Krzysztof Teśniarz
Windows 7
podstawy obsługi dla osób niewidomych
Publikacja sfinansowana ze środków Fundacji Bankowej im.Leopolda Kronenberga przy CitiHandlowy
Wydawca Fundacja Przedsiębiorczości Społecznej
Warszawa 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone

Spis treści
Wstęp
Rozdział pierwszy – Ogólne informacje o udźwiękowieniu systemu operacyjnego Windows 7
Rozdział drugi – Uruchamianie komputera i rozpoczęcie pracy
Rozdział trzeci – Ustawienia systemu na potrzeby niewidomego użytkownika
Rozdział czwarty – NVDA i system operacyjny Windows 7
Rozdział piąty – Klawiatura i mysz
Rozdział szósty – Pulpit, menu startowe i pasek zadań
Rozdział siódmy – Pliki i foldery
Rozdział ósmy – Okna programu i okienka dialogowe
Rozdział dziewiąty – Notatnik i WordPad
Rozdział dziesiąty – Korzystanie z sieci Internet
Rozdział jedenasty – Multimedia
Rozdział dwunasty – Praca na kilku oknach
Rozdział trzynasty – Drukowanie
Rozdział czternasty – Korzystanie z pendrive’a i innych zewnętrznych nośników danych
Rozdział piętnasty – Instalowanie i deinstalacja programów
Rozdział szesnasty – Panel sterowania – najważniejsze informacje
Zakończenie

Wstęp
Oddajemy w Państwa ręce poradnik skierowany do osób niewidomych, które chcą zacząć korzystać z udźwiękowionego komputera. Jest to kolejna publikacja, której powstanie było możliwe dzięki ponownemu wsparciu finansowemu Fundacji Bankowej im. Leopolda Kronenberga przy Citi Handlowy. Pomocy udzieliła nam również, po raz kolejny, Fundacja Bankowa im. Dr. Mariana Kantona. 
Panuje obiegowa opinia, że początki pracy z komputerem są trudne, a po przekroczeniu pewnego wieku rozpoczęcie nauki jego obsługi jest wręcz niemożliwe. Nie zgadzamy się z tym. Oczywiście młodzi niewidomi użytkownicy komputerów, z racji obycia się z tym sprzętem od wczesnych lat szkolnych, posługują się nim w sposób naturalny i pewnie trudno im sobie wyobrazić życie bez Internetu i mówiącego komputera czy innych urządzeń takich jak telefon komórkowy. Naszym zdaniem naukę pracy z udźwiękowionym komputerem można zaczynać zawsze, potrzebne są tylko chęci i odrobina wytrwałości. 
Komputer wyposażony w oprogramowanie odczytujące zawartość ekranu i syntezator mowy daje osobie niewidomej ogromne możliwości. Pozwala samodzielnie kontaktować się praktycznie z całym światem i, co ciekawe, odbiorca naszych wiadomości czy osoba czytająca treści opublikowane przez nas w Internecie nie musi nawet wiedzieć, że nadawcą czy autorem była osoba niewidoma. Na co dzień już nawet o tym nie myślimy, ale jeszcze nie tak dawno prowadzenie korespondencji w tradycyjny sposób z osobami widzącymi nie było takie proste. Kolejna ważna zmiana, jaka zaszła dzięki możliwości powszechnego stosowania mówiących komputerów przez osoby niewidome, to samodzielny dostęp do dóbr kultury i informacji o różnorodnym charakterze, do codziennych wiadomości, gazet czy czasopism. Złożyło się na to wiele czynników. Po pierwsze możliwość samodzielnej obsługi komputera i, co równie ważne, rozwój Internetu i nieustanny wzrost ilości publikacji, jakie pojawiają się w postaci elektronicznej. Nie wszystkie są oczywiście dostępne i możliwe do odczytania w łatwy sposób. Musimy mieć świadomość, że niewidomi internauci stanowią niewielki procent wszystkich odbiorców treści publikowanych w sieci i, co się z tym wiąże, dostępność treści dla tej grupy nie zawsze będzie priorytetem. Obserwujemy, głównie dzięki działaniom i inicjatywom podejmowanym przez różnorodne organizacje i instytucje wspierające osoby niewidome, wzrost świadomości, że w stosunkowo prosty i mało kosztowny sposób można sprawić, że opublikowana w postaci elektronicznej treść może być atrakcyjna dla szerokiego kręgu odbiorców, a jednocześnie dostępna dla niewidomych korzystających z mówiących komputerów. Publikując w Internecie treści dostępne dla wszystkich, nie trzeba wcale stosować nietypowych rozwiązań technicznych, wystarczy wiedza o tym, jak niewidomy internauta odczytuje zawartość stron internetowych czy innych dokumentów elektronicznych. Mamy nadzieję, że ta dostępność stale będzie wzrastać. 
Kolejne pozytywne zmiany to postęp technologiczny. Osoby niewidome posługują się samodzielnie coraz większą ilością urządzeń i obsługują najpopularniejsze aplikacje, takie jak edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne, przeglądarki internetowe, programy do obsługi poczty elektronicznej, komunikatory internetowe, programy typu OCR czy edytory dźwięku. Obsługa tych aplikacji jest nieco inna i wymaga zdobycia dodatkowej wiedzy i umiejętności. Niewidomy użytkownik komputera ma również możliwość samodzielnego czytania książek drukowanych. Wymaga to zastosowania skanera i programu typu OCR, za pomocą którego skanowane obrazy stron są zamieniane na dokumenty tekstowe. Wymaga to jednak umiejętności posługiwania się tego typu aplikacjami i jest bardzo czasochłonne. Każdą stronę książki musimy precyzyjnie ułożyć na szybie skanera, a następnie zeskanować i przetworzyć przy użyciu wspomnianej aplikacji. Więcej o skanowaniu i korzystaniu z OCR-ów napisaliśmy w jednej z naszych wcześniejszych publikacji zatytułowanej „OCR – poradnik dla niewidomych użytkowników”. Jest ona stale dostępna na łamach naszego serwisu internetowego www.podreczniki.fps.org.pl. 
Osoba niewidoma w odmienny sposób obsługuje system operacyjny Windows. Pośrednikiem podczas pracy z tym systemem i wszystkimi aplikacjami jest program, którego zadaniem jest przetworzenie informacji standardowo wyświetlanej na ekranie na komunikaty, które następnie są generowane w postaci mowy syntetycznej przez kolejny program, czyli syntezator mowy. Piszemy o tym szerzej w rozdziale zatytułowanym „Ogólne informacje o udźwiękowieniu systemu operacyjnego Windows”. Kolejną podstawową różnicą jest obsługa systemu operacyjnego prawie wyłącznie przy użyciu klawiatury. Osoby niewidome nie używają myszy, a jeśli już to w nieco inny sposób. Przeciętny widzący użytkownik pozbawiony myszy w komputerze jest praktycznie bezradny. Myszka stała się podstawowym urządzeniem do obsługi komputera. Może w przyszłości zostanie wyparta przez ekrany dotykowe, ale jak na razie praca z komputerem w systemie Windows bez myszy wydaje się wielu osobom prawie niemożliwa. Jednak jest możliwa, o czym świadczy sprawne korzystanie z komputera pod kontrolą systemu Windows przez osoby niewidome. Wymaga to zdobycia wiedzy i nauczenia się korzystania z klawiatury do nawigacji po systemie i oknach programów. Dużą rolę odgrywają również skróty klawiaturowe. 
Trzeba przyznać, że największą popularnością wśród niewidomych użytkowników komputerów cieszy się system Windows firmy Microsoft. W ostatnich latach pojawiają się rozwiązania pozwalające na udźwiękowienie innych systemów operacyjnych. Z uwagi na fakt, że system Microsoft Windows już od kilkunastu lat jest dostępny dla niewidomych użytkowników, prawdopodobnie jeszcze długo będzie najpopularniejszy. W naszym kraju przełom w udźwiękowieniu tego systemu nastąpił z chwilą pojawienia się Windows 95. Dostępne stały się wtedy aplikacje w polskiej wersji językowej, które udźwiękowiały tę wersję systemu. Praktycznie od tamtej pory sposób obsługi komputera przez niewidomego użytkownika zasadniczo się nie zmienił. Pojawiały się nowe wersje aplikacji i systemów operacyjnych firmy Microsoft, stawały się coraz doskonalsze i dawały coraz większy dostęp do poszczególnych programów, ale metody pracy na mówiącym komputerze w zasadzie bardzo się nie zmieniały. W systemie Windows 7, o którym tutaj piszemy, wprowadzono nowy zmieniony interfejs. Były obawy, że pogorszy to komfort pracy osób niewidomych, ale praktyka pokazała, że jest wręcz przeciwnie. Trzeba tylko nieco zmienić przyzwyczajenia i zmodyfikować pewne ustawienia systemu. Stale rozwijają się również aplikacje, których zadaniem jest udźwiękowienie naszego komputera. Są to programy, które musimy dodatkowo zainstalować i działają one stale w tle podczas pracy komputera. Więcej o problemach związanych z wyborem odpowiedniego rozwiązania tego typu piszemy w kolejnym rozdziale. 
Niniejsza publikacja jest skierowana do osób początkujących i tych, które dopiero planują rozpoczęcie nauki obsługi mówiącego komputera. Kiedy chcemy przekazać wiedzę osobom, które jeszcze nie potrafią posługiwać się tymi wszystkimi narzędziami i systemami, zawsze pojawia się dylemat od czego zacząć i w jakiej formie rozpowszechniać poradnik tego rodzaju. Udostępnienie treści w postaci pliku tekstowego w dzisiejszych czasach jest chyba optymalnym wyborem, chociaż niepozbawionym wad, bo jak samodzielnie odczytać taki plik, nie posługując się jeszcze komputerem. W ostatnich latach coraz powszechniejsze stają się urządzenia przenośne pozwalające na odczytywanie plików tekstowych mową syntetyczną. Może być to jedno z rozwiązań. Można też przetworzyć dokument tekstowy do pliku audio, nagrać go na płytę CD i odtworzyć w standardowym odtwarzaczu lub w postaci pliku MP3 na stosownym urządzeniu. Możliwości są różne i każdy początkujący użytkownik z pewnością wybierze najlepszą dla siebie. Oddajemy treść w takiej postaci, że można ją przetworzyć w dowolny sposób. 
Jeżeli rozpoczynamy pracę z komputerem, to na samym początku w zasadzie niezbędna jest pomoc bardziej doświadczonego użytkownika. Trzeba przede wszystkim zainstalować oprogramowanie odczytujące ekran oraz zmodyfikować ustawienia systemu operacyjnego. Jak rozpocząć pracę i na co szczególnie zwrócić uwagę w początkowym etapie nauki, piszemy w rozdziale „Uruchamianie komputera i rozpoczęcie pracy”. 
