początku tego fragmentu i trzymając naciśnięty klawisz Shift, użyć skrótu przenoszącego kursor w nowe miejsce. Wtedy przestrzeń pomiędzy miejscem, w którym kursor znajdował się przed rozpoczęciem zaznaczania, a tym, do którego przeskoczył, zostanie zaznaczona. Zaznaczanie to może odbywać się w kierunku do początku dokumentu, jak i do jego końca, a punktem zaczepienia będzie początkowe położenie kursora. Teraz kilka przykładów. Gdy chcemy zaznaczyć jeden akapit, ustawiamy kursor na początku wybranego akapitu i trzymając klawisz Shift, naciskamy skrót Control+strzałka w dół. Jeśli chcemy zaznaczyć kolejny, to nie puszczając klawisza Shift, ponownie naciskamy skrót powodujący przejście do następnego akapitu. Jeden znak zaznaczymy przez naciśnięcie klawisza strzałki w prawo lub w lewo, trzymając klawisz Shift. Cały wyraz zostanie zaznaczony po ustawieniu kursora na początku wybranego wyrazu i naciśnięciu skrótu Control+strzałka w prawo. Do zaznaczania całego dokumentu, bez względu na to, w jakim położeniu jest aktualnie kursor, wystarczy nacisnąć skrót Control+A. Podsumowując kwestię zaznaczania, należy tak zaplanować tę operację, aby jak najmniejszą ilością skrótów klawiaturowych precyzyjnie zaznaczyć potrzebny fragment. 
Jeśli będziemy formatować jeden akapit, czyli np. odległości przed i po akapicie, marginesy lub odstępy między wierszami, wystarczy ustawić w nim kursor i włączyć stosowną funkcję formatującą. Gdybyśmy chcieli ustawić formatowanie akapitu na większej ilości akapitów jednocześnie, trzeba by było je wszystkie wcześniej zaznaczyć. O zaznaczaniu tabeli oraz poszczególnych jej wierszy czy kolumn napiszę dalej w tym rozdziale, w części dotyczącej tabel. Po zaznaczeniu fragmentu tekstu nie możemy naciskać żadnych klawiszy powodujących wpisanie znaku do dokumentu, ponieważ całe zaznaczenie zostanie zastąpione tym właśnie znakiem. Należy także pamiętać, że naciśnięcie klawisza Delete lub Backspace spowoduje skasowanie zaznaczonego fragmentu tekstu. Bardzo łatwo więc w niepożądany sposób zmodyfikować zawartość dokumentu. Do przywracania poprzedniej wersji tekstu przyda się w takiej sytuacji polecenie „Cofnij” z menu „Edycja” lub skrót Control+Z. Cofanie zmian zadziała pod warunkiem, że dokument nie zostanie zapisany np. skrótem Control+S. Aby zlikwidować zaznaczenie bez żadnych zmian w dokumencie, najbezpieczniej nacisnąć dowolny klawisz strzałki. Warto dobrze opanować zaznaczanie fragmentu tekstu przy użyciu klawiatury, ponieważ jest to czynność często powtarzana szczególnie podczas formatowania dokumentu, a mało precyzyjne i niezbyt sprawne jej wykonywanie znacznie spowalnia pracę z programem. 
Na koniec tej części rozdziału zapowiedziana wcześniej metoda kopiowania i przenoszenia zaznaczonego fragmentu tekstu. Jeżeli zaistnieje potrzeba skopiowania jakiegoś fragmentu tekstu, to po jego zaznaczeniu naciskamy skrót Control+C, czyli kopiowanie do schowka. Od tej chwili wskazany fragment tekstu znajduje się we wspomnianym schowku. Teraz możemy już zlikwidować zaznaczenie, ustawić kursor w nowym miejscu i wkleić skopiowany wcześniej tekst. Ten tekst zacznie się od miejsca, w którym ustawiliśmy kursor, a jego wklejenie spowoduje odsunięcie znaków poniżej. Skrót do wklejania ze schowka to Control+V. Przenoszenie fragmentu tekstu różni się od kopiowania tylko tym, że zaznaczony fragment zniknie z miejsca, w którym był zaznaczany, i po wklejeniu zostanie wstawiony w nowe. Skrót do wycinania do schowka to Control+X. Wklejanie wywołujemy identycznie jak poprzednio, czyli skrótem Control+V. Podsumowując, procedura kopiowania wygląda następująco: zaznaczamy fragment, który chcemy skopiować, naciskamy skrót Control+C – kopiowanie do schowka, przenosimy kursor w miejsce, w którym będzie wstawiany skopiowany fragment, i naciskamy Control+V, czyli wklejanie ze schowka. Procedura do przenoszenia różni się tylko tym, że zamiast skrótu Control+C użyjemy Control+X – wytnij do schowka, a zaznaczony fragment zniknie po wykonaniu całej operacji z miejsca, w którym znajdował się na początku. Kopiowanie i przenoszenie można stosować ramach jednego dokumentu, a także pomiędzy różnymi dokumentami. Dopuszczalne jest też przenoszenie i kopiowanie tekstów między różnymi aplikacjami, na przykład z Notatnika do programu Word® i odwrotnie. 
```Formatowanie znaków.
Każdy znak w dokumencie może mieć niezależne od innych parametry. Przed rozpoczęciem formatowania znaków należy je wcześniej zaznaczyć, co zostało opisane w poprzedniej części rozdziału. Właściwie wszystkie parametry znaków można zmodyfikować, korzystając z okna dialogowego „Czcionka”. Wyświetli się ono po wybraniu polecenia „Czcionka” z menu „Format” lub skrótu klawiaturowego Control+D. Teraz na dwóch zakładkach możemy ustawić wszystkie dostępne parametry zaznaczonych znaków. Rozpoczniemy od pierwszej zakładki „Czcionka”. Trzy pierwsze kontrolki to pola edycyjne z listami dopuszczalnych wartości. Możemy do nich wpisywać lub wybierać je strzałkami góra/dół. Rozpoczniemy od wyboru czcionki, jaka będzie użyta do wyświetlenia zaznaczonego wcześniej fragmentu tekstu. W zależności od ilości zainstalowanych w systemie fontów będziemy dysponować różną ich liczbą. Najpopularniejsze i najczęściej stosowane to Times New Roman, Arial i Courier New. W kolejnej kontrolce wybieramy styl czcionki, a więc normalny, pogrubiony, kursywę lub połączenie obu właściwości, czyli pogrubioną kursywę. Bardzo ważną właściwością znaków w tekście jest ich rozmiar, który jest podawany w punktach typograficznych. To podstawowa jednostka miary do podawania rozmiaru czcionki. W trakcie rozwoju drukarstwa, a później w wyniku pojawienia się składu komputerowego na świecie powstały i przyjęły się trzy systemy miary czcionek. Długość jednego punktu w zależności od zastosowanego systemu może wahać się od 0,3759 do 0,3514 milimetra. Nie będziemy tutaj zagłębiać się w historię systemów miar i drukarstwa. Ważne jest, aby wpisując znak o konkretnym rozmiarze, bez podglądu na ekranie można było sobie wyobrazić jego rzeczywisty rozmiar. Nie tylko wielkość znaków, ale również odstępy między wierszami, akapitami i znakami są podawane w tych samych jednostkach. Wiedząc, jaką długość ma jeden punkt, można łatwo wyliczyć wysokość znaku czy odstępu. Standardowo w tekście podstawowym w programie Microsoft® Word® znak ma rozmiar 12 punktów, a odstęp między wierszami ustawiony jest na pojedynczy, czyli kolejne 12 punktów. O odstępach między wierszami więcej napiszę w części poświęconej formatowaniu akapitu. W polu edycyjnym „rozmiar” możemy więc wpisać dowolną wartość lub zmienić ją strzałkami góra/dół. Kolejny parametr znaków to kolor. W następnej kontrolce można go zmienić, wybierając jedno z pól klawiszami strzałek. Poszczególne kolory są rozmieszczone dwuwymiarowo, a więc w poszukiwaniu odpowiadającego nam koloru trzeba używać wszystkich czterech klawiszy strzałek. To jedyna kontrolka w tym okienku, na której wybór należy potwierdzić klawiszem Enter. Po jego naciśnięciu wybór zostanie zatwierdzony i możemy tabulatorem przejść do następnych ustawień. W dalszej części będą to listy i pola wyboru. Większość z nich nie wymaga komentarza. Zaznaczenie pola wyboru „Kapitaliki” spowoduje zamianę wszystkich małych liter na wyglądające tak jak duże, z tym że ich wielkość będzie mniejsza od prawdziwych dużych liter. Przyjmą tylko krój dużej litery. Pole wyboru „Wszystkie wersaliki” jest domyślnie niezaznaczone, a gdy je oznaczymy, wszystkie zaznaczone litery zmienią się na duże, czyli majuskuły. Przycisk „Domyślne...” pozwala na zmianę domyślnych ustawień w szablonie normal na te właśnie wybrane. Przejdziemy teraz do drugiej zakładki w omawianym oknie, czyli „Odstępy między znakami”. Pierwsza kontrolka o nazwie „Skala” pozwala na wpisanie lub zmianę strzałkami góra/dół szerokości znaku. Wartość tę podaje się w procentach, a dopuszczalne wartości powinny mieścić się w przedziale od 1 do 600 procent. 100 procent to standardowa szerokość znaku. Na dwóch kolejnych listach możemy zmienić odstępy w poziomie między znakami oraz obniżyć lub podnieść dowolny fragment tekstu w stosunku do pozostałych znaków w wierszu. W polach edycyjnych „co” wpisuje się wartości, o ile punktów ma być rozstrzelony lub podniesiony czy obniżony zaznaczony fragment. Kiedy nie mamy podglądu ekranu, lepiej zmian tych dokonywać ostrożnie, aby nie pogorszyć czytelności tekstu. Zaznaczenie pola edycyjnego „Kerning dla czcionek” i wpisanie rozmiaru, dla jakich ma on być zastosowany, pozwoli na zmianę odstępów pomiędzy zapisanymi przez projektantów fontów parami konkretnych znaków. Pewne specyficzne znaki są bardziej czytelne, jeśli pomiędzy nimi zastosuje się odmienne odstępy. Pozostaje nam jeszcze trzecia zakładka nazwana „Efekty tekstowe”. Umożliwia ona włączenie animacji w dokumencie. Z przyczyn oczywistych nie będę ich tutaj omawiał. Na koniec ustawień wszystkich parametrów i właściwości pozostaje nacisnąć przycisk OK i zastosować je w zaznaczonym tekście. 