System operacyjny Windows 7 nie wymaga bardzo dużych zmian w ustawieniach czy sposobie wyświetlania informacji na ekranie. Proponujemy jednak kilka modyfikacji, które naszym zdaniem poprawią komfort pracy osobie niewidomej. Jak to w życiu bywa, nie każdemu będą odpowiadały zaproponowane tutaj rozwiązania. Zachęcamy do podchodzenia do ustawień systemu indywidualnie i dopasowywanie ich do własnych potrzeb. Nie traktujmy podanych tu zaleceń bezkrytycznie. Po nabraniu doświadczenia może się okazać, że własne pomysły na ustawienia systemu operacyjnego będą dla nas lepsze i pozwolą sprawniej pracować na komputerze. Rozdział czwarty „Ustawianie systemu na potrzeby niewidomego użytkownika” jest poświęcony właśnie tym zagadnieniom. 
Od rozdziału piątego do końca naszego poradnika, opierając się na praktycznych przykładach opisujemy najważniejsze zagadnienia związane z obsługą systemu operacyjnego Windows 7, programu odczytującego ekran NVDA oraz poszczególnych aplikacji. W niektórych rozdziałach wyjaśniamy podstawowe definicje, których poznanie i zrozumienie ułatwi obsługę komputera. Pozwalamy sobie w tych teoretycznych fragmentach na pewne uproszczenia, aby ułatwić wdrożenie się w terminologię związaną z pracą na komputerze. 
Przy opisywaniu podstaw obsługi systemu operacyjnego Windows 7 jednym z największych dylematów był wybór przykładowego programu odczytującego zawartość ekranu, który udźwiękowia komputer. W naszym kraju jest dostępnych kilka takich rozwiązań. Większość z nich to programy płatne. Jakiś czas temu pojawiła się bardzo ciekawa propozycja aplikacji całkiem darmowej dla użytkownika. Jest ona rozpowszechniana na licencji GNU GPL i nazywa się NVDA. Okazuje się, że zupełnie poprawnie udźwiękawia system operacyjny Windows 7 i wszystkie aplikacje, które zamierzaliśmy tutaj opisać. Wśród bardziej zaawansowanych niewidomych użytkowników komputerów zdania na temat programów tego rodzaju są podzielone. Część osób twierdzi, że darmowa aplikacja NVDA ma dość ograniczone możliwości i nie pozwala na pełne wykorzystanie możliwości systemu i wielu aplikacji. Są również gorący zwolennicy i przeciwnicy poszczególnych programów płatnych. Nie będziemy się tutaj odnosić do tych dyskusji. Z doświadczenia można stwierdzić, że tak naprawdę najwięcej zależy od przyzwyczajeń i umiejętności użytkowników. Nawet najdoskonalszy i najbardziej zaawansowany program komputerowy jest dopiero wtedy wykorzystywany, gdy osoba się nim posługująca potrafi korzystać z jego możliwości. Wybraliśmy więc na początek NVDA. Pozwoli to początkującemu użytkownikowi poznać system operacyjny Windows 7, a w przyszłości, gdy zajdzie taka potrzeba, zmiana programu tego typu na inny nie będzie trudna. Wszystkie one działają dość podobnie. Oczywiście różnią się zdefiniowanymi skrótami klawiaturowymi czysposobami nawigacji w różnych aplikacjach. Rozdział „NVDA i system operacyjny Windows 7” został poświęcony omówieniu możliwości wspomnianej aplikacji, jej ustawień i nawigacji po systemie i oknach programów. 
Klawiatura będzie naszym podstawowym narzędziem w obsłudze komputera. Jeżeli mamy z nią kontakt po raz pierwszy, to musimy szczegółowo zapoznać się z jej układem i działaniem poszczególnych klawiszy. Osoby, które pracowały na komputerze z innym systemem operacyjnym, z pewnością nie będą musiały zapoznawać się z tymi informacjami. Rozdział zatytułowany „Klawiatura i mysz” poświęciliśmy tej tematyce. 
Kolejny rozdział dosyć dokładnie przedstawia, jak za pomocą klawiatury i programu odczytującego ekran poruszać się po menu startowym, pulpicie i pasku zadań. Jest to w pewnym sensie kontynuacja rozdziału trzeciego. Wyjaśnienia wymagają podstawowe pojęcia, takie jak plik czy folder. Omówimy też najważniejsze  elementy okien aplikacji i okienek dialogowych. 
Zapoznanie się z ogólnymi zasadami związanymi z budową takiego okna jest bardzo ważne dla początkujących użytkowników. Jeśli nie pracowaliśmy nigdy wcześniej z komputerem i systemem operacyjnym Windows, warto dokładnie zapoznać się z dwoma kolejnymi rozdziałami, „Pliki i foldery” oraz „Okna programu i okienka dialogowe”. 
W dalszej części przechodzimy do prezentowania metod pracy z wykorzystaniem różnych aplikacji. W trzech kolejnych rozdziałach opisujemy edytory tekstu dostarczane wraz z systemem operacyjnym, a mianowicie Notatnik i WordPad. Jeżeli nigdy dotąd nie korzystaliśmy z tego rodzaju programów do redagowania czy odczytywania dokumentów tekstowych, to poznanie zasad pracy na tego typu aplikacjach pozwoli w przyszłości dużo łatwiej nauczyć się korzystania z bardziej zaawansowanych edytorów. Rozdział jedenasty poświęciliśmy w całości korzystaniu z sieci Internet. Na ile było to możliwe, opieraliśmy się na aplikacjach dostarczanych wraz z systemem operacyjnym Windows 7. W przypadku programu do obsługi poczty elektronicznej wybraliśmy aplikację darmową, innego producenta, bo właśnie Mozilla Thunderbird wydaje się najbardziej dostępną i dodatkowo można jej używać nieodpłatnie. W opisywanej wersji systemu Windows nie ma klienta poczty i trzeba zainstalować dodatkową aplikację. W poprzednich wersjach był bardzo popularny wśród osób niewidomych Outlook Express. Największy dylemat podczas opisywania możliwości wykorzystania Internetu to taki co wybrać, a co pominąć. Zagadnienie jest tak obszerne, że gdyby chcieć poruszyć więcej kwestii z tym związanych, jeden rozdział musiałby być dłuższy niż cały nasz poradnik. Zdecydowaliśmy się więc na zaprezentowanie możliwości odczytywania treści publikowanych na stronach WWW przy użyciu przeglądarki Internet Explorer. Szczególną uwagę zwracamy na nawigację po stronie. Podstawowe kwestie związane z nawigacją i odczytywaniem treści poparliśmy przykładami praktycznymi. Kolejna usługa, jaką opisaliśmy w stopniu podstawowym, to poczta elektroniczna. Trudno dzisiaj wyobrazić sobie korzystanie z Internetu bez poczty. 
W kolejnym rozdziale poświęconym plikom multimedialnym i odtwarzaniu dźwięku kontynuujemy również przegląd możliwości wykorzystania Internetu do przesyłania i odtwarzania plików audio. 
W tym rozdziale znalazł się też fragment poświęcony pewnym teoretycznym zagadnieniom związanym z dźwiękiem cyfrowym. W ostatnich latach coraz popularniejsze stają się różnego rodzaju odtwarzacze przenośne i coraz więcej książek czy muzyki dostępnych jest w postaci plików. Wiedza w tym zakresie z pewnością ułatwi korzystanie z tego typu urządzeń. Jako odtwarzacz multimedialny opisujemy Windows Media Player dostarczany wraz z systemem operacyjnym Windows 7. 
W rozdziałach od trzynastego do siedemnastego zajmujemy się zagadnieniami, które dotyczą wielu aplikacji, z których w przyszłości z pewnością będziemy korzystać. Poruszamy więc problem pracy na kilku aplikacjach i wymiany danych pomiędzy nimi, głównie przy użyciu schowka. Opisujemy również możliwości korzystania z zewnętrznych nośników danych, takich jak pendrive, karty pamięci różnego rodzaju czy płyty CD. Jeden z rozdziałów został poświęcony drukowaniu. Opisujemy standardowy sposób drukowania, jaki udostępniają różne aplikacje, oraz możliwości zastosowania drukarki wirtualnej do zapisywania niektórych treści w postaci pliku. 
Instalowanie i deinstalację programów opisujemy w rozdziale siedemnastym. Początkującym użytkownikom często wydaje się, że to bardzo skomplikowane operacje i czasami oczywiście tak jest, ale w wielu sytuacjach możemy wykonać je samodzielnie. Ostatni, osiemnasty rozdział zawiera podstawowe informacje o panelu sterowania. Nie opisujemy go zbyt szczegółowo. Zwracamy tylko uwagę na zagadnienia naszym zdaniem najbardziej przydatne w codziennej pracy. 
Osoby rozpoczynające naukę obsługi komputera zachęcamy do przeczytania naszego poradnika w całości. Na początku pewne zagadnienia mogą wydawać się mało zrozumiałe i nieprzydatne, ale z czasem przekonamy się, że z pozoru niepotrzebne informacje będą istotne. Użytkownicy, którzy mają już pewne doświadczenie w pracy z udźwiękowionym komputerem, najprawdopodobniej nie będą musieli zapoznawać się ze wszystkimi rozdziałami. Mamy nadzieję, że nasz poradnik uzupełni wiedzę początkujących niewidomych użytkowników komputerów. 
Rozdział pierwszy – Ogólne informacje o udźwiękowieniu systemu operacyjnego Windows 7
W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwujemy bardzo szybki rozwój aplikacji, za pomocą których osoby niewidome mogą samodzielnie obsługiwać system operacyjny Windows. Praktycznie od wersji Windows 95 aplikacje tego typu stały się dostępne w naszym kraju, w polskiej wersji językowej. Poprzednio osoby niewidome korzystały z komputerów pracujących pod kontrolą systemu DOS. Obok programów odczytujących zawartość ekranu, dostępne są coraz doskonalsze syntezatory mowy, a ich wymowa jest coraz bardziej zbliżona do naturalnego głosu ludzkiego. Niewidomy użytkownik komputera potrzebuje więc do pracy z systemem Windows dwóch dodatkowych elementów: aplikacji odczytującej zawartość ekranu i syntezatora mowy. Są one ze sobą połączone i w codziennej pracy sprawia to wrażenie jakby stanowiły pewną całość. Dzięki tym aplikacjom osoba niewidoma, korzystając z klawiatury, samodzielnie obsługuje system operacyjny i zainstalowane programy. Takie rozwiązanie pozwala na korzystanie ze standardowych aplikacji popularnych i powszechnie używanych. 
Zasada działania udźwiękowienia systemu i programów pracujących pod jego kontrolą jest następująca. Cały czas w tle działa aplikacja, której zadaniem jest przedstawienie informacji, jaka jest standardowo wyświetlana na ekranie monitora w postaci komunikatów. Są one przesyłane do syntezatora, który generuje z nich mowę syntetyczną, jaką słyszymy w głośnikach naszego komputera. Jest to oczywiście bardzo skomplikowany proces i opisujemy go w dużym uproszczeniu, aby zobrazować sam mechanizm działania. 