Część właściwości znaków można zmodyfikować bez otwierania okna „Czcionka”, korzystając wyłącznie ze skrótów klawiaturowych. Wszystkie wymienione poniżej skróty działają jak przełącznik, czyli gdy określona właściwość jest wyłączona, skrót ją włącza i odwrotnie. A oto najważniejsze skróty: pogrubienie – Control+B, kursywa – Control+I, podkreślenie – Control+U, zwiększanie rozmiaru znaku o jeden punkt – Control+], zmniejszenie rozmiaru znaku o jeden punkt – Control+[, zwiększenie rozmiaru znaku o dwa punkty – Control+Shift+>, zmniejszenie rozmiaru znaku o dwa punkty – Control+Shift+<. 
```Formatowanie akapitów.
Pojęcie akapitu i zasady dzielenia dokumentu na te podstawowe jednostki zostały już opisane wcześniej w tym rozdziale. Teraz zajmiemy się ustawianiem właściwości akapitu nadających mu bardziej czytelny i przejrzysty wygląd. Formatowanie akapitu może odbywać się za pomocą okna dialogowego „Akapit” wywoływanego poleceniem „Akapit” z menu „Format” lub za pośrednictwem skrótów klawiaturowych. Podstawowe parametry, jakimi się tutaj zajmiemy, to lewy i prawy margines, odległości przed i po akapicie, odstępy między wierszami, wyrównanie tekstu, wcięcie pierwszego wiersza oraz podział akapitu na strony. 
Oprócz lewego i prawego marginesu strony, każdy akapit posiada jeszcze swoje własne marginesy, które sumują się i tworzą na wydruku całość. Na przykład, jeżeli przyjmiemy, że lewy margines strony ma standardowy rozmiar 2,5 centymetra, a lewy margines akapitu zostanie ustawiony na 2 centymetry, to razem cały lewy margines będzie sumą obu, czyli 4,5 centymetra. Analogicznie rzecz się ma z prawym marginesem. Oczywiście każdy akapit może mieć różne rozmiary marginesów, ale dla całego akapitu musi on być taki sam. Trzecim marginesem jest lewy margines pierwszego wiersza akapitu. Jest to po prostu wcięcie pierwszego wiersza. Błędne jest więc wymuszanie tego wcięcia znakami spacji lub tabulatora, co się często praktykuje. Oba lewe i prawy margines podajemy w centymetrach. Są one widoczne na poziomej linijce wyświetlanej tuż nad oknem dokumentu. Kolejnym parametrem służącym do rozmieszczenia tekstu w poziomie jest wyrównanie. Dopuszczalne są cztery warianty: do lewej – lewa krawędź tekstu jest dosunięta równo do lewego marginesu, do prawej – prawa strona jest równo dosunięta do prawego marginesu, do środka – każdy wiersz jest równo oddalony od lewej i prawej krawędzi strony, i wyrównany obustronnie, czyli wyrazy w wierszach są tak rozsunięte, aby lewa i prawa krawędź tekstu była równo przysunięta do obu marginesów. 
Na czytelność pojedynczego akapitu i całego dokumentu duży wpływ ma ustalenie odstępów pomiędzy poszczególnymi akapitami, jak i między wierszami wewnątrz każdego akapitu. Odległości te podaje się w punktach typograficznych. Więcej informacji o tych jednostkach znalazło się w części o formatowaniu znaków. Standardowo w szablonie normal odległości pomiędzy akapitami ustawione są przed i po na zero punktów, a między wierszami na wielkość pojedynczą, czyli jednego wiersza. Każdy akapit ma dwie niezależne odległości, tzw. „przed” i „po”. Ich zwiększenie powoduje odsunięcie jednego akapitu od drugiego. Jeżeli sąsiadujące ze sobą akapity mają ustalone pewne odległości „przed” i „po”, to sumują się one. Jeżeli na przykład pierwszy akapit ma odległość „po” ustawioną na 48 punktów, a drugi „przed” na 24 punkty, to pomiędzy nimi będzie dystans 72 punktów. Znając przybliżony rozmiar jednego punktu, można łatwo obliczyć powstałą przestrzeń. Jeśli chodzi o interlinie, czyli odstępy między wierszami, to ustala się je w odniesieniu do użytego rozmiaru znaku w wierszu. Gdy w akapicie znaki mają rozmiar 12 punktów, to odległość 1,5 wiersza będzie równa 18 punktów. Kiedy zwiększamy rozmiar znaków, automatycznie proporcjonalnie zwiększa się odległość między wierszami. Teraz opiszę, w jaki sposób wszystkie te parametry ustawiać. 
Jak już wspomniałem, do ustawienia wszystkich właściwości akapitu służy okno dialogowe. Wyświetlamy je poleceniem „Akapit” z menu „Format”. Ma ono dwie zakładki: „Wcięcia i odstępy” oraz „Podziały wiersza i strony”. Rozpoczniemy od pierwszej z nich. Wszystkie kontrolki zlokalizowane na niej podzielone są na trzy grupy: „Ogólne”, „Wcięcia” oraz „Odstępy”. W grupie ogólne ustawiamy na liście rozwijanej rodzaj wyrównania tekstu w całym akapicie, a więc do lewej, do prawej, wyśrodkowany i wyjustowany. Kolejna lista nazwana „Poziom konspektu” pozwala na wybranie jednego z dziesięciu elementów. Zwykły tekst, taki jak np. treść tego rozdziału, ustawiamy jako tekst podstawowy, a wszelkiego rodzaju tytuły i podtytuły jak odpowiedni poziom. Jest to szczególnie istotne przy tworzeniu spisu treści. Więcej o tej właściwości znalazło się w części dotyczącej spisów i indeksów w tym rozdziale. Przechodzimy teraz do drugiej grupy kontrolek, w której ustawiamy wcięcia i marginesy. W dwóch polach edycji nazwanych „od lewej” i „od prawej” podawane są odpowiednio lewy i prawy margines zaznaczonych akapitów lub jednego, w którym znajduje się kursor. W kontrolkach tych można wpisać rozmiar marginesu w centymetrach lub zmienić go strzałkami góra/dół co 0,1 centymetra. Następna lista rozwijana „Specjalne” pozwala zmodyfikować lewy margines pierwszego wiersza. Jeżeli wybierzemy pozycję „brak”, wszystkie wiersze będą zaczynały się w tym samym miejscu od lewego marginesu. Oczywiście pod warunkiem, że zastosowano wyrównanie do lewej lub justowanie. Opcja „pierwszy wiersz” pozwala na ustawienie wcięcia pierwszego wiersza w akapicie. Domyślna jego wartość to 1,25 centymetra. Aby ją zmodyfikować, należy przejść do pola edycyjnego „Co” i wprowadzić nową wartość. Trzecia z opcji ustawień specjalnych to „Wysunięcie”. Wybranie jej da efekt odwrotny do poprzedniej, czyli pierwszy wiersz będzie zaczynał się od lewego marginesu, a pozostałe będą przesunięte w prawo o wartość z pola „Co”. Lewy margines akapitu składa się z dwóch niezależnych. Pierwszy z nich to margines pierwszego wiersza, a drugi dotyczy wszystkich wierszy z wyjątkiem pierwszego. Wybierając jedną z opcji ustawień specjalnych, modyfikujemy więc te dwie wartości. Prawy margines akapitu mamy tylko jeden i ustawić go można tylko we wspomnianym wcześniej polu edycyjnym. Pamiętajmy, że omawiane tutaj odległości od lewej i prawej sumują się z marginesami strony i że, nie jest to ta sama wartość. Standardowo wielkości te równe są zero centymetrów. Trzecia grupa kontrolek „Odstępy” pozwala ustawić odległość przed i po akapicie. Wartości te podajemy w punktach, podobnie jak rozmiar czcionki. Najlepiej używać ilości punktów będących wielokrotnością wielkości znaku. Pozwoli to na kontrolę rozmieszczenia układu treści w dokumencie bez jego podglądu na ekranie. Bardzo często, szczególnie początkujący użytkownicy programu rozsuwają akapity jeden od drugiego, w celu poprawy czytelności i przejrzystości dokumentu, wstawiając znaki końca akapitu przez wielokrotne naciśnięcie klawisza Enter, co jest błędem. Zamiast tego powinniśmy zwiększyć odległości „przed” i „po”. Na koniec odstępów pozostały interlinie, czyli odstępy pomiędzy wierszami wewnątrz akapitu. Standardowo w szablonie normal wybrana jest wartość pojedyncza, co oznacza, że odstęp będzie równy wysokości znaku. Możemy jeszcze wybrać odstęp 1,5 lub 2 wiersze. Jeżeli ustawimy jedną z pozostałych wartości, czyli „co najmniej”, „dokładnie” lub „wielokrotnie”, wymagane jest wpisanie wartości do pola edycyjnego „Co”. Przycisk „Tabulatory”, dostępny także z tego okna dialogowego, wyświetla identyczne okienko jak polecenie „Tabulatory” z menu „Format”. To już wszystkie właściwości możliwe do ustawienia na opisywanej zakładce. Przejdziemy teraz do podziałów wiersza i strony. Na początek wyjaśnimy sobie dwa użyte tutaj pojęcia, a mianowicie wdowa i bękart. Wdowa będzie to ostatni wiersz akapitu, który znalazł się na górze nowej strony, a bękart to pierwszy wiersz akapitu umieszczony na samym dole strony. Jeżeli zaznaczymy pole wyboru „Kontrola bękartów i wdów”, to wiersze te będą umieszczane na stronie z całym akapitem. Warto ją stosować. Jeżeli nie była aktywna, to trzeba zaznaczyć cały dokument i po jej włączeniu wybrać przycisk OK. Domyślnie opcja ta powinna być włączona. Na omawianej zakładce jest jeszcze kilka pól wyboru, które nie są oznaczone w domyślnych ustawieniach szablonu. Jeżeli chcemy, aby określone akapity zawsze znajdowały się na tej samej stronie, to najpierw należy je zaznaczyć i oznaczyć pole wyboru „Razem z następnym”. Kiedy chcemy, aby określony akapit znajdował się zawsze po znaku podziału strony, należy go wybrać i oznaczyć pole wyboru „Podział strony przed”. To najważniejsze opcje drugiej zakładki okna dialogowego „Akapit”. 
Do formatowania akapitu możemy także użyć kilku podstawowych skrótów klawiaturowych. Do wyrównywania tekstu służą następujące cztery skróty: Control+L – wyrównanie do lewej, Control+R    wyrównanie do prawej, Control+E – wyśrodkowanie i Control+J – justowanie. Aby bardzo szybko zmienić rozmiar odstępów między wierszami, można także użyć skrótów. Control+1 ustawia odstęp pojedynczy, Control+5 odstęp jeden i pół wiersza, a Control+2 podwójny. 
Przedstawione wyżej zasady i sposoby formatowania akapitu dają osobie niewidomej pełną kontrolę nad podstawowymi właściwościami prostego akapitu. Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na niezawodny sposób kontroli ustawień zastosowanych w akapicie. Co prawda programy odczytujące ekran mową syntetyczną dają coraz więcej możliwości kontroli nad dokumentem, ale podany poniżej sposób jest niezawodny i niezależny od tego typu oprogramowania. Po ustawieniu kursora w wybranym akapicie wystarczy wyświetlić okno dialogowe „Akapit” i przejrzeć ustawienia, które są tam wybrane. Będą to rzeczywiste ustawienia naszego akapitu. Podobnie można postąpić z oknem czcionki. 
```Listy wypunktowane, numerowane i hierarchiczne.
W tej części rozdziału opiszę, jak w najprostszy sposób tworzyć listy, korzystając wyłącznie z klawiatury i programu odczytującego ekran. Wstawianie bardziej rozbudowanych list hierarchicznych z podpunktami jest dość trudne bez możliwości obejrzenia wyników pracy na ekranie. Są dwa podstawowe sposoby numerowania lub wypunktowania treści w programie Microsoft® Word®. Pierwszy to automatyczne ich tworzenie podczas wpisywania tekstu, a drugi, polega na zaznaczaniu istniejącego już tekstu i nadawanie mu wyglądu listy. Polecam ten drugi sposób, ponieważ osobie niewidomej daje większą kontrolę nad dokumentem, chociaż pierwszy jest również możliwy do zastosowania. Lista w dokumencie tekstowym to po prostu sąsiadujące ze sobą, znajdujące się jeden pod drugim akapity, których pierwszy wiersz jest poprzedzony kolejnym numerem ze znakiem kropki lub prawego nawiasu okrągłego – to w przypadku numerowania, a element listy wypunktowanej poprzedzony jest pewnym graficznym symbolem, np. okrągłym, kwadratowym wypełnionym lub niewypełnionym, gwiazdką albo strzałką. Możemy wybierać, jaki symbol będzie użyty dla danej listy. Jak już wspomniałem, jeden element listy to akapit. Po nadaniu mu wyglądu listy pierwszy wiersz jest wysunięty w stosunku do pozostałych. Wygląda to tak, jakby lewy margines listy był przesunięty delikatnie w prawo. Jest to oczywiście margines akapitu, a nie strony. W rzeczywistości w parametrach akapitu oba marginesy mają wartość niezmienioną, a jedynie zmienia się parametr wysunięcie dostępny na liście „Specjalne” w okienku „Akapit” na zakładce „Wcięcia i odstępy”. Więcej o tym okienku i modyfikacji właściwości akapitu napisałem w części poświęconej formatowaniu akapitu w tym rozdziale. Przejdę teraz do przedstawienia pierwszego sposobu wstawiania listy, czyli automatycznego podczas wpisywania tekstu. Aby mógł on poprawnie zadziałać, muszą być wybrane stosowne ustawienia. Domyślnie po instalacji programu powinny być one włączone. Aby to sprawdzić, wybieramy polecenie „Opcje autokorekty” z górnego menu „Narzędzia” i w wyświetlonym okienku na zakładce „Autoformatowanie podczas pisania” sprawdzamy stan dwóch pól wyboru. Zanim to uczynimy, zauważmy, że na tej zakładce pola wyboru wraz z ich opisami są umieszczone na liście. Oznacza to, że z jednego pola wyboru na następne można przemieszczać się klawiszami strzałek góra/dół,. Zmiana stanu pola wyboru odbywa się klawiszem spacji. Interesują nas tylko dwa z tej listy, a mianowicie: „Listy punktowane automatycznie” i „Listy numerowane automatycznie”. Obie te kontrolki powinny być oznaczone, a wtedy podczas wstawiania nowego akapitu zostanie on potraktowany jak element listy. Jedyne, co musimy zrobić, to wskazać, od którego miejsca ma rozpoczynać się lista. Aby zainicjować listę numerowaną, wystarczy na początku nowego akapitu wprowadzić liczbę jeden, od której ma rozpocząć się numerowanie, i znak kropki lub prawego nawiasu okrągłego. Następnie po spacji wpisujemy tekst, który będzie zawartością tego elementu listy. Po zakończeniu wpisywania zawartości tego elementu naciskamy klawisz Enter i program, tworząc nowy akapit, wyświetli go jako kolejny element listy, nadając mu numer o jeden większy od poprzedniego i odpowiednio go formatując. Przy każdym kolejnym elemencie listy nie można już wpisywać numeru, wprowadzamy tylko samą treść. Gdy lista ma zostać zakończona, można dwukrotnie nacisnąć Enter lub po jednorazowym naciśnięciu tego klawisza nacisnąć Backspace. Podwójne naciśnięcie Entera spowoduje także wstawienie pustego akapitu. 
Gdy chcemy, aby nasza lista nie była ponumerowana, a tylko wypunktowana, zamiast wprowadzać w pierwszym jej akapicie jedynkę z kropką czy nawiasem, wystarczy umieścić znak gwiazdki (Shift+8) i po spacji, podobnie jak wyżej, wprowadzić treść. Wtedy, tak jak podczas numerowania, każdy kolejny akapit zostanie sformatowany automatycznie jak element wypunktowanej listy. 
Teraz drugi sposób: najpierw wpisujemy treść bez numerowania czy punktowania, identycznie jak w normalnym akapicie, a dopiero później zaznaczamy wybrane akapity i nadajemy im kształt listy. Korzystając z tego sposobu, lepiej byłoby wyłączyć opcję automatycznego numerowania i punktowania list, co zostało opisane wyżej. Wpisujemy więc zawartość naszej przyszłej listy tak, aby każdy element znalazł się w oddzielnym akapicie. Teraz zaznaczamy sąsiadujące ze sobą akapity i włączamy polecenie „Punktory i numeracja” z menu „Format”. Ograniczymy się tylko do dwóch zakładek na wyświetlonym właśnie okienku: „Numerowane” i „Punktowane”. Aby zaznaczone akapity stały się elementami numerowanej listy, przechodzimy na zakładkę „Numerowane” i klawiszem Tab ustawiamy się na listę dostępnych rodzajów list. W programie zdefiniowanych jest kilka gotowych schematów numerowanych kolejnymi liczbami lub literami alfabetu. Po wybraniu jednego z nich przechodzimy do domyślnego przycisku OK. Od tej chwili wszystkie zaznaczone akapity zmienią się w numerowane elementy listy. Jeżeli w dokumencie jest już utworzona lista i chcemy ją kontynuować, to najprościej byłoby dopisać normalne akapity tuż pod nią, zaznaczyć je, otworzyć okno „Punktory i numeracja” i wybrać ten sam schemat numerowania, jaki zastosowano wcześniej. Następnie klawiszem Tab należy przejść do przycisku opcji i wybrać „Kontynuuj poprzednią listę”. Gdybyśmy wybrali drugą z dostępnych tutaj opcji, czyli „Ponownie uruchom numerowanie”, powstałaby druga niezależna lista. 