Jeszcze kilka lat temu bardzo popularne były sprzętowe syntezatory mowy podłączane do komputera za pośrednictwem portu szeregowego. Zostały jednak wyparte przez ich programowe odpowiedniki. Wspomniane wyżej komunikaty, obrazujące zmiany na ekranie komputera i stan naciskanych klawiszy, to wynik działania programu odczytującego. Są to bardzo skomplikowane aplikacje. Od ich jakości i możliwości zależy komfort pracy i dostępność systemu operacyjnego i innych obsługiwanych programów. Na potrzeby tego podręcznika wybraliśmy darmowy program NVDA jako aplikację odczytującą zawartość ekranu oraz syntezator espeak. Są one dostarczane razem. Możemy oczywiście do NVDA podłączyć inny syntezator. Wynikiem tej modyfikacji będzie zmiana głosu, a treść komunikatu się nie zmieni. Szerzej o ustawieniach NVDA i jego możliwościach piszemy w kolejnych rozdziałach. 
Zdecydowana większość aplikacji odczytujących ekran i syntezatorów mowy do komunikowania się między sobą korzysta ze standardowego mechanizmu o nazwie SAPI, aktualnie w wersji 5. Dzięki temu w stosunkowo łatwy sposób można zmieniać głosy, za pomocą których generowana będzie mowa. 
Przed rozpoczęciem pracy z udźwiękowionym komputerem trzeba sobie odpowiedzieć na pytanie: jaki program odczytujący zawartość ekranu i jaki syntezator mowy wybrać? Wybór jest trudny. Jak to bywa w przypadku wielu innych produktów, zdania użytkowników na temat tych aplikacji są podzielone. Najlepszym sposobem na dokonanie właściwego wyboru jest przetestowanie każdej z nich. Będzie to w praktyce jednak dość trudne. Warto też korzystać z opinii bardziej doświadczonych użytkowników. W najlepszej sytuacji są użytkownicy darmowej aplikacji NVDA. Można ją pobrać i zainstalować na swoim komputerze bez żadnych opłat. Jeżeli po pewnym czasie użytkowania dojdziemy do wniosku, że nie spełnia ona naszych oczekiwań, można próbować szukać innego rozwiązania. 
Każda z dostępnych aplikacji tego typu ma swoje wady i zalety. Nie ma rozwiązań idealnych. Wszystko zależy od tego, do jakich zastosowań będziemy wykorzystywać komputer i jakie mamy potrzeby. Niektóre aplikacje oprócz udźwiękowienia pozwalają także na powiększanie obiektów wyświetlanych na ekranie, co może mieć znaczenie dla osób słabowidzących. Nie zajmujemy się tutaj obsługą komputera z wykorzystaniem powiększenia i nie będziemy szerzej o tym pisać, ale przed zakupem programu powiększającego warto zapoznać się z działaniem lupy znajdującej się standardowo w systemie operacyjnym Windows 7. Trzeba też podkreślić, że w dzisiejszych czasach oprogramowanie bardzo szybko się zmienia. Ciągle powstają nowe wersje aplikacji. Często okazuje się, że po aktualizacji jej dostępność może się zmienić. W dotychczasowej wersji określony program mógł być dostępny dla osoby niewidomej, a w nowszej ta cecha się pogorszyła lub odwrotnie. Największą rewolucją dla użytkownika jest zawsze zmiana systemu operacyjnego. Może ona wiązać się z koniecznością aktualizacji wielu innych aplikacji, które do tej pory pracowały pod kontrolą starszej wersji systemu. Nie polecamy pochopnej zmiany oprogramowania. Jeżeli system i aplikacje, z których korzystamy, spełniają nasze potrzeby i są wystarczające, nie spieszmy się z ich zmianą. Najczęściej konieczność zmiany systemu operacyjnego wiąże się z wymianą sprzętu. Nowo kupiony komputer ma najprawdopodobniej najnowszą wersję systemu, jaka jest obecnie w sprzedaży. System operacyjny Windows 7 okazał się dość wygodny w obsłudze dla niewidomego użytkownika. Mamy nadzieję, że kolejne wersje nie będą pod tym względem gorsze. 
Przykładem wspomnianych wyżej zmian w oprogramowaniu niech będzie jeden z elementów okna w pakiecie biurowym. Dla wielu osób korzystających z programów do odczytu ekranu rezygnacja w niektórych aplikacjach z tradycyjnego górnego menu i oparcie go na tak zwanych wiązkach stała się dużym utrudnieniem w obsłudze. Oczywiście obsługi programu po takiej zmianie można się nauczyć, ale dużo łatwiej zmienić przyzwyczajenia, klikając myszą niż obsługując program wyłącznie z klawiatury i w dużej mierze w oparciu o skróty klawiaturowe. 
Jeśli chodzi o wybór systemu operacyjnego czy innych standardowych aplikacji, takich jak pakiet biurowy, przeglądarka internetowa czy klient poczty elektronicznej, nie jest to takie trudne, bo i wybór nie jest zbyt duży. Musimy korzystać z aktualnie dostępnego systemu Windows i innych aplikacji pracujących pod jego kontrolą. Nie polecamy osobom niewidomym instalowania najnowszych wersji tych wszystkich programów, w sytuacji, gdy nieco starsze wersje są jeszcze dostępne i wspierane przez producentów. Jest to szczególnie ważne dla początkujących użytkowników, czyli adresatów naszego podręcznika. Już wielokrotnie się okazało, że nieco starsza wersja systemu operacyjnego lub aplikacji lepiej współpracowała z naszym programem odczytującym ekran niż ta najnowsza. Oczywiście z upływem czasu aplikacje udźwiękawiające podążają za zmianami w innych programach i systemach operacyjnych i dzięki temu pozwolą na pracę z nowszymi wersjami. W pewnych sytuacjach może się zdarzyć, że aby móc pracować na nowszym systemie operacyjnym, konieczna będzie również aktualizacja programu do odczytu ekranu. W przypadku aplikacji płatnych może się to wiązać z koniecznością zakupu nowej wersji lub uaktualnienia. Dlatego przed instalacją nowszych wersji jakichkolwiek programów sprawdzajmy wcześniej, czy będziemy mogli na nich pracować w połączeniu z posiadanym programem odczytującym ekran. Często zapisy licencyjne i warunki, na jakich możemy otrzymać nowszą wersję płatnego programu, są dość zawiłe i warto się z nimi wcześniej dokładnie zapoznać. 
Proponujemy, aby stosować się do zasady, że jeżeli posiadana wersja oprogramowania spełnia nasze oczekiwania i dobrze współpracuje z aktualnie używaną aplikacją do odczytu ekranu, to staramy się niczego nie zmieniać. A gdy z różnych powodów będziemy chcieli lub musieli takiej zmiany dokonać, upewniamy się, jak zachowa się program udźwiękawiający. Z reguły informacja o tym, jakie aplikacje są wspierane przez konkretną wersję posiadanego programu odczytującego ekran, powinna być dostępna. Oczywiście pisząc o ostrożnym podejściu do aktualizacji poszczególnych programów i stosowania ich najnowszych wersji, nie myślimy o dostarczanych przez Microsoft uaktualnieniach systemu operacyjnego Windows 7. Starajmy się zawsze je pobierać i stosować. Zwiększa to bezpieczeństwo pracy i poprawia jakość działania czy stabilność systemu. Jeżeli mamy zainstalowany pakiet biurowy, taki jak Microsoft Office lub inny dostępny dla osób niewidomych, i jest on poprawnie udźwiękowiony, to używajmy go jak najdłużej. Najtrudniej w tej kwestii będzie z przeglądarkami internetowymi, takimi jak Internet Explorer. Powinno się w zasadzie używać zawsze ich najnowszych wersji. Zarówno ze względów bezpieczeństwa, jak i sposobu wyświetlania informacji na stronach WWW. Od strony obsługi w tym przypadku do tej pory niewiele się zmieniało, ale w przeszłości zdarzały się problemy z udźwiękowieniem po zainstalowaniu najnowszej wersji przeglądarki przy jednoczesnym pozostaniu przy starszej wersji programu odczytującego. Miejmy nadzieję, że tego rodzaju kłopoty już się nie będą powtarzać. Wybór programów jest ściśle związany z możliwościami aplikacji odczytującej ekran. Jeżeli korzystamy z NVDA, to w każdej chwili, gdy tylko pojawi się jego aktualizacja, warto ją wykonać i dzięki temu mieć możliwość współpracy udźwiękowienia z najnowszymi programami. 
Gdy rozpoczynamy pracę i po raz pierwszy musimy się zdecydować na program, za pomocą którego udźwiękowimy system Windows 7 i działające pod jego kontrolą aplikacje, musimy sobie odpowiedzieć na kilka pytań. Do jakich celów chcemy wykorzystywać komputer i jakie aplikacje będą nam niezbędne do tej pracy. Osoba rozpoczynająca pracę będzie miała jednak problemy z dokładnym określeniem, w jakim zakresie będzie używać komputera i do jakich zastosowań w przyszłości on się przyda. A szczegółowe określenie, jakie konkretnie będą nam potrzebne aplikacje, jest jeszcze przed poznaniem systemu bardzo trudne lub prawie niemożliwe. Bardzo dużo informacji i porad dotyczących wyboru aplikacji oraz opinie o dobrych i słabych stronach poszczególnych programów są publikowane przez obecnych użytkowników w Internecie. Najprawdopodobniej tylko zupełnie początkujący użytkownik będzie miał trudności w samodzielnym dotarciu do nich i odczytaniu tych treści. Najpierw trzeba wybrać program odczytujący zawartość ekranu, a dopiero później można te treści czytać za jego pomocą. Okazuje się również, że bardzo dużą rolę, jeśli nie największą, w sprawnym i jak najpełniejszym wykorzystaniu programów odczytujących ekran odgrywają umiejętności użytkownika. Opierając się na powyższych opiniach i argumentach, uznaliśmy, że do zapoznania się z obsługą systemu operacyjnego Windows 7 przez początkujących niewidomych użytkowników najlepszym rozwiązaniem będzie wykorzystanie darmowej aplikacji NVDA. 
Trudno dzisiaj stwierdzić, jak w przyszłości rozwinie się sytuacja w dziedzinie aplikacji odczytujących ekran. Pojawią się z pewnością nowe wersje systemów operacyjnych i programów, które będziemy chcieli udźwiękowić. Jak będą sobie radziły z nimi aplikacje przeznaczone dla osób niewidomych do odczytywania zawartości ekranu, niełatwo dzisiaj przewidzieć. 
Trzeba podkreślić, że za pomocą NVDA można w bardzo dużym zakresie samodzielnie obsługiwać system Windows 7. Jest to nowość, że zupełnie darmowa aplikacja ma takie możliwości. Bądźmy jednak optymistami i miejmy nadzieję, że w przyszłości programy odczytujące ekran będą coraz lepiej współpracowały z systemem operacyjnym Windows. Ostatnie lata pokazują, że jakość pracy osoby niewidomej na komputerze stale się poprawia. Pewnym zagrożeniem dla niewidomych użytkowników wydaje się być szybki rozwój różnorodnych urządzeń dotykowych, pozbawionych klawiatury. Przekonamy się jednak, w jakim kierunku będą szły zmiany w systemie operacyjnym oraz czy jego dostępność nie będzie się pogarszać. Pojawiają się też ostatnio bardzo ciekawe pomysły udźwiękowienia urządzeń dotykowych. Czy takie rozwiązania przyjmą się i rozpowszechnią wśród osób niewidomych, czas pokaże. 