Opisane tutaj sposoby formatowania akapitów w postaci list numerowanych i wypunktowanych uwzględniają jedynie tworzenie prostych list. Istnieje możliwość komplikowania ich struktury. Możemy tworzyć listy hierarchiczne, zawierające pomiędzy podstawowymi elementami dodatkowe podpunkty z większymi wcięciami z lewej strony. Tworzenie takich rozbudowanych struktur jest również dostępne przy użyciu klawiatury. Wymaga to jednak większej wprawy, bo muszą być czytelne i przejrzyste na wydruku. Zasada jest bardzo prosta. Najpierw wpisujemy wszystkie elementy jeden pod drugim, pamiętając, które z nich to elementy pierwszego poziomu, a które są np. podpunktami. Następnie zaznaczamy sąsiadujące ze sobą elementy jednego poziomu i za pomocą tego samego okienka jak wyżej przekształcamy je w elementy listy. Gdy w kolejności znajdą się podpunkty dla ostatniego punktu, zaznaczamy je wszystkie i numerujemy je lub punktujemy, używając innego schematu. Potem zaznaczamy dalszy ciąg kolejnych akapitów i numerujemy je tak samo jak wcześniej, zaznaczając kontynuację listy. Uzyskamy w ten sposób listę z kilkoma poziomami, a każdy z poziomów będzie dalej wysunięty niż poziom nadrzędny. Czytając taki dokument mową syntetyczną, nie zauważymy różnicy w jego czytelności, ale na wydruku ma to duże znaczenie. Ten element formatowania warto stosować wtedy, gdy w dokumencie znajdują się dane, których zaprezentowanie w formie listy poprawi ich czytelność. Najlepiej stosować proste jednopoziomowe listy, szczególnie gdy nie mamy wprawy z tworzeniem ich bez podglądu ekranu. Nie wyczerpałem tutaj zagadnienia numerowania czy wypunktowania w dokumencie, przedstawiłem tylko to, co może ułatwić użycie tych elementów osobie niewidomej czy słabowidzącej. 
```Przypisy.
Trudno sobie wyobrazić pewne rodzaje dokumentów, w których nie znalazłyby się przypisy. Niewidomi czy słabowidzący użytkownicy programu Microsoft® Word® mogą bez większych problemów wstawiać tego rodzaju wydzielone fragmenty tekstu. Omawiany edytor dopuszcza wstawianie dwóch rodzajów przypisów dolne – na dole strony, w której znajduje się odwołanie, i końcowe   na końcu całego dokumentu. Nie będę tutaj opisywał zasad tworzenia przypisów, a jedynie zagadnienia związane z umieszczaniem ich w tekście za pomocą klawiatury. W górnym menu „Wstaw” jest rozwijane menu w prawo „Odwołanie”, w którym mamy polecenie „Przypis dolny”. Po jego wybraniu wyświetli się okno dialogowe, za pomocą którego możemy ustawić rodzaj i wygląd wstawianych przypisów. Domyślne ustawienia nie wymagają specjalnych zmian. Możemy więc wybrać wstawianie przypisów na dole strony, na której umieścimy odnośnik, lub na końcu całego dokumentu. Najczęściej stosowany sposób numerowania to po prostu kolejne liczby. Program daje możliwość rozpoczęcia numerowania od dowolnej liczby. Aby wstawić odnośnik z numerem przypisu w tekście, wybieramy przycisk „Wstaw” w omawianym oknie lub będąc w dokumencie naciskamy skrót Alt+Control+F dla przypisu dolnego lub Alt+Control+D dla końcowego. Treść przypisu jest umieszczana w odpowiednim miejscu i można na niej pracować w analogiczny sposób jak na zwykłym tekście. Opiszę teraz proponowany sposób pracy z przypisami stosunkowo wygodny dla osoby niewidomej. Redagując dokument, najlepiej będzie wstawiać wszystkie przypisy na końcu całego tekstu, czyli końcowe, numerowane od początku do końca w sposób ciągły dla całego dokumentu. Ewentualnie na koniec pracy możemy zmienić ich położenie. Ustawiając kursor w tekście, w miejscu, w którym ma być wstawiony odnośnik z numerem do przypisu na końcu dokumentu, naciskamy wspomniany już skrót Alt+Control+D. W tym momencie, w miejscu, w którym znajduje się kursor, pojawi się numer przypisu, a kursor przeskoczy na koniec dokumentu do nowego pustego przypisu. Wprowadzając tam tekst, postępujemy w analogiczny sposób jak w głównym dokumencie. Po zakończeniu wpisywania zawartości przypisu dobrze byłoby szybko wrócić do miejsca, w którym odwołanie było wstawiane. Wystarczy, będąc wewnątrz treści przypisu, wybrać z menu kontekstowego polecenie „Przejdź do przypisu końcowego” i nacisnąć Enter. Jeżeli wszystkie przypisy wstawiamy na końcu dokumentu, to dużo łatwiej po nich się poruszać, wykorzystując tylko klawiaturę. Po przejściu na koniec dokumentu naciskamy strzałkę w dół i jesteśmy na liście wszystkich dołączonych na końcu przypisów. Gdybyśmy wstawiali je na dole każdej strony, z pewnością byłoby dużo trudniej. Jeżeli jest taka potrzeba, aby przypisy znalazły się pod każdą ze stron, można w bardzo łatwy sposób przekonwertować je na dolne. Zaznaczamy w tym celu wszystkie przypisy końcowe, włączamy menu kontekstowe i wybieramy polecenie „Konwertuj na przypisy dolne”. Numerowanie zostanie zachowane, tylko treść poszczególnych przypisów znajdzie się na tej samej stronie co odwołanie. Konwersję tę najlepiej wykonać na koniec pracy z redagowanym dokumentem. Przypisy mogą być numerowane niezależnie dla każdej sekcji w dokumencie. Sposób podziału na sekcje został już opisany wyżej. 
```Spis treści.