Wybierając więc oprogramowanie dostępne dla początkującego niewidomego użytkownika, zwróćmy uwagę, czy konkretny program w określonej wersji współpracuje z posiadaną aplikacją do odczytu ekranu oraz czy system operacyjny pozwala stosować to udźwiękowienie. Na rynku programów odczytujących ekran jest coraz większa konkurencja i producenci starają się jak najszybciej dać swoim użytkownikom możliwość używania najnowszych wersji programów. 
Jeszcze raz podkreślamy, że nawet gdy aplikacja odczytująca ekran ma bardzo duże możliwości, jego użytkownik musi umieć z nich korzystać. Doświadczenie pokazuje, że często jest inaczej. Starajmy się więc pogłębiać swoją wiedzę w zakresie obsługi systemu operacyjnego, aplikacji, z których korzystamy, a szczególnie programów odczytujących ekran. Niewidomy użytkownik komputera ma dużo więcej zagadnień do opanowania i musi zdobyć dużo więcej umiejętności w obsłudze komputera z systemem operacyjnym Windows 7 niż osoba widząca. Interfejs tego systemu został zaprojektowany tak, aby można było obsługiwać go intuicyjnie, patrząc na ikonki i odczytując różnorodne komunikaty i podpowiedzi. Niewidomy użytkownik, oprócz nauki obsługi standardowych aplikacji, musi jeszcze zapoznać się z aplikacją udźwiękawiającą system operacyjny i nauczyć się korzystać z systemu bez myszy. Zaproponujmy przeciętnemu widzącemu użytkownikowi pracę wyłącznie za pomocą klawiatury, bez korzystania z myszy, a przekonamy się, że będzie miał problemy z wykonaniem podstawowych czynności na komputerze. 
Poznanie i nauka obsługi systemu operacyjnego Windows 7 z wykorzystaniem NVDA z pewnością pozwolą na zdobycie doświadczenia i umożliwią dokonywanie wyborów, z jakich programów korzystać do obsługi komputera. Pamiętajmy, że początek jest najtrudniejszy, później będzie już tylko coraz łatwiej. 
Rozdział drugi – Uruchamianie komputera i rozpoczęcie pracy
Rozpoczęcie pracy z udźwiękowionym komputerem przez początkującego niewidomego użytkownika wymaga krótkiego wprowadzenia. Wydaje się, że jedną z najważniejszych umiejętności, jaką należałoby opanować na początek, jest sprawne korzystanie z klawiatury. Najlepiej od razu uczyć się pisać dziesięcioma palcami i przestrzegać właściwego ułożenia dłoni na klawiaturze. Część osób, które nie mają doświadczenia w pracy z komputerem, korzystała prawdopodobnie kiedyś z maszyny do pisania. Układ liter na jej klawiaturze jest bardzo podobny do klawiatury komputerowej. Aplikacja, jaką w tym podręczniku proponujemy do udźwiękowienia systemu operacyjnego Windows 7, czyli NVDA, ma bardzo przydatną funkcję zwaną „Pomoc klawiatury”. Gdy ją włączymy, możemy bezkarnie naciskać dowolny klawisz w naszym komputerze. Po każdorazowym naciśnięciu klawisza usłyszymy jego opis i nie wywołamy w ten sposób żadnej innej akcji wykonywanej normalnie. Gdy będzie to klawisz znakowy, to NVDA wypowie znajdujący się na nim znak. Aby wrócić do normalnej pracy, należy wspomnianą funkcję wyłączyć. Skrót klawiaturowy do włączania i wyłączania tej funkcji to NVDA + 1, gdzie NVDA w zależności od ustawień programu to Insert lub Caps Lock. Szczegółowy opis całej klawiatury oraz przydatnych do nauki bezwzrokowego pisania funkcji programu NVDA znajduje się w rozdziale „Klawiatura i mysz”. 
Przejdziemy teraz do omówienia procesu startu komputera, logowania oraz opiszemy wstępnie ekran, jaki jest wyświetlany po uruchomieniu systemu operacyjnego Windows 7. Uruchamianie komputera rozpoczyna się od momentu naciśnięcia włącznika na obudowie i może potrwać kilkadziesiąt sekund. Komputer zacznie do nas mówić dopiero po starcie systemu operacyjnego i po uruchomieniu programu NVDA, odczytującego zawartość ekranu, czyli dopiero na samym końcu całego procesu rozruchu. Wszystkie operacje wykonywane podczas uruchamiania komputera są w zasadzie dla osoby niewidomej niedostępne. Są tylko wyświetlane na ekranie bez możliwości ich łatwego udźwiękowienia. Komputer podczas skomplikowanego procesu startu wykonuje dużo różnych czynności sprawdzających sprzęt. Następnie rozpoczyna się start samego systemu operacyjnego i w zależności od jego ustawień uruchamia usługi i programy, które wcześniej zostały wybrane w jego konfiguracji. Jednym z takich programów automatycznie uruchamianych tuż po starcie systemu Windows powinien być NVDA, który odczytuje nam zawartość ekranu. Nie będziemy tutaj szczegółowo omawiać procesu startu komputera, wykracza to poza zakres tematyki poruszanej w tym podręczniku. Jeżeli start komputera przebiega prawidłowo, to po kilkudziesięciu sekundach oczekiwania usłyszymy dźwięk startu systemu Windows, a następnie głos syntetyczny aplikacji odczytującej zawartość ekranu i możemy już rozpocząć pracę. Gorzej będzie, jeśli pojawią się problemy i przed ważnym dla nas momentem uruchomienia NVDA rozruch komputera się zatrzyma lub zostaną uruchomione programy diagnostyczne, których praca trwa znacznie dłużej. W zasadzie, przy założeniu, że nasz komputer jest sprawny i wcześniej, po zakończeniu pracy został zamknięty prawidłowo, system operacyjny wraz z oprogramowaniem powinien wystartować poprawnie. Możemy więc założyć, że w normalnych warunkach czekamy spokojnie na start systemu i informację generowaną przez program do odczytu ekranu. NVDA zgłasza się charakterystycznym dźwiękiem i po krótkiej chwili słyszymy głos syntezatora mowy. Jeżeli zdarzy się, że start systemu się przedłuża, nasze aplikacje się nie uruchamiają i komputer milczy, warto sprawdzić, co dzieje się na ekranie. Mógł pojawić się ważny komunikat systemu informujący o problemach ze sprzętem lub został uruchomiony program sprawdzający twardy dysk. Przyczyn nieprawidłowego startu systemu może być znacznie więcej i gdy jest taka możliwość, zawsze warto sprawdzać, jaki jest komunikat na ekranie. Bardzo często po aktualizacji systemu ponowny jego rozruch może trwać o wiele dłużej niż normalnie. Jeżeli więc przed aktualnym startem system operacyjny był aktualizowany, można się spodziewać dłuższego startu. Pamiętajmy, że przyczyna nieprawidłowego startu komputera może być poważna i do przywrócenia poprawnej jego pracy możemy potrzebować pomocy. Zdarzyć się również może, że komputer podczas uruchamiania systemu operacyjnego zrestartuje się samoczynnie. Standardowe ustawienia systemu pozwalają na taki restart w przypadku, gdy wystąpią problemy i system Windows usunie je podczas rozruchu. Należy wtedy cierpliwie czekać na ponowne uruchomienie komputera. Po aktualizacji systemu też może dojść do samoczynnego restartu komputera. Czekamy wtedy, ponieważ wyłączenie komputera podczas konfigurowania systemu po jego wcześniejszej aktualizacji może spowodować jego nieprawidłowe działanie. Warto zawsze aktualizować system operacyjny, jak tylko aktualizacje zostaną udostępniane przez Microsoft. Start i zamykanie systemu po aktualizacji może również potrwać bardzo długo i nie wolno w takich momentach wyłączać komputera. 
Program odczytujący zawartość ekranu głosem syntetycznym, czyli w naszym przypadku NVDA, powinien uruchamiać się automatycznie po starcie systemu Windows 7. Wymaga to wcześniejszego ustawienia tej opcji. Szczegółowe informacje, jak ją włączyć, znajdują się w rozdziale „NVDA i system operacyjny Windows 7”. 
Przejdziemy teraz do ogólnego omówienia ekranów, jakie są dostępne dla osoby niewidomej i udźwiękowione przez NVDA podczas uruchamiania komputera. Po poprawnym starcie systemu Windows 7 zostanie wyświetlony ekran służący do logowania lub domyślny użytkownik będzie zalogowany automatycznie i pojawi się pulpit systemu Windows 7, co jest uzależnione od ustawień dokonanych wcześniej w Panelu sterowania. Omawiamy to w rozdziałach „Ustawianie systemu na potrzeby niewidomego użytkownika” oraz „Panel sterowania – najważniejsze informacje”. 
System operacyjny Windows 7 pozwala na korzystanie z komputera przez wielu użytkowników. Każdy użytkownik ma własne konto o unikatowej nazwie. Do konta może być przypisane hasło uniemożliwiające zalogowanie się przez niepowołane osoby. Jeśli z naszego komputera korzysta więcej osób, to zaleca się utworzenie oddzielnego konta dla każdego użytkownika. Zarządzaniem kontami użytkowników z reguły zajmuje się administrator, czyli osoba mająca większe doświadczenie w pracy z komputerem i używająca do tego celu konta z uprawnieniami administratora. 
W sytuacji, gdy w naszym systemie jest utworzonych więcej kont lub dostępne jest jedno zabezpieczone hasłem, podczas startu systemu Windows pojawi się ekran pozwalający na zalogowanie się, czyli wybranie właściwego konta i wpisanie hasła, jeśli zostało wcześniej ustawione. Ekran logowania jest udźwiękowiony przez NVDA. Gdy usłyszymy komunikat „Logowanie do systemu Windows”, wybieramy klawiszami strzałek naszą nazwę użytkownika, naciskamy Enter, a następnie w zabezpieczonym polu edycyjnym wpisujemy hasło i ponownie naciskamy Enter. Zabezpieczone pole edycyjne w miejscu wprowadzanych znaków zawsze wyświetla znak gwiazdki w celu uniemożliwienia podejrzenia wpisywanych informacji przez niepowołane osoby. Kiedy hasła nie ma, to po wybraniu konta zostaniemy zalogowani i możemy rozpocząć pracę. Gdy wpiszemy je niepoprawnie, pojawi się stosowny komunikat. Po poprawnym wpisaniu hasła system jest gotowy i jesteśmy zalogowani. Każde z kont użytkownika w systemie Windows 7 ma niezależne ustawienia oraz pliki i foldery, do których dostęp ma tylko określony użytkownik i administrator. Zaleca się nadawanie minimalnych uprawnień, jakie pozwalają użytkownikowi na codzienną pracę, co zwiększa bezpieczeństwo całego systemu. Szczególnie początkujący użytkownicy nie powinni pracować na koncie z uprawnieniami administratora. Mając takie uprawnienia, można nawet nieświadomie wykonać jakąś niedozwoloną lub pogarszającą bezpieczeństwo operację. Jest to szczególnie ważne, gdy korzystamy z Internetu. Pracując na koncie z uprawnieniami użytkownika, jesteśmy również w mniejszym stopniu narażeni na różnego rodzaju ataki czy wirusy. 
Częstą praktyką, szczególnie w domowych zastosowaniach komputera, jest korzystanie przez wszystkich użytkowników z jednego konta bez hasła lub oddzielnych kont dla każdej osoby niezabezpieczonych hasłami. Jak wspomnieliśmy wyżej, każde konto użytkownika może mieć niezależne ustawienia, co w przypadku niewidomego użytkownika ma ogromne znaczenie. Osoba niewidoma do optymalnej pracy potrzebuje nieco innych ustawień systemu Windows i automatycznego uruchamiania oprogramowania do odczytu ekranu przy starcie komputera. Jeżeli na tym samym komputerze pracują osoby widzące i niewidome, to korzystając ze wspólnego konta użytkownika prędzej czy później dojdzie do konfliktu wywołanego koniecznością dokonywania nieustannych zmian w ustawieniach. W trudniejszej sytuacji będzie niewidomy użytkownik, bo np. w wyniku wyłączenia automatycznego uruchamiania programu odczytującego ekran i dokonania pewnych zmian może praktycznie stracić możliwość samodzielnej pracy na komputerze. Jeżeli każda osoba będzie miała własne konto, tedy komfort pracy dla wszystkich na pewno będzie dużo większy. W warunkach domowych z reguły nie zabezpieczamy kont hasłami. Jeśli konta nie mają haseł, to po wybraniu klawiszami strzałek nazwy konta i naciśnięciu Enter zostaniemy zalogowani. Gdy początkujący niewidomy użytkownik pomyłkowo zaloguje się do innego konta, na którym nie ma możliwości korzystania z aplikacji odczytującej ekran, może mieć problem z wylogowaniem się lub poprawnym zamknięciem systemu. Gdy konta będą miały swoje odmienne hasła, taka pomyłka będzie niemożliwa, ponieważ po wybraniu nazwy użytkownika system poprosi o odpowiednie hasło. Tworząc konta i dokonując ustawień optymalnych dla poszczególnych użytkowników naszego komputera, należy rozważyć potrzeby wszystkich osób, tak aby praca była jak najbardziej komfortowa i bezpieczna. 
Po poprawnym zalogowaniu do naszego konta na ekranie pojawi się pulpit z ikonami, przycisk menu start, pasek zadań i kilka innych elementów w zależności od zastosowanych ustawień. Omówimy tutaj wstępnie układ ekranu, optymalny dla niewidomego użytkownika, zalecany w tym podręczniku. W następnym rozdziale szczegółowo opisujemy, jak tych ustawień dokonać, a w kolejnych, jak sprawnie z niego korzystać za pomocą klawiatury i programu odczytującego ekran mową syntetyczną NVDA. 
Gdy nasz system Windows 7 uruchomi się do końca i NVDA oznajmi swoją gotowość do pracy, możemy zapoznać się z zawartością ekranu. Zdecydowanie największą część ekranu zajmuje pulpit, na którym rozmieszczone są ikony. Za ich pomocą możemy przeglądać zawartość folderów, uruchamiać aplikacje, otwierać dokumenty i wykonywać wiele innych czynności. Najszybszym sposobem ustawienia kursora na pulpicie jest skrót Windows + D. Po jego naciśnięciu zawsze uaktywnimy pulpit. Standardowo ikony są rozmieszczone na pulpicie dwuwymiarowo. Dowolną ikonę wybieramy klawiszami strzałek prawo, lewo, góra lub dół, a otwieramy, naciskając Enter. Ograniczmy się na razie do przeglądnięcia zawartości pulpitu za pomocą strzałek. Sposób korzystania z ikon pulpitu omówimy poniżej. Na dole ekranu znajduje się stosunkowo wąski, rozciągnięty wzdłuż dolnej krawędzi ekranu pasek zadań, a na nim przycisk menu start i paski narzędzi. Przycisk menu start znajduje się po lewej stronie, a na prawo od niego do końca ekranu ułożone są dwa paski narzędzi. Pierwszy z nich to pasek zadań, nazwany w NVDA „Uruchamianie aplikacji” i drugi, „Obszar powiadomień użytkownika”. Pierwszy z wymienionych pasków zawiera ikonki pozwalające na szybkie uruchomienie aplikacji oraz uaktywnienie okna już działającego programu. Drugi pasek w zależności od ustawień systemu zawiera przydatne informacje w pracy z komputerem, takie jak stan baterii, informacje o dostępnych sieciach bezprzewodowych, o aktualizacjach oprogramowania itp. Zakres wyświetlanych tam informacji można dostosować do własnych potrzeb. Szerzej o obu paskach i możliwości ich konfigurowania piszemy w kolejnych rozdziałach. 
Przycisk Start pozwala na rozwinięcie menu startowego. Jest bardzo często używanym elementem. Menu start umożliwia bardzo szybkie i wygodne uruchomienie programów zainstalowanych w naszym systemie. Można za jego pomocą włączać poszczególne elementy panelu sterowania, dokonywać ustawień sieci itp. Menu start rozwija się poprzez naciśnięcie na klawiaturze przycisku Windows lub Control + Escape. W systemie Windows 7 menu startowe jest bardzo elastyczne i można modyfikować jego wygląd w zależności od potrzeb użytkownika. Jeżeli zrozumiemy zasadę jego działania, prawdopodobnie stanie się najczęściej używanym miejscem do uruchamiania programów czy otwierania dokumentów. Menu start rozwija się od dołu go góry, przykrywając częściowo pulpit. Po menu startowym po jego rozwinięciu możemy poruszać się klawiszami strzałek i tabulatorem. Zasadniczo składa się ono z dwóch części. Pierwsza zawiera listę najczęściej używanych programów i pole edycyjne do wyszukiwania. Część ta jest dostępna za pomocą klawiszy strzałek góra lub dół. Aby przejść do drugiej części, należy tuż po naciśnięciu klawisza Windows, czyli po jego rozwinięciu, nacisnąć tabulator, a następnie przeglądać jej zawartość strzałkami. Na razie nie uruchamiajmy żadnych programów. Aby zwinąć menu start, należy ponownie nacisnąć klawisz Windows. 
Wymieniliśmy już wszystkie podstawowe elementy znajdujące się na ekranie po starcie i zalogowaniu się do systemu Windows 7. Teraz będziemy stopniowo rozszerzać informacje, jak z nich korzystać, używając klawiatury i programu NVDA. 
Proponujemy teraz samodzielne zapoznanie się z pulpitem i paskiem zadań. Przechodzimy w tym celu na pulpit za pomocą Windows + D. Naciskając tabulator, będziemy przechodzili kolejno na przycisk Start, co NVDA oznajmi jako przycisk Uruchom. Kolejne naciśnięcie tabulatora spowoduje przejście do paska uruchamiania aplikacji. Wewnątrz tego paska możemy poruszać się klawiszami strzałek prawo lub lewo. Ten pasek narzędzi to kolejne miejsce, z którego będziemy mogli uruchamiać programy. Jeżeli określony program jest przez nas często używany, to warto przypiąć go do paska narzędzi. Jak to robić i jakie programy warto tam umieszczać, opiszemy w rozdziale „Pasek zadań i menu start”. Każdy program przypięty wcześniej do omawianego paska można uruchomić, naciskając klawisz Windows oraz klawisz z numerem, gdzie numer odpowiada miejscu programu na pasku, licząc od lewej do prawej. Aby uruchomić pierwszy program od lewej z paska narzędzi, naciskamy Windows + 1, drugi Windows + 2 itd. Po zapoznaniu się z zawartością paska narzędzi znowu naciskamy tabulator. Dostaniemy się teraz do paska obszaru powiadomień użytkownika. Analogicznie jak poprzednio klawiszami strzałek przeglądamy jego zawartość. Kolejne naciśnięcie tabulatora przenosi nas na pulpit. Po pulpicie również poruszamy się strzałkami. W ten sposób zapoznaliśmy się wstępnie z całą zawartością ekranu. Sposobów szybkiego wybierania ikonek z pulpitu, menu start czy pasków narzędzi jest dużo więcej. W kolejnych częściach naszego podręcznika będziemy omawiać je dużo szerzej. Ograniczamy się oczywiście do metod dostępnych z klawiatury i przyjaznych dla osoby niewidomej. 
Użytkownik bardzo początkujący, który po raz pierwszy zapoznaje się z pulpitem, menu start czy paskami narzędzi, może odnieść wrażenie, że interfejs ten nie jest zbyt przyjazny i intuicyjny. Trzeba pamiętać, że projektanci całego systemu stworzyli graficzne środowisko bardzo łatwe w obsłudze dla osób widzących. Dodatkowo, użytkownik, który widzi zawartość ekranu, posługuje się w dużej mierze myszką i nie musi pamiętać, a nawet znać tych różnych skrótów klawiaturowych. Można zaryzykować stwierdzenie, że ich znajomość jest minimalna wśród osób korzystających z myszki. Często okazuje się, że widzący użytkownik pozbawiony możliwości korzystania z myszy jest bezradny i niewiele potrafi zrobić na swoim komputerze. Początki pracy i nauka podstaw obsługi systemu Windows dla osoby niewidomej są bez porównania trudniejsze i wymagają poświęcenia dużo więcej czasu. Nie należy się więc zniechęcać trudnościami, na jakie z pewnością natrafimy w początkowych etapach nauki. Jak wspomnieliśmy, najważniejsza w pierwszej fazie jest dobra znajomość klawiatury i opanowanie techniki pisania dziesięcioma palcami oraz poznanie najważniejszych skrótów klawiaturowych. Przeglądając różne bardzo długie listy skrótów, można się zniechęcić. Pamiętajmy jednak, że w codziennej pracy przydaje się tak naprawdę niewielka ich część, a w miarę rozwoju umiejętności w późniejszym czasie poczujemy potrzebę używania ich na większą skalę. Nie uczmy się ich wszystkich na pamięć. Warto jednak mieć świadomość, które z nich dają nam potencjalną możliwość sprawnej obsługi komputera. Gdy dojdziemy do wprawy, może się okazać, że pewne czynności na komputerze będziemy mogli wykonywać tak samo szybko jak osoba widząca klikająca myszką. 