Spis treści w programie Microsoft® Word® powstaje automatycznie po wybraniu odpowiedniego polecenia. Aby tę operację można było przeprowadzić, dokument musi być wcześniej odpowiednio przygotowany. Opiszę jeden ze sposobów przygotowania i wstawienia spisu treści, optymalny dla osoby niewidomej i oczywiście dostępny z klawiatury. Do spisu treści będą wstawiane nagłówki takich fragmentów dokumentu jak na przykład rozdziały. W zależności od jego struktury i charakteru mogą to być różne części czy fragmenty podzielone na poziomy. Struktura ta może być mniej lub bardziej rozbudowana. Nasz edytor potrafi umieścić w spisie treści do dziewięciu poziomów. Można więc stworzyć dość rozbudowaną strukturę. Jako przykład wykorzystam układ tego podręcznika. Składa się on z wstępu, trzech rozdziałów i zakończenia. Tych pięć elementów to w naszej strukturze pierwszy poziom. Rozdziały pierwszy i drugi są podzielone na mniejsze części, czyli podrozdziały, które znajdą się na drugim poziomie. Wstęp, trzeci rozdział i zakończenie nie mają już części podrzędnych. Ostatnim poziomem w każdej części dokumentu jest tzw. tekst podstawowy, który oczywiście nie jest wstawiany do spisu treści, a wyświetlany jako treść. Jak zatem wskazać, który fragment tekstu będzie nagłówkiem na właściwym poziomie. Podczas pisania treści każdy przyszły nagłówek musi być oddzielnym akapitem. Zaznaczamy go i w opisanym już wyżej oknie dialogowym do formatowania akapitu na zakładce „Wcięcia i odstępy”, na liście rozwijanej „Poziom konspektu” wybieramy jeden z poziomów. Dostępnych jest dziewięć. Nagłówek „Wstęp”, poszczególne tytuły rozdziałów i „Zakończenie” to poziom pierwszy. Podrozdziały, jeżeli występują wewnątrz danej części poziomu pierwszego, będą poziomem drugim itd. Jeżeli w dokumencie jest więcej poziomów, to nadajemy im odpowiednie numery. Później będziemy mogli zdecydować, do którego poziomu nagłówki znajdą się w spisie treści. Zbyt duża ilość poziomów może pogorszyć czytelność samego spisu. Program sam powiąże wszystkie nagłówki wyższego poziomu z nagłówkiem o jeden poziom niższym, jaki znajduje się najbliżej patrząc wstecz dokumentu. Po zakończeniu nadawania akapitom nagłówkowym właściwości i odpowiedniego numeru poziomu w układzie dokumentu możemy przystąpić do wstawienia spisu treści. Może on znaleźć się w dowolnym miejscu, tam gdzie aktualnie jest kursor. Spis treści umieszcza się zazwyczaj po części tytułowej na początku lub na końcu całego dokumentu. Najlepiej wstawić go na nowej stronie. Ustawiamy więc kursor na końcu skrótem Control+End i tworzymy nową stronę Control+Enter. Na początku tej nowej strony możemy w oddzielnym akapicie zapisać „Spis treści”, pamiętając, aby na właściwy spis treści przeznaczyć nowy pusty akapit. Teraz przechodzimy do górnego menu „Wstaw”, rozwijamy „Odwołanie” i wybieramy polecenie „Indeksy i spisy”. W wyświetlonym oknie na zakładce „Spis treści” ustawimy kilka opcji i parametrów. Wykorzystamy tylko część możliwości programu, ponieważ nie mając podglądu ekranu, bezpieczniej będzie wykorzystać gotowy szablon spisu treści i poddać go tylko niewielkim modyfikacjom. Odszukajmy na początek pole wyboru „Pokaż numery stron”, powinno być oznaczone. Kolejne pole wyboru „Numery stron wyrównaj do prawej” również oznaczamy. Spowoduje to, że numer strony, na której rozpoczyna się określona część tekstu, będzie wyświetlony wzdłuż prawego marginesu. Przestrzeń pomiędzy tytułem poziomu a numerem strony będzie wypełniona tzw. znakami wiodącymi, które można wybrać na kolejnej kontrolce, czyli liście rozwijanej nazwanej „Znaki wiodące tabulacji”. Pole wyboru „Użyj hiperłączy zamiast numerów stron” może być oznaczone lub nie. Istotny jest następny parametr, czyli format spisu treści. Dostępnych jest kilka gotowych szablonów i wybieramy jeden z nich. I na koniec liczba poziomów, która będzie uwzględniana w spisie treści. Możemy wybrać od jednego do dziewięciu. Standardowo wybrana jest wartość trzy. Potwierdzamy wszystkie ustawione parametry przyciskiem OK i wracamy do okna dokumentu z wstawionym spisem treści. Niektóre, szczególnie starsze wersje programów odczytujących ekran słabo radziły sobie z tego typu obiektami. Wstawiony właśnie spis treści jest to akapit o specyficznych ustawieniach pobranych ze zdefiniowanego gotowego szablonu. 
```Tworzenie i edycja tabel.
Najnowsze wersje programów odczytujących ekran coraz lepiej współpracują z programem Microsoft® Word®. Jest to szczególnie zauważalne podczas pracy z tabelami. Dzięki temu dużo łatwiej je tworzyć i edytować. Opiszę dwa sposoby tworzenia nowej tabeli. W pierwszym z nich będziemy najpierw projektować pustą tabelę, a później wypełniać ją treścią, a w drugim odwrotnie, najpierw wpiszemy do dokumentu zawartość, a następnie akapity z tekstem zamienimy w tabelę. 
Większość poleceń, których będziemy używać w tej części, znajduje się w menu „Tabela”. Aby utworzyć nową pustą tabelę, w miejscu, w którym aktualnie znajduje się kursor, wybieramy „Wstaw” z menu „Tabela”. Po jego rozwinięciu dostępnych jest kilka poleceń, między innymi „Wstaw...”. Wybieramy je i na ekranie wyświetli się okno dialogowe „Wstawianie tabeli”. Za jego pomocą ustalamy początkowy kształt projektowanej właśnie tabeli. W grupie kontrolek dotyczących rozmiaru tabeli w dwóch polach edycyjnych ustalamy liczbę wierszy i kolumn. Można tam wpisać pożądaną wartość lub zmienić istniejącą strzałkami góra/dół. Najlepiej przed wstawieniem tabeli zaplanować, jaką treść później do niej wpiszemy, aby liczba podanych teraz kolumn i wierszy pasowała do zawartości. Nowo tworzona tabela będzie rozpoczynać się dokładnie w miejscu, w którym teraz jest kursor. Najlepiej umieszczać go w nowym pustym akapicie. W oknie do wstawiania tabeli musimy jeszcze wybrać opcję podziału na kolumny. Możemy wybrać jedną z trzech następujących opcji: „Stała szerokość kolumn”, „Autodopasowanie do zawartości” i „Autodopasowanie do okna”. Wybór pierwszej opcji spowoduje utworzenie kolumn o podanej szerokości, każda będzie identycznych rozmiarów. „Autodopasowanie do zawartości” spowoduje wstawienie podanej wyżej liczby kolumn i wierszy, z tym że kolumny będą takiej szerokości, aby zmieściła się wpisana do komórek treść. Pamiętajmy, że cała kolumna musi mieć taką samą szerokość. Komórka, w której jest najdłuższy wpis, będzie decydować o szerokości całej kolumny. Gdy tabela jest pusta, wszystkie kolumny mają minimalną szerokość i rozszerzają się podczas wpisywania tekstu do komórek. Jest to bardzo wygodne, gdy nie mamy podglądu ekranu i chcemy, aby kolumny nie były zbyt szerokie i zajmowały tyle miejsca, ile potrzebna. Wybór trzeciej opcji spowoduje wstawienie tabeli o maksymalnej szerokości, czyli od końca lewego do początku prawego marginesu strony. Przy zachowaniu standardowych ustawień strony o pionowej orientacji i formatu A4 będzie to 16 centymetrów. Przestrzeń ta zostanie podzielona na równej szerokości kolumny. Szerokość poszczególnych kolumn i ich właściwości można oczywiście później modyfikować. W oknie wstawiania tabeli dostępny jest jeszcze przycisk autoformatowania. Zmianą wyglądu tabeli zajmiemy się jednak później. Teraz możemy już przejść do przycisku OK i wstawić nową pustą tabelę. 
Zasady poruszania się kursorem po tabeli są nieco inne niż po zwykłym akapicie. Przechodząc do tabeli, ustawimy się w pierwszej komórce, czyli w pierwszym wierszu i pierwszej kolumnie. Aby przeskoczyć do komórki sąsiedniej, znajdującej się po prawej stronie, wystarczy nacisnąć klawisz Tab. Każde kolejne naciśnięcie tego klawisza przeniesie kursor do następnej komórki w prawo, a gdy dojdziemy do ostatniej komórki w wierszu, kursor przeskoczy do pierwszej komórki w wierszu poniżej. Jeżeli okaże się, że jest to ostatnia komórka w ostatnim wierszu, to naciśnięcie tabulatora spowoduje dodanie nowego pustego wiersza na końcu tabeli. Można w ten sposób bardzo łatwo wstawiać nowe wiersze. Kombinacja klawiszy Shift+Tab przemieszcza kursor w odwrotnym kierunku, czyli od prawej do lewej, a gdy dojdziemy do początku wiersza, przeskoczy do ostatniej komórki wiersza poprzedniego. Gdy kursor będzie w pierwszej komórce, to Shift+Tab nie spowoduje żadnego działania. Gdy kursor znajduje się w komórce, możemy przystąpić do wpisywania tekstu. Zasady obowiązujące w tabeli są identyczne jak w zwykłym akapicie z tą różnicą, że nie możemy używać tabulatora, bo przenosi on kursor do innej komórki. Więcej o dodawaniu nowych wierszy i kolumn wewnątrz tabeli oraz o ich usuwaniu napiszę dalej w tej części, a teraz przejdę do drugiego sposobu tworzenia nowej tabeli. 
Jak wspomniałem wyżej, najpierw wprowadzimy tekst, który ma być umieszczony w tabeli, a później wywołamy polecenie, które między innymi ją wstawi. Będzie to znajdujące się w górnym menu „Tabela”, w rozwijanym w prawo menu „Konwertuj”, polecenie „Przekształć tekst na tabelę”. Zanim go użyjemy musimy wpisać tekst zgodnie z następującymi zasadami. Każdy wiersz przyszłej tabeli będzie umieszczony w jednym akapicie, a przyszłe komórki oddzielimy jednym z dopuszczalnych separatorów, mogą to być np. tabulatory, przecinki czy średniki. Przykładowa zawartość tekstu, który będziemy przekształcać w tabelę, może wyglądać następująco: 
Lp;Imie;Nazwisko
1;Juliusz;Słowacki
2;Adam;Mickiewicz
Przyszła tabela będzie składać się z trzech wierszy, bo w tekście są trzy akapity, a każdy z wierszy będzie zawierał po trzy komórki, powstaną więc trzy kolumny. W pierwszym wierszu nagłówkowym program wstawi etykiety kolumn, a w dwóch pozostałych tekst z drugiego i trzeciego akapitu. Należy pamiętać, że liczba znaków dzielących wiersz na komórki, czyli separatorów, powinna być taka sama w każdym akapicie. Aby przekształcić znajdujący się wyżej fragment tekstu w tabelę, wystarczy go zaznaczyć i uruchomić polecenie „Przekształć tekst na tabelę”. Na ekranie otworzy się okno dialogowe trochę zbliżone do opisanego wyżej. Potwierdzimy na nim liczbę kolumn i wierszy w tworzonej właśnie tabeli, wybierzemy sposób podziału na kolumny i dopasowania ich szerokości. Dodatkowym elementem tego okna będzie wybór separatora. Program sam rozpozna użyte znaki. Możemy wybrać inne, jeśli nieprawidłowo zostaną rozpoznane. Po wybraniu przycisku OK otrzymamy tabelę z wpisaną wcześniej zawartością w miejscu zaznaczonego tekstu. Z tak utworzoną tabelą możemy pracować w identyczny sposób jak z każdą inną. Konwersja przygotowanego wcześniej tekstu na tabelę może być szczególnie przydatna dla osób korzystających z nieco starszych wersji programów odczytujących ekran, które niezbyt dobrze radziły sobie z udźwiękowieniem nawigacji po tabelach. 
Opiszę teraz kilka przydatnych poleceń umożliwiających modyfikowanie wyglądu i zawartości istniejącej już tabeli. Wspomniane wyżej „Wstaw” w menu „Tabela” zawiera jeszcze kilka poleceń. Możemy wstawić nowy wiersz, kolumnę lub pojedynczą komórkę. Zarówno wiersz, jak i kolumna będą wstawiane powyżej lub poniżej miejsca, w którym aktualnie znajduje się kursor. Usuwanie pojedynczych kolumn czy wierszy jest równie łatwe, wystarczy ustawić kursor w odpowiednim miejscu i wybrać z menu „Tabela” – „Usuń” polecenie „Kolumny” lub „Wiersze”. Usuwany jest cały wiersz lub cała kolumna wraz z zawartością. Bez podglądu ekranu dużo trudniej pracuje się na bardziej skomplikowanych tabelach posiadających komórki łączone lub podzielone. Optymalnie byłoby tak projektować swoje tabele, aby wszystkie komórki w danej kolumnie miały taką samą szerokość, a w wierszach nie były podzielone w poziomie. Ciekawym rozwiązaniem dla niewidomych użytkowników, którzy nie lubią pracować na tabelach, są funkcje konwersji z i na tekst. Przekształcenie z tekstu na tabelę opisałem wyżej. Aby zmodyfikować zawartość istniejącej tabeli, można ją przekonwertować na tekst, który w każdym akapicie będzie zawierał jeden wiersz tabeli, a poszczególne komórki w wierszu będą oddzielone wybranym znakiem – separatorem. Aby to wykonać, po ustawieniu kursora wewnątrz tabeli wybieramy z menu „Tabela” – „Konwertuj” polecenie „Przekształć tabelę na tekst...” i w wyświetlonym oknie dialogowym wskazujemy jedną z opcji, jakiego separatora chcemy użyć. Domyślnie ustawiony będzie znak tabulacji, ale można wybrać inny. Na koniec naciskamy OK i w dokumencie zamiast tabeli pojawi się odpowiednio podzielony tekst. Po dokonaniu stosownych zmian możemy przekształcić go w tabelę. Należy tylko uważać, bo możemy w takiej sytuacji stracić formatowanie. 
Teraz krótko opiszę podstawy formatowania tabel. Nieco różni się ono od formatowania zwykłego akapitu. Wygląd poszczególnych znaków wpisanych do komórek można oczywiście modyfikować w identyczny sposób jak opisałem to wyżej, w części o formatowaniu znaków. Wyrównanie tekstu w komórce można też ustawiać analogicznie jak w akapicie. Aby w pełni sformatować wstawioną do dokumentu tabelę, należałoby użyć dwóch poleceń „Właściwości...” i „Autoformatowanie tabeli...” znajdujących się w menu „Tabela”. Opisywanie ich rozpocznę od „Właściwości...”. Okienko dialogowe, które wyświetli się po wybraniu tego polecenia, ma cztery zakładki: „Tabela”, „Wiersz”, „Kolumna” i „Komórka”. Pierwsza zakładka umożliwia zmianę parametrów całej tabeli. Po oznaczeniu pola wyboru „Preferowana szerokość” uaktywni się pole edycyjne, w którym możemy wpisać lub wskazać strzałkami góra/dół, jakiej szerokości ma być wybrana tabela. W kolejnej kontrolce, czyli liście rozwijanej, mamy możliwość wyboru jednostek, w jakich będzie mierzona szerokość. Następna grupa opcji to wyrównanie, czyli położenie całej tabeli w poziomie. Działa to podobnie jak wyrównanie akapitu, z tym że przesuwana jest cała tabela. Zwiększenie wcięcia z lewej powoduje przesunięcie tabeli w prawo, od lewego marginesu. Następna grupa opcji to „Zawijanie tekstu”. Dopuszczalne są dwa warianty, brak zawijania i otaczanie wokoło tabeli tekstem. Wybór drugiego z nich umożliwi efektowne wkomponowanie tabeli w akapit z tekstem. Ma to tylko jedną wadę: jest mało czytelne dla programów odczytujących ekran. Jeżeli dokument z tabelą redaguje osoba niewidoma, to lepiej, aby był on w całości czytelny przy użyciu programów udźwiękowiających, wybieramy więc pierwszą opcję. Teraz zajmiemy się obramowaniem i cieniowaniem. Opcje z tym związane znajdują się pod przyciskiem „Obramowanie i cieniowanie”. Po jego wybraniu otworzy się okno dialogowe. To samo okienko jest dostępne pod tym samym poleceniem w górnym menu „Format”. Na zakładce „Obramowanie” możemy tutaj wybrać opcje pionowych i poziomych obramowań poszczególnych komórek i całej tabeli. W grupie kontrolek „Ustawienia” możemy wybrać jeden ze schematów: brak, ramka, wszystko, siatka i niestandardowe. Ramka włącza tylko zewnętrzne krawędzie całej tabeli, a linie pomiędzy poszczególnymi komórkami będą niewidoczne. Natomiast opcja wszystko włącza zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne linie. Po wybraniu jednej z opcji, naciskając klawisz Tab, możemy sprawdzić, która z linii jest włączona. Każda z nich jest przypisana do oddzielnego przycisku, a każdy z nich niezależnie może być włączony lub wyłączony. Naciskając klawisz Enter, można zmienić stan poszczególnych przycisków. Na omawianej zakładce możemy także zmodyfikować grubość użytych linii i ich kolor. Bez podglądu wydruku nie warto zbytnio eksperymentować z tymi ustawieniami, bo można pogorszyć czytelność i przejrzystość tabeli. Kolory tła komórek tabeli można zmieniać na zakładce „Cieniowanie”.
Zatrzymajmy się teraz na chwilę przy funkcji autoformatowania tabeli. Jest to pewne ułatwienie polegające na zastosowaniu do naszej tabeli gotowego schematu wyglądu. Mamy do dyspozycji pewien zbiór takich schematów, zwanych w programie stylami, o różnorodnych kolorach ramek, tła, krojów czy rozmiarów czcionek. Funkcja ta jest dostępna w górnym menu „Tabela” pod poleceniem „Autoformatowanie tabeli...”. Za pomocą tego okienka możemy także tworzyć własne style. Trudno bez podglądu wybrać odpowiadający nam styl. Funkcja ta może być dużym ułatwieniem dla osób słabowidzących. 
Pewne funkcje związane z tworzeniem i edytowaniem tabel w programie Microsoft® Word® są niedostępne lub mało przyjazne dla osób niewidomych czy słabowidzących. W tej części opisałem tylko wybrane, optymalne dla użytkowników posługujących się oprogramowaniem do odczytu ekranu mową syntetyczną. 
```Otwieranie i zapisywanie dokumentów.
Otwieranie czy zapisywanie dokumentu to stosunkowo proste czynności i zapewne większość Czytelników dobrze sobie z nimi radzi. Opiszę jednak krótko te podstawowe operacje dla osób rozpoczynających pracę z edytorem tekstu. Po uruchomieniu edytora tekstu Microsoft® Word® na ekranie zostanie wyświetlone główne jego okno z utworzonym nowym, pustym, niezapisanym jeszcze dokumentem o domyślnej nazwie „dokument1”. W dowolnym momencie, po wpisaniu dowolnej treści lub całkowicie pusty dokument można zapisać w postaci pliku w folderze na dysku komputera. Dla porządku wyjaśnijmy sobie dwa pojęcia, a mianowicie plik i folder. Folderem będziemy nazywać logiczną strukturę danych znajdującą się na cyfrowych nośnikach danych, a w pewnym uproszczeniu będzie to miejsce na przechowywanie plików i innych folderów. Natomiast plik to skończony zbiór danych stanowiący pewną całość dla systemu operacyjnego. Dokument zredagowany przy użyciu edytora tekstu będzie zapisywany wewnątrz folderu na dysku komputera w postaci pliku. W systemie operacyjnym Windows® pliki posiadają nazwę i rozszerzenie, po którym rozpoznawane są ich typy. Pliki programu Microsoft® Word® mają standardowo rozszerzenie „doc”. Wracając do operacji zapisywania dokumentu, to do jej wykonania możemy użyć dwóch poleceń „Zapisz” i „Zapisz jako...”, które znajdują się w górnym menu „Plik”. Polecenie „Zapisz” jest również dostępne ze skrótu klawiaturowego Control+S. Jeżeli oba wymienione polecenia wykonują tę samą operację, to czym się różnią? Jeżeli dokument, nad którym pracujemy nie był jeszcze nigdy wcześniej zapisywany, to oba polecenia zadziałają w identyczny sposób, czyli wyświetlą najpierw okno dialogowe „Zapisz jako”. Bardzo często, szczególnie początkującym użytkownikom, posługiwanie się oknem do zapisywania przysparza nieco problemów. Pozwolę sobie tutaj przedstawić kilka podstawowych zasad, które, mam nadzieję, ułatwią choć trochę pracę. 