Na koniec tego rozdziału pokażemy, w jaki sposób przy użyciu klawiatury szybko zamykać system operacyjny lub go restartować. Będąc na pulpicie, naciskamy skrót klawiaturowy lewy Alt + F4, na ekranie zostanie wyświetlone okienko z listą, na której strzałkami góra / dół wybieramy odpowiednią pozycję. Jeśli chcemy zamknąć system, będzie to „Zamknij system”, a jeżeli chcemy go restartować, to „Uruchom ponownie”. Po wybraniu naciskamy Enter i to wszystko. System po krótkiej chwili się zamknie lub rozpocznie ponowne uruchamianie. Potrafimy już włączyć komputer, uruchomić system operacyjny, zalogować się, poruszać się po pulpicie i menu start oraz pasku zadań i poprawnie zamknąć system. W dalszej części naszego podręcznika będziemy stopniowo poszerzać wiedzę i umiejętności obsługi systemu Windows 7 w połączeniu z aplikacją odczytującą ekran czyli NVDA. 
Rozdział trzeci – Ustawianie systemu na potrzeby niewidomego użytkownika
Standardowe ustawienia systemu operacyjnego Windows 7 nie pozwalają osobie niewidomej optymalnie pracować na komputerze. Przed rozpoczęciem pracy należy je więc nieco zmodyfikować. Zaproponujemy w tym rozdziale ustawienia, które naszym zdaniem zasadniczo zwiększają komfort pracy niewidomemu użytkownikowi. Zdecydowana większość koniecznych zmian w ustawieniach dotyczy sposobu wyświetlania informacji na ekranie. W systemie Windows 7 wprowadzono nowy pulpit, menu start i pasek zadań oraz wiele innych drobnych modyfikacji w wyglądzie standardowych okienek. Osoby korzystające wcześniej z Windows XP mogą na początku odnieść wrażenie, że nowy interfejs jest dużo mniej przyjazny dla osoby niewidomej w porównaniu z jego poprzednią wersją. 
Wrażenie to wynika przede wszystkim z konieczności zmian w sposobie pracy przy użyciu nieco zmienionych skrótów klawiaturowych. Pewne często wykonywane czynności, takie jak uruchamianie programu, otwieranie dokumentu, otwieranie folderu Moje dokumenty, są realizowane poprzez naciśnięcie kilku następujących po sobie klawiszy. Gdy przechodzimy na nowy system, musimy niestety wypracować sobie nowe metody szybkiego wykonywania tych samych czynności. Można odnieść wrażenie, że w zasadzie wykorzystujemy komputer do podobnych zastosowań, ale w pewnym sensie musimy uczyć się na nowo jego obsługi. W Windows 7 zastosowano zupełnie nowe menu start. Od wersji Windows 95 do XP można było pracować na klasycznym menu start. Od omawianej tutaj wersji 7 menu w dotychczasowym wyglądzie nie da się już użyć. Opiszemy poniżej ustawienia, jakie, naszym zdaniem, pozwolą na optymalną pracę z komputerem osobie niewidomej. 
Może się jednak okazać, że po pewnym czasie użytkowania komputera nasze propozycje nie będą spełniały oczekiwań użytkownika. Jest to uzależnione od indywidualnych upodobań i przyzwyczajeń oraz od wykorzystywanego oprogramowania do odczytu ekranu. Skupiamy się w tym podręczniku na optymalizowaniu pracy z komputerem dla osoby niewidomej. Użytkownicy słabowidzący posługujący się aplikacjami powiększającymi ekran czy dużym kontrastem lub odwróconymi kolorami pracują w zasadzie bardzo podobnie jak widzący, klikając na powiększonej części ekranu. Nie będziemy na łamach tego podręcznika poruszać zagadnień pracy osób słabowidzących, które nie korzystają z udźwiękowienia. 
Modyfikację ustawień rozpoczniemy od menu start. Do zmiany ustawień paska zadań, menu start i paska narzędzi posłuży nam jedno okienko właściwości z trzema zakładkami. Jest ono dostępne w co najmniej dwóch miejscach. Aby je wyświetlić w najszybszy sposób, naciskamy klawisz Windows, następnie Escape i lewy Alt + Enter. Najpierw punkt uwagi ustawi się na przycisku Start, a następnie, naciskając Alt + Enter, wyświetlimy okno właściwości. Skrót Alt + Enter bardzo często pozwala szybko wyświetlić właściwości elementu, który właśnie ma punkt uwagi. Można również po ustawieniu punktu uwagi na przycisku start nacisnąć klawisz menu podręcznego, czyli klawisz „Aplikacje”, i strzałkami góra / dół wybrać „Właściwości” i nacisnąć Enter. Starajmy się od początku wykorzystywać skróty, które mogą znacznie przyspieszyć pracę z komputerem i w miarę możliwości każdą operację wykonywać jak najmniejszą ilością naciskanych klawiszy. Kolejne miejsce, z którego możemy wywołać polecenie „Pasek zadań i menu start”, to Panel sterowania. Dopóki nie zmodyfikujemy ustawień menu start, poruszanie się po nim będzie jednak mało komfortowe. Zacznijmy więc modyfikowanie wyglądu omawianego tutaj elementu. 
Okno właściwości paska zadań i menu start składa się z trzech zakładek. Na początek zajmiemy się zakładką „Menu start”. Proponujemy ustawić sposób wyświetlania menu start tak, aby wszystkie jego elementy były w postaci list. Ograniczymy ich wyświetlanie do minimum. Wyłączymy wszystkie elementy, które uznamy za mało potrzebne podczas codziennej pracy. Skrótem Control + Tab przechodzimy więc do karty „Menu start”. Teraz klawiszem Tab możemy obejrzeć okienko wybranej karty. Są tu dwa pola wyboru, lista rozwijana i przycisk „Dostosuj”. Aby oznaczyć pole wyboru, po ustawieniu na nim punktu uwagi Tabem naciskamy spację, ponowne jej naciśnięcie odznacza pole wyboru. Pole wyboru „Przechowaj i wyświetl niedawno otwierane programy w menu start” ustawiamy jako nieoznaczone, a kolejne „Przechowaj i wyświetl niedawno otwierane elementy w menu start i na pasku zadań” oznaczamy. Takie ustawienie spowoduje, że lista programów wyświetlanych w menu start będzie niezmienna, a jednocześnie będziemy mieli szybki dostęp do ostatnio otwieranych dokumentów. Krótkie wprowadzenie, jak rozpocząć pracę z menu startowym znajduje się w poprzednim rozdziale, a rozwinięcie tego zagadnienia w dalszej części podręcznika. W pierwszej części menu start, do której mamy dostęp klawiszami strzałek góra / dół po naciśnięciu klawisza Windows, znajduje się lista programów najczęściej używanych. Standardowo pojawia się tam każdy ostatnio uruchomiony program, a właściwie skrót do tego programu. Wyłączając pierwsze z powyższych pól wyboru, wyczyścimy tę listę i ostatnio używane programy nie będą się tam już pojawiać. Pozostaną tylko pole edycyjne do wyszukiwania programów i plików oraz „Wszystkie programy”, czyli odpowiednik elementu „Programy” z Windows XP i wcześniejszych. Proponujemy dodać do listy programy, których najczęściej używamy na stałe, co jest w Windows 7 nazwane przypinaniem do menu start. W tym celu rozwijamy menu start, wybieramy strzałkami „Wszystkie programy”, rozwijamy to strzałką w prawo i znowu przeglądamy listę wszystkich zainstalowanych w naszym systemie programów klawiszami strzałek. Po wybraniu programu, którego używamy stosunkowo często, naciskamy klawisz „Aplikacje” i w menu kontekstowym wybieramy opcję „Przypnij do menu start”, potwierdzamy wybór Enterem i od tej chwili jeden z naszych ulubionych programów będzie pojawiał się zawsze w tym samym miejscu w menu start. Tak możemy dodać większą ilość programów. Gdy dojdziemy do wniosku, że przypięty program nie jest zbyt często używany, po rozwinięciu menu start wybieramy go strzałkami, rozwijamy menu kontekstowe i wybieramy opcję „Odepnij od menu start”. Nie warto przypinać zbyt dużej ilości programów, bo to znacznie opóźni nawigację po menu startowym. Może pojawić się pytanie, dlaczego przypinać na stałe program do menu, a nie korzystać z opcji „Przechowaj i wyświetl niedawno używane programy”, którą zaproponowaliśmy wyłączyć. Otóż, jeśli lista ostatnio używanych programów będzie zmieniać się dynamicznie, kolejność i ilość wyświetlanych w menu start programów może się zmieniać, a gdy mamy przypiętych kilka często używanych programów, to zawsze określony element znajduje się w tym samym miejscu. Jeżeli lista jest dynamiczna, każde rozwinięcie menu startowego w celu uruchomienia programu lub otwarcia dokumentu będzie wiązało się z uważnym przeglądaniem jej zawartości. Przy stałych elementach, po nabraniu wprawy określony program uruchamia się niemal automatycznie, pamiętając, który jest na liście, i naciskając klawisze strzałek odpowiednią ilość razy. Można oczywiście, po części słusznie, zauważyć, że w systemie Windows 7 możemy uruchamiać programy w inny sposób, np. z pulpitu czy paska narzędzi, a menu startowe niech pozostanie dynamiczne. To oczywiście kwestia wyboru. 
Zauważmy, że menu startowe pozwala na bardzo szybkie otwieranie ostatnio odczytywanych dokumentów za pomocą określonej aplikacji. Zaznaczenie drugiego z naszych pól wyboru włączające opcję „Przechowaj i wyświetl niedawno otwierane elementy w menu start i na pasku zadań” powoduje, że przy każdym przypiętym programie po naciśnięciu strzałki w prawo pojawi się lista ostatnio otwieranych za jego pomocą dokumentów czy plików. Jest to naprawdę bardzo wygodny i szybki sposób otwierania dokumentów czy innych typów plików, z których ostatnio korzystaliśmy. Znając już wpływ obu powyższych opcji na pracę z menu start, ustawmy je według własnego uznania. Pozostaje nam jeszcze wybór akcji, jaka będzie wywoływana przy wciśnięciu przycisku zasilania. Standardowo wybrane jest zamykanie systemu i proponujemy taką opcję ustawić. Przejdziemy teraz do przycisku „Dostosuj”. Gdy punkt uwagi dotrze klawiszem Tab do wspomnianego przycisku, uruchamiamy go spacją. Pojawi się nowe okienko z możliwością skonfigurowania wyglądu pozostałej części menu startowego. Zgodnie z tym, co napisaliśmy wyżej, spróbujmy zminimalizować ilość wyświetlanych tutaj elementów. Część tego, co można wyświetlić w menu startowym, będziemy mogli otworzyć za pomocą pulpitu. Menu startowe jest i tak dość rozbudowane i w celu przyspieszenia nawigacji po nim wyświetlimy tylko to, co jest naprawdę konieczne. W nowo wyświetlonym okienku mamy kilka kontrolek z możliwością dokonania stosownych ustawień. Rozpoczynamy od drzewka, za pomocą którego ustalimy co i w jakiej formie będzie widoczne w naszym menu start. Po drzewku poruszamy się klawiszami strzałek, a gdy chcemy wybrać podświetloną opcję, naciskamy spację. Pierwszy element to „Dokumenty”. Pod nazwą elementu mamy trzy warianty „nie wyświetlaj tego elementu”, „wyświetl jako łącze” i „wyświetl jako menu”. Proponujemy te, które uznamy za stosowne ustawiać zawsze jako menu. Poruszanie się po menu z klawiatury jest dużo szybsze i wygodniejsze. Można używać klawiszy liter i strzałkami szybko przeglądać takie menu. Wyświetlenie w postaci łącza będzie zmieniało widok zawartości danego elementu w postaci linków podobnych jak na stronie WWW. W pierwszym elemencie zaznaczamy więc „nie wyświetlaj tego elementu” i przechodzimy strzałką w dół do kolejnych. „Folder osobisty” jest dostępny z pulpitu i tutaj go wyłączamy. Element „Grupa domowa” możemy włączyć lub wyłączyć. Proponujemy ustawić off. Element „Komputer” też będziemy otwierać z pulpitu i tutaj go wyłączamy. Wymienimy teraz tylko te elementy, które włączymy. „Panel sterowania”, który dokładniej omówimy w rozdziale w całości poświęconym temu zagadnieniu, włączamy w postaci menu. „Polecenie Uruchom”, „Programy domyślne”, „Sieć” oraz „Urządzenia i drukarki” ustawiamy w pozycji on. „Systemowe narzędzia administracyjne” wyświetlamy również. W pozycji on warto pozostawić jeszcze następujące elementy: „Włącz menu kontekstowe...” i „Wyszukaj w folderze programy...”. 
Możemy jeszcze zmodyfikować liczbę ostatnio wyświetlanych elementów. Domyślnie wybrana jest wartość 10. Jeżeli w wyniku naszych eksperymentów menu start zmodyfikujemy w trudny do przywrócenia sposób, możemy powrócić do ustawień domyślnych, wybierając spacją stosowny przycisk. Zachęcamy do eksperymentowania, szczególnie gdy rozpoczynamy pracę z systemem Windows 7. Powyższa propozycja niekoniecznie będzie dla nas odpowiednia. Jeżeli dojdziemy do wniosku, że niektóre z wyświetlonych elementów nie są w ogóle przez nas używane, najlepiej ją wyłączyć. Nie ma uniwersalnych rozwiązań dla wszystkich. Potraktujmy opisane wyżej propozycje jako punkt wyjścia do własnych ustawień. Po zakończeniu ustawień wybieramy przycisk OK i wracamy do okna właściwości menu start. Tutaj również naciskamy OK i możemy już obejrzeć wynik naszych działań. 
Teraz zajmiemy się pulpitem. Właściwie nie wymaga on wielkich zmian. Sposób wyświetlania ikon i korzystania z niego przy użyciu klawiatury nie zmienił się w zasadzie od systemu Windows 95 do omawianej tutaj wersji. Pulpit jest bardzo wygodnym miejscem do uruchamiania programów czy otwierania dokumentów dla osoby niewidomej. Warto więc ikony będące skrótami do często używanych aplikacji umieszczać właśnie na pulpicie. Ważną właściwością każdej ikony jest klawisz skrótu. Aby go ustawić, wyświetlamy właściwości ikony i w polu edycyjnym „Klawisz skrótu” naciskamy taki, jaki chcemy, aby później uruchamiał tę ikonę. Właściwości ikony wyświetlamy, rozwijając menu kontekstowe wybranej wcześniej ikony lub klikając prawym przyciskiem myszy, a następnie wybieramy opcję „Właściwości”. Ustawiając klawisz skrótu, należy pamiętać, aby nie powodować konfliktu z innymi ustawionymi już wcześniej skrótami klawiaturowymi. Proponujemy przyjąć zasadę, że na pulpicie umieszczamy ikony do często używanych programów, a skróty klawiaturowe ustawiamy tylko dla ikon najczęściej używanych. Zbyt duża ilość takich skrótów może spowodować, że wcale nie przyspieszy to naszej pracy i trudno będzie je wszystkie zapamiętać. 
Zajmiemy się teraz pięcioma specjalnymi ikonami na pulpicie. są to „Komputer”, „Pliki użytkownika”, „Sieć”, „Kosz” i „Panel sterowania”. Można je wyświetlić lub ukryć w zależności od potrzeb. Aby to zrobić, wybieramy w panelu sterowania personalizację i na wyświetlonym okienku Tabem przechodzimy do odnośnika „Zmień ikony pulpitu”. Okienko personalizacji można wywołać w inny, szybszy sposób, klikając prawym przyciskiem myszy na pulpicie, a z klawiatury po przejściu na pulpit, naciskając numeryczną gwiazdkę przy wyłączonym Num Locku, czyli symulację prawego przycisku myszy. W rozwiniętym w ten sposób menu wybieramy opcję „Personalizacja” i na ekranie pojawi się to samo okienko. Wybierając odnośnik „Zmień ikony pulpitu”, otworzymy okienko dialogowe pozwalające ukryć lub wyświetlić każdą z wymienionych ikon. Proponujemy włączyć następujące ikony: „Komputer”, „Pliki użytkownika” i „Kosz”. Pliki użytkownika będą widoczne pod nazwą konta, na jakim aktualnie pracujemy. Nie włączyliśmy wyświetlania ikony sieci i panelu sterowania. Uznaliśmy, że są one używane rzadziej i wystarczy dostęp do tych funkcji z poziomu menu start. Pulpit naszego komputera jest w zasadzie gotowy do pracy. 
Na koniec kilka zdań o sposobie prezentowania zawartości folderów w eksploratorze Windows. Otwórzmy dowolny folder z pulpitu, np. Dane użytkownika. Zostaną wyświetlone foldery i pliki. W menu widok możemy określić sposób wyświetlania zawartości folderu. Proponujemy wybrać listę lub 
szczegóły wyświetlania. W obu tych przypadkach będziemy mogli po wszystkich elementach poruszać się klawiszami strzałek góra / dół. Więcej o sposobach korzystania z okna eksploratora Windows napiszemy w rozdziale „Foldery i pliki”. Kolejne ustawienia związane z wyświetlaniem folderów i plików można wybrać za pomocą opcji folderów w menu Narzędzia. Otwieramy okno opcji folderów, przechodzimy na zakładkę Widok, następnie do drzewka z ustawieniami zaawansowanymi. W tym drzewku odszukujemy „Ukryj rozszerzenia znanych typów plików” i spacją ustawiamy off. W wyniku tej zmiany każdy plik będzie wyświetlany wraz z rozszerzeniem. W systemie Windows nazwa pliku jest podzielona na dwie części. Jej fragment końcowy po kropce, czyli tzw. Rozszerzenie, określa typ pliku. Jeżeli w rejestrze naszego systemu dany plik jest przypisany do konkretnego typu, to standardowo nie będzie wyświetlane jego rozszerzenie. Tylko w widoku „Szczegóły” będzie można odczytać jego typ, a w widoku listy będzie tylko ikonka go symbolizująca. Aby program do odczytu ekranu zawsze podawał typ, zalecamy ustawienie powyższej opcji. Na koniec wybieramy przycisk „Zastosuj do folderów”, aby wszystkie otwierane od tej pory foldery miały taki sam widok jak aktualny. Na koniec potwierdzamy wybór i wracamy do okna eksploratora ze zmienionym widokiem. 
To w zasadzie wszystkie niezbędne zmiany w sposobie wyświetlania informacji na ekranie. Jak już wspomnieliśmy, z czasem, kiedy nabierzemy doświadczenia w obsłudze systemu Windows z klawiatury i z programem odczytującym zawartość ekranu, wprowadzimy prawdopodobnie własne modyfikacje i skorygujemy proponowane powyżej ustawienia do własnych potrzeb.
Rozdział czwarty – NVDA i system operacyjny Windows 7
Opiszemy w tym rozdziale, jak rozpocząć pracę z NVDA w systemie Windows 7 oraz jak korzystać z podręcznika i pomocy tej aplikacji. Zaproponujemy również optymalne ustawienia dla początkującego użytkownika. Jak już wspominaliśmy we wcześniejszych rozdziałach, do udźwiękowienia systemu Windows 7 będziemy wykorzystywać NVDA jako program odczytujący zawartość ekranu. Jest to aplikacja udostępniana nieodpłatnie na licencji GNU GPL w wersji 2. Można ją pobrać z oficjalnej strony projektu pod adresem: http://www.nvda-project.org lub z polskiego serwisu http://www.nvda.pl. Pobieramy wersję instalacyjną, instalujemy na naszym komputerze i w zasadzie możemy z niej korzystać. W poprzednim rozdziale opisaliśmy, jak zmodyfikować wygląd menu start, pulpitu i eksploratora pod kątem potrzeb osoby niewidomej rozpoczynającej pracę z komputerem. Pierwsza instalacja programu udźwiękawiającego i modyfikacja ustawień będzie wymagała pomocy bardziej doświadczonego użytkownika. Na potrzeby tej publikacji używamy NVDA w wersji 2012.2.1. 
Gdy mamy już zainstalowany program odczytujący ekran oraz zmodyfikowany wygląd wymienionych wyżej elementów systemu, możemy przystąpić do dokonania zmian w konfiguracji NVDA. Wszystkie operacje można wykonać z poziomu menu programu. Wywołujemy je, naciskając klawisz NVDA + N. Domyślnie po instalacji klawisz NVDA to Insert. Menu jest wyświetlane na środku ekranu w postaci listy ułożonej z góry na dół. Poruszamy się po nim klawiszami strzałek, jeśli mamy wybrany element i usłyszymy „rozwijane” to oznacza, że wybrany właśnie element rozwija się strzałką w prawo i dopiero tutaj klawiszem Enter otwieramy okienka, za pomocą których modyfikujemy ustawienia. Jeśli wybrany element się nie rozwija, naciskamy Enter i polecenie zostanie wywołane lub wyświetlone okienko. Aby zamknąć menu NVDA, naciskamy klawisz Escape. Prosimy teraz za pomocą klawiszy strzałek zapoznać się z głównym menu programu. Opis rozpoczniemy od pomocy. Po jej rozwinięciu mamy kilka elementów, po których również poruszamy się strzałkami góra / dół. Osoby zaczynające pracę z komputerem mogą poćwiczyć nawigację po menu tego programu, jest ono stosunkowo proste i w pełni dostępne, a zasady korzystania z menu będą praktycznie takie same w innych aplikacjach. Zwróćmy uwagę, że słyszymy nazwę elementu menu i literę, będącą skrótem do tego elementu. Kiedy poznamy już lepiej menu, zaraz po uaktywnieniu go klawiszem literowym odpowiadającym określonemu skrótowi możemy przejść do pożądanego elementu. Zwykle klawisz skrótu jest pierwszą literą nazwy elementu. Odszukajmy menu Pomoc, jest rozwijane, możemy je wybrać klawiszami strzałek lub literą P. Następnie rozwijamy je strzałką w prawo i znowu poszukujemy interesującej nas pozycji. Odszukajmy „Podręcznik użytkownika”. Teraz naciskamy Enter i na ekranie zostanie wyświetlony podręcznik do NVDA. W omawianej tutaj wersji jest on opublikowany w postaci pliku HTLM, a więc będziemy go mogli oglądać w oknie domyślnej przeglądarki stron WWW. Jest to bardzo wygodny i stosunkowo łatwo dostępny format dokumentu dla osób niewidomych. Sposób odczytywania dokumentów i stron WWW szczegółowo opisujemy w rozdziale o korzystaniu z Internetu. Pomoc NVDA jest opublikowana w jednym pliku, możemy więc, nie znając jeszcze bardziej zaawansowanych sposobów przeglądania stron WWW, odczytywać go klawiszami strzałek. Po zakończeniu czytania podręcznika do NVDA zamykamy okno przeglądarki internetowej skrótem Alt + F4. Jest to skrót, którego będziemy używać do zamykania okien większości aplikacji, a nawet całego systemu i warto go zapamiętać. Kiedy już dzięki naszemu podręcznikowi zapoznamy się ze sposobami odczytywania stron WWW w przeglądarce internetowej, zachęcamy do powrotu do pomocy NVDA i dokładne jego przestudiowanie. 