Zawsze po otwarciu okna dialogowego „Zapisz jako” kursor znajdzie się w polu edycyjnym „Nazwa pliku”, które przeznaczone jest do wpisania nazwy, pod którą w wybranym folderze zostanie zapisany aktualnie otwarty dokument. Domyślnym, który zostanie wskazany przez program podczas zapisywania nowego dokumentu, będzie folder „Moje dokumenty”, ale może się zdarzyć, że edytor otworzy inny, np. ostatnio używany folder. Musimy więc oprócz wpisania nazwy pliku umieć sprawdzić, w jakim folderze program chce zapisywać, i ewentualnie wiedzieć, jak go zmienić. Gdy nie znamy jeszcze układu kontrolek w oknie „Zapisz jako”, dobrze byłoby klawiszem Tab przejrzeć je po kolei. Standardowe okno do zapisywania w systemie Windows XP ma dużo nieużywanych przez osoby niewidome kontrolek, które zaciemniają nieco obraz całości. Dla nas istotne będą cztery lub pięć z nich. Ważne będą więc pole edycyjne z nazwą pliku, do którego z dowolnego miejsca tego okna najszybciej przeskoczymy skrótem Alt+N. Tuż nad nim, w formie listy, wyświetlona jest zawartość wybranego folderu do zapisu. Będąc w polu edycyjnym „Nazwa pliku”, przedostaniemy się tam, naciskając Shift+Tab. Widok wybranego do zapisu folderu możemy wykorzystać również do jego zmiany. Zanim przystąpimy do zmian jeszcze szybki sposób na sprawdzenie, jaki folder jest wybrany do zapisu. Za pomocą skrótu Alt+W przeskoczymy do listy, na której podświetlony będzie ten wybrany. Podanymi wyżej dwoma skrótami, czyli Alt+N i Alt+W, możemy bardzo szybko przeskakiwać z jednej potrzebnej kontrolki na drugą. Ważne jest użycie tych skrótów, bo wymienione kontrolki są od siebie dość oddalone. Szybki dostęp do trzeciej z nich, czyli listy z zawartością wybranego folderu, można osiągnąć, przeskakując do pola edycji z nazwą pliku i naciskając Shift+Tab. Następnie po tej liście poruszamy się strzałkami góra/dół lub pierwszymi literami nazwy wyświetlonego w niej elementu. A tymi elementami mogą być ikony folderów lub plików. Z tego miejsca możemy otworzyć dany folder klawiszem Enter. Wtedy wybranym do zapisu folderem stanie się ten właśnie otwarty. Jeżeli naciśniemy klawisz Backspace na dowolnym elemencie tej listy, to przeskoczymy o poziom wyżej w strukturze folderów, co również zmieni wybrane do zapisu miejsce. Lista z zawartością aktualnie wybranego do zapisu folderu jest dobrym miejscem nie tylko na przeglądanie jej zawartości, ale także na zmianę wybranego folderu. Po wybraniu, gdzie ma zostać zapisany dokument i wpisaniu nazwy pliku, wystarczy nacisnąć klawisz Enter, co uruchomi domyślny przycisk „Zapisz” i zachowa dane pod podaną nazwą i we wskazanym miejscu na dysku. Podczas ustawiania parametrów w tym oknie pamiętajmy, aby najpierw wybierać folder, a później wpisywać nazwę pliku. Po pierwszym zapisaniu dokumentu w opisany wyżej sposób każde kolejne wywołanie polecenia „Zapisz” poprzez naciśnięcie Control+S lub wybranie go z menu „Plik” nie spowoduje wyświetlenia żadnego okna dialogowego, a jedynie zapisze aktualną wersję dokumentu pod podaną wcześniej nazwą i w określonym już folderze. Teraz dopiero widać różnicę pomiędzy obydwoma poleceniami edytora. Jeszcze jednym przydatnym parametrem zapisu może być typ pliku, pod jakim chcemy zapisać otwarty dokument. Ustawia się go na liście rozwijanej znajdującej się tuż pod polem edycyjnym „Nazwa pliku”. Skrót do listy „Zapisz jako typ” to Alt+T. Okno dialogowe „Zapisz jako” ma jeszcze dużo innych funkcji i możliwości, ale na początek opisane tutaj w zupełności wystarczą. 
Przejdę teraz do otwierania zapisanych wcześniej plików znajdujących się na dysku twardym czy innym nośniku danych, takim jak płyta CD, DVD czy pendrive. Aby otworzyć zapisany w formie pliku dokument programu Microsoft® Word®, musimy wiedzieć, w jakim folderze został on zapisany lub skopiowany. Otwierać go możemy co najmniej na dwa sposoby. Pierwszy będzie polegał na odszukaniu i otwarciu folderu, w którym ten plik się znajduje, przy użyciu eksploratora Windows®, bez uruchomiania samego edytora. Gdy wskażemy kursorem klawiaturowym plik przeznaczony do otwarcia, wystarczy nacisnąć Enter i system operacyjny sam skojarzy plik z programem, jakiego użyje. Zostanie więc uruchomiony edytor Microsoft® Word® i otwarty w jego oknie ten właśnie dokument. Jest to bardzo wygodny i szybki sposób. Drugi natomiast wymaga wcześniejszego uruchomienia edytora i wybrania polecenia „Otwórz” z menu „Plik” lub skrótu Control+O, co spowoduje wyświetlenie okna dialogowego „Otwórz”. Ma ono bardzo podobny układ jak okno do zapisu. Po otwarciu kursor także ustawi się w polu edycyjnym „Nazwa pliku”, a tuż nad nim będzie lista plików i folderów znajdujących się w aktualnie otwartym folderze. Nazwę otwartego folderu możemy także odczytać skrótem Alt+W poprzez przejście do listy „Szukaj w”. Aby otworzyć dokument, który odnajdziemy na liście elementów otwartego folderu, wystarczy ustawić na nim kursor i nacisnąć Enter. Edytor Microsoft® Word® potrafi otwierać wiele dokumentów jednocześnie. Zauważmy, że jeżeli w oknie głównym programu był wcześniej otwarty jakiś dokument,  a teraz poleceniem „Otwórz” chcemy wyświetlić kolejny, to pojawi się on w nowym oknie programu. Pomiędzy tymi oknami możemy przełączać się identycznie jak pomiędzy innymi aplikacjami skrótem Alt+Tab. 
Warto dobrze zapoznać się z oknami do otwierania i zapisywania dokumentów w edytorze Microsoft® Word®, ponieważ bardzo podobne używane są w wielu innych programach działających w środowisku Windows®. W dostępnej pod adresem www.podreczniki.fps.org.pl, publikacji pt. „Excel®   podręcznik dla niewidomych użytkowników komputerów”, a dokładniej w rozdziale drugim, zostały również opisane podobne okna dialogowe i sposoby pracy z nimi przy użyciu klawiatury. Informacje tam zawarte mogą być także przydatne podczas pracy z edytorem tekstu. 
```Drukowanie.
Drukowanie dokumentów w programie Microsoft® Word® jest bardzo proste. Jeżeli tekst został poprawnie sformatowany, to sprowadza się tylko do wywołania polecenia „Drukuj...” z górnego menu „Plik” lub za pomocą skrótu Control+P. W omawianym programie zastosowano ułatwiającą drukowanie zasadę, że na ekranie możliwe jest wyświetlenie dokumentu w formie praktycznie identycznej z tą, która będzie na wydruku. Dzięki temu po poprawnym sformatowaniu, ustawieniu parametrów strony i podziale na strony oraz sekcje tekst będzie z pewnością czytelny i przejrzysty po wydrukowaniu na papierze. 
Opiszę teraz istotne ustawienia znajdujące się w oknie dialogowym „Drukowanie”. Sposób wywołania tego okna został już opisany. Po jego wyświetleniu kursor domyślnie ustawi się w polu edycyjnym „Liczba kopii”. Możemy tutaj wpisać liczbę określającą, w ilu kopiach będzie wykonany wydruk. Wartość tę można również zmodyfikować strzałkami góra/dół. Jeżeli chcemy wydrukować nasz dokument po obu stronach arkusza papieru i nie dysponujemy drukarką dwustronną, to na liście rozwijanej „Drukuj” wybieramy najpierw opcję „strony nieparzyste”, a po ponownym włożeniu częściowo zadrukowanego papieru we właściwym kierunku włączamy ponowne drukowanie z opcją „strony parzyste”. Domyślna wartość tej opcji to „wszystkie strony”, pozostawiamy ją, gdy drukujemy cały dokument po jednej stronie kartki. Przydatnym parametrem do ustawienia przed potwierdzeniem wydruku jest „Zakres stron”. Możemy tutaj wybrać jedną z czterech opcji. „Wszystko” powoduje wydrukowanie całego dokumentu, „Bieżąca strona” sprawia, że program wydrukuje tylko jedną stronę, na której aktualnie znajduje się kursor, „Zaznaczenie” jest aktywne tylko wówczas, gdy w dokumencie jest zaznaczony jakiś fragment tekstu, wybranie tej opcji sprawi, że wydrukuje się tylko to, co zostało wcześniej zaznaczone. Ostatnia z opcji „Strony” daje możliwość wydrukowania dowolnych stron. W polu edycyjnym przy tej opcji podajemy albo zakres od – do, albo numery pojedynczych stron. Pojedyncze strony podajemy poprzez wpisanie ich numerów oddzielonych przecinkami, a zakresy w formacie następującym: numer strony początkowej znak minus numer strony końcowej. Dopuszczalne jest łączenie podawania pojedynczych stron po przecinku i zakresów. 