Powróćmy do naszego menu. Wywołajmy je, ponownie naciskając NVDA + N, i rozwińmy „Ustawienia”. Pierwszy element menu po rozwinięciu to „Ustawienia ogólne”. Mając na uwadze potrzeby zupełnie początkujących użytkowników, przy okazji omawiania okienek dialogowych ustawień NVDA, rozpoczniemy prezentowanie sposobów pracy wyłącznie przy użyciu klawiatury. Naciskamy na ustawieniach ogólnych Enter i mamy już pierwsze okienko dialogowe. Pierwszy element otwartego okienka, na którym ustawi się punkt uwagi, to lista z wyborem języka interfejsu. Najlepiej użyć ostatniego na liście domyślnego języka, takiego, jaki ustawiony jest w naszym systemie Windows. Jeżeli chcemy wyświetlać menu i okienka dialogowe NVDA w innym języku, to oczywiście klawiszami strzałek góra / dół możemy go zmienić. Klawiszem Tab przechodzimy do kolejnej kontrolki. Jest to pole wyboru „Zapisuj ustawienia przy wyjściu”. Pola wyboru oznaczamy / odznaczamy, naciskając spację. Jeżeli wspomniane pole oznaczymy, zawsze przy zamykaniu NVDA będą zapisywane ustawienia, z jakimi wtedy pracował, i uruchomi się właśnie z takimi. Jeśli więc podczas pracy zwiększymy głośność syntezatora, to ta ostatnia jej wartość będzie użyta przy ponownym uruchomieniu komputera. Początkującym użytkownikom zalecamy nieoznaczanie tego pola. Nie znając jeszcze dobrze wszystkich opcji programu, można przypadkowo wprowadzić pewne nie pożądane zmiany i zostaną one zapisane. Kolejne pole wyboru to „Potwierdzaj zamknięcie NVDA”. Zgodnie przyjętą wcześniej zasadą, aby obsługiwać nasz system jak najmniejszą ilością klawiszy, powinniśmy tę opcję odznaczyć. Ale gdy zamkniemy NVDA, komputer zamilknie i dalsza obsługa przez osobę niewidomą będzie niemożliwa. Jeżeli tę opcję zaznaczymy przy wychodzeniu z programu, pojawi się dodatkowe okienko, w którym będziemy musieli potwierdzić lub anulować zamykanie programu. Pozostawmy więc to pole zaznaczone. Następna kontrolka to lista „Poziom logowania”. Pozostawiamy tutaj wartość „Informacje”. Dalej kolejne pole wyboru „Automatycznie uruchom NVDA po zalogowaniu do systemu Windows”. Ta opcja musi być zaznaczona i wtedy NVDA zostanie uruchomiony automatycznie po zalogowaniu się do systemu Windows. Będziemy jednak potrzebowali udźwiękowienia na ekranie logowania, czyli przed zalogowaniem. Oznaczamy więc kolejne pole wyboru, nazwane „Używaj NVDA na ekranie logowania systemu Windows”. Aby parametry głosu były takie same na ekranie logowania jak podczas pracy w systemie, należy wybrać przycisk „Używaj zapisanych ustawień NVDA na ekranie logowania…”. Przycisk wybieramy poprzez ustawienie punktu uwagi klawiszem Tab i naciśnięcie spacji. Użycie dwóch ostatnich ustawień wymaga uprawnień administratora. Więcej o kontach użytkowników i ich uprawnieniach napiszemy przy okazji prezentowania Panelu sterowania. Pozostała nam jeszcze jedna opcja ustawień ogólnych „Sprawdzaj automatycznie, czy jest nowa wersja”. Oznaczamy to pole i mamy gwarancję, że pracujemy zawsze na aktualnej wersji programu NVDA. Na koniec zatwierdzamy ustawione opcje, wybierając przycisk OK. Jeśli nie chcemy zapisywać nowych ustawień, naciskamy spację na przycisku Anuluj. 
Zasada korzystania z kolejnych omawianych niżej okienek dialogowych ustawień będzie bardzo podobna. Zawsze na koniec będzie trzeba wybierać OK i w analogiczny sposób oznaczać pola wyboru czy wybierać element z listy. 
Po zatwierdzeniu ustawień ogólnych wracamy na pulpit i znowu naciskamy NVDA + N. Teraz wybieramy z ustawień „Syntezator”. Na pierwszej liście możemy zmienić rodzaj syntezatora mowy. Standardowo będą dostępne trzy opcje na liście. Domyślny espeak, przez nas zalecany, oraz Microsoft Speech API w wersjach 4 i 5. Jest też ostatnia opcja „bez mowy”. Wraz z programem NVDA jest dostarczany darmowy syntezator espeak. Jest też on domyślnie ustawiony po instalacji. Możemy użyć innego głosu, musimy jednak wiedzieć, z jaką wersją SAPI współpracuje i dodatkowy głos musi być wcześniej zainstalowany w systemie. Ograniczymy się tutaj do domyślnego głosu programu NVDA. Nie musimy więc w tym okienku dokonywać żadnych zmian. 
Kolejne okienko w ustawieniach to „Ustawienia głosu”. Na liście „Głos” wybieramy język naszego syntezatora. Mamy do wyboru imponującą listę języków. Zmiana języka strzałkami góra / dół powoduje jej natychmiastowe zastosowanie. Następna lista, nazwana „Wariant”, pozwala wybrać jedno z odpowiadających nam brzmień głosu. Metodą prób i błędów wybierzmy najbardziej nam odpowiadające. Teraz za pomocą czterech tzw. Suwaków dopasujemy kilka parametrów głosu do naszych indywidualnych potrzeb. Suwak jest kontrolką o wartościach od zero do sto. Strzałkami góra / dół zmieniamy ją o jeden, page up zwiększa ją o dziesięć, a page down zmniejsza o dziesięć jednostek. Klawisz Home ustawia wartość suwaka na zero, a klawisz End na maksymalną wartość sto. Początkujący użytkownicy udźwiękowionego komputera mają problemy z rozumieniem mowy syntetycznej o dużej prędkości. Z czasem okaże się, że będziemy zwiększali prędkość głosu, a pomimo to mowa będzie zrozumiała. Im szybciej będziemy w stanie odsłuchiwać komunikaty z komputera, tym nasza praca będzie wydajniejsza i sprawniejsza. Na początku nie sugerujmy się ustawieniami bardziej doświadczonych użytkowników. Zbyt szybka mowa może początkującego użytkownika tylko zniechęcić do korzystania z komputera. 
Wybieramy optymalną dla siebie wartość prędkości i przechodzimy do następnego suwaka służącego do regulacji wysokości. Dopasowujemy tę wartość w podobny sposób. Pozostały jeszcze dwa parametry: modulacja i głośność. 
W omawianym okienku odnajdziemy jeszcze kilka kontrolek. Pole wyboru „Automatycznie zmieniaj język, gdy wspierane” i „Automatycznie zmień dialekt, gdy wspierane” pozostawiamy nieoznaczone. Na liście „Poziom interpunkcji” wybierzmy opcję „niektóre”. Czytanie wszystkich znaków interpunkcyjnych i symboli jest uciążliwe w codziennej pracy. Gdy już nabierzemy pewnego doświadczenia, proponujemy np. na dokumencie lub stronie internetowej przetestować to ustawienie i dobrać optymalną dla siebie opcję. 
Przed nami kilka ustawień związanych z rozróżnianiem wielkich i małych liter. Jest to bardzo ważne szczególnie podczas redagowania dokumentów. Proponujemy wpisać w polu edycyjnym o nazwie „Stopień zmiany wysokości dla wielkich liter w procentach” wartość zero, odznaczyć pole wyboru „Czytaj duże przed dużymi literami” i zaznaczyć „Dźwięk dla dużych liter”. W wyniku takich ustawień podczas pisania każda litera będzie brzmiała identycznie, a przed każdym znakiem wprowadzanym z klawiatury, który jest wielką literą, usłyszymy charakterystyczny dźwięk. Jest to dobre rozwiązanie, bo zawsze zorientujemy się, że piszemy dużymi literami, a jednocześnie nie opóźnia to bardzo wprowadzania znaków. Komunikat informujący opisowo o dużej literze trwa dłużej, a efekt jest taki sam. Na koniec odznaczamy pole wyboru „Wykrywanie wymowy” i kończymy ustawienia głosu, zatwierdzając je przyciskiem OK. 
Kolejne okienko w ustawieniach NVDA dotyczy Braille’a. Pomijamy tutaj te opcje z uwagi na zakres niniejszej publikacji. NVDA pozwala podłączyć najpopularniejsze linijki brajlowskie dostępne na rynku. 
Przechodzimy do następnego okienka dialogowego nazwanego „Ustawienia klawiatury”. Pierwsza opcja do wyboru to „Układ klawiatury”. Jeżeli nasz komputer posiada klawiaturę numeryczną, wybieramy na liście „desktop”, gdy jej nie ma, to „laptop”. Nawet jeśli pracujemy na laptopie lub netbooku i będziemy wykorzystywać symulację klawiatury numerycznej z naciśniętym Fn, możemy również ustawić opcję „desktop”. W zależności od tego ustawienia, później, przeglądając skróty klawiaturowe NVDA, musimy korzystać ze stosownej wersji. Na potrzeby tego podręcznika wybraliśmy opcję „desktop”. W omawianym okienku mamy jeszcze siedem pól wyboru, które proponujemy ustawić w następujący sposób: „Użyj Caps Lock jako klawisza NVDA” oznaczamy, pozwoli to na łatwiejsze stosowanie skrótów, bo zarówno z lewej, jak i z prawej strony będzie dostępny wspomniany klawisz, „Użyj numerycznego Insert jako klawisza NVDA” nieoznaczone, „Użyj dodatkowego Insert jako klawisza NVDA” zaznaczamy, pole „Czytaj pisane znaki” oznaczamy, dzięki czemu usłyszymy każdy naciśnięty klawisz ze znakiem, „Czytaj pisane słowa” możemy nie zaznaczać, zaznaczenie spowoduje powtarzanie całego wyrazu po jego wpisaniu. Może opóźniać