W oknie „Drukowanie” jest jeszcze dużo więcej opcji. Pozostawienie domyślnych ich ustawień gwarantuje początkującemu użytkownikowi poprawność wydruku. Jeżeli w systemie operacyjnym mamy zainstalowanych więcej drukarek, warto upewnić się, że wybrana jest właśnie ta, której chcemy użyć. Możliwe jest to na liście z nazwami drukarek. Jedno z urządzeń jest tzw. drukarką domyślną i to właśnie ta będzie standardowo wybierana. Właściwości wydruku dostępne pod przyciskiem o tej samej nazwie nie będą tutaj opisywane, ponieważ są one związane z posiadaną drukarką i mogą różnić się dla różnych typów i modeli tego urządzenia. Wybiera się tam opcje związane z papierem, jakością czy rozdzielczością wydruku. Z reguły domyślne ustawienia po instalacji oprogramowania gwarantują poprawność wydruku. Po ustawieniu opcji drukowania uaktywniamy przycisk OK i rozpoczyna się właściwy proces drukowania. Program wysyła odpowiednio przygotowany dokument do drukarki za pośrednictwem systemu operacyjnego i jeżeli urządzenie jest włączone, ma łączność z komputerem i jest sprawne, po krótkiej chwili rozpocznie się drukowanie. 
```Rozdział III - Przegląd ważniejszych edytorów tekstu i ich dostępność.
W ostatnich latach powstają nowe edytory tekstu pracujące w środowisku Windows®. Mają one coraz większe możliwości i są stosunkowo łatwe w użyciu. Można także zaobserwować coraz większe podobieństwo w obsłudze, wyglądzie interfejsu czy używanych skrótach klawiaturowych. Z perspektywy użytkownika jest to zjawisko z pewnością korzystne. Niestety, niewidomi i słabowidzący użytkownicy komputerów posługujący się w codziennej pracy oprogramowaniem odczytującym ekran mową syntetyczną nie mają tak dużego wyboru w dostępnych dla siebie edytorach tekstu. Jak wykazuje kilkuletnie doświadczenie w szkoleniu wspomnianej grupy użytkowników, w zdecydowanej większości osoby niewidome posługują się edytorem Microsoft Word. W czasie, kiedy powstaje ta publikacja, w sprzedaży dostępne są wersje 2003 i 2007 pakietu Microsoft® Office®, w skład których wchodzi wspomniany program. Zawsze gdy pojawia się nowa wersja dowolnego oprogramowania, należy przed jego instalacją lub uaktualnieniem zadać sobie pytanie, czy posiadany program czytający ekran będzie w stanie je obsłużyć. Może się bowiem okazać, że lepiej korzystać ze starszej, sprawdzonej wersji edytora, która jest wspierana i dobrze udźwiękowiona. Jest to szczególnie ważne w obecnych czasach, gdy nowe wersje programów komputerowych pojawiają się bardzo często. Ważniejsza powinna być dla nas wygoda pracy i poprawna współpraca danej aplikacji z systemem odczytującym ekran niż posiadanie najnowszego wersji. Microsoft® Word® w wersji 2003 PL jest dobrze obsługiwany przez większość najpopularniejszych aplikacji czytających ekran mową syntetyczną. Najnowsza wersja tego edytora z pewnością również będzie dobrze udźwiękowiona z niedużym opóźnieniem. 
Ciekawą alternatywą dla komercyjnych pakietów biurowych są darmowe, wolne programy z otwartym kodem źródłowym. Najpopularniejszy obecnie to Open Office. W jego skład wchodzi edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny, program do zarządzania bazą danych i aplikacja do tworzenia prezentacji. Niestety, ze względu na trudny do udźwiękowienia interfejs wymienionych aplikacji użycie ich przez osoby niewidome jest praktycznie niemożliwe. Tylko słabowidzący użytkownicy, którym do pracy z komputerem wystarcza powiększenie, mogą próbować korzystać z pakietu Open Office. Wspomniane bezpłatne aplikacje mają możliwości zbliżone do pakietu biurowego Microsoft® Office®. Jeśli chodzi o użytkowników wykorzystujących edytor tekstu do użytku domowego i biurowego, to Microsoft® Word® jest dla osoby niewidomej optymalnym rozwiązaniem. Dzięki współpracy firm produkujących systemy odczytujące ekran z producentem edytora obserwujemy stałe postępy w jego udźwiękowianiu. Jeszcze niedawno trudno było samodzielnie tworzyć i poruszać się po dużych tabelach czy kontrolować parametry formatowania akapitów i znaków. Najnowsze wersje programów odczytujących ekran współpracują z wspomnianym edytorem dużo lepiej. Miejmy nadzieję, że kierunek ten utrzyma się i nowe wersje edytora Microsoft® Word® będą mogły być jeszcze pełniej wykorzystane przez niewidomych czy słabowidzących użytkowników. 
Na koniec tego rozdziału chciałbym krótko wspomnieć o nieco innym zastosowaniu edytora tekstu przez osoby niewidome. W ostatnich latach, w tej grupie użytkowników obserwujemy szybki i ciągły wzrost poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie obsługi komputera i różnorodnych programów. Coraz więcej osób poszukuje wygodnych narzędzi do programowania i pisania skryptów. Na podstawie własnej praktyki mogę stwierdzić, że optymalnym rozwiązaniem jest po prostu Notatnik systemu Windows®. Pozwala on już otwierać duże pliki, a przy wyłączonym zawijaniu wierszy można bardzo szybko przeskoczyć do poszukiwanego wiersza, podając jego numer. Różnego rodzaju zintegrowane środowiska programistyczne bardzo ułatwiają i przyśpieszają prace nad kodem programu, ale bardzo często trudno je udźwiękowić i w pełni wykorzystać oferowane tam pomoce, takie jak kolorowanie składni itp. Ciekawym rozwiązaniem może być dostępny pod adresem http://www.pnotepad.org nieodpłatny edytor o nazwie Programmers Notepad. Może on być wykorzystywany do wpisywania kodu wielu języków programowania, kodu HTML czy różnorodnych skryptów. Najlepiej wybrać dla siebie jeden optymalny edytor, który dobrze współpracuje z posiadanym programem odczytującym ekran. 
```Zakończenie.
Trudno sobie wyobrazić korzystanie z komputera PC bez użycia edytora tekstu. Mam nadzieję, że ten poradnik, choć nie jest pełną instrukcją obsługi konkretnego programu, podniesie poziom wiedzy i umiejętności w samodzielnej pracy z aplikacjami tego rodzaju. Najwięcej miejsca w tej publikacji poświęciłem najpopularniejszemu edytorowi, a mianowicie programowi Microsoft® Word® 2003 PL. Jest to najlepiej udźwiękowiony edytor i używany przez zdecydowaną większość niewidomych i słabowidzących użytkowników komputerów. Celowo nie opisywałem wielu funkcji i możliwości Worda. Wybrałem tylko podstawowe i te, które   jak pokazuje doświadczenie   są często nieprawidłowo używane. Warto poświęcić nieco czasu na naukę poprawnego formatowania dokumentu i wprowadzania znaków zgodnie z obowiązującymi zasadami. Warto już podczas pisania tekstu stosować się do zasad pracy z edytorem, ponieważ to znacznie ułatwia późniejszą pracę z dokumentem. Coraz więcej dokumentów tekstowych jest wykorzystywanych w wersjach elektronicznych. W takiej postaci dokładnie widać wszystkie błędy, których nie zobaczymy na wydruku. Należy więc pamiętać o poprawnym wpisywaniu tekstu i formatowaniu, aby zapewnić czytelność i estetyczny wygląd redagowanego tekstu. W najbliższych latach obieg dokumentów elektronicznych z pewnością znacznie się spopularyzuje. Wymusi to uznanie podpisu elektronicznego oraz coraz powszechniejszy dostęp do sieci Internet. Warto więc pogłębiać swoje umiejętności w pracy z edytorami tekstu. 
Na koniec chciałbym jeszcze raz podziękować Instytucjom i osobom, bez pomocy których ta publikacja nie mogłaby powstać i dotrzeć nieodpłatnie do Czytelników. Została ona sfinansowana ze środków Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga oraz dofinansowana przez Fundację Bankową im. dr. Mariana Kantona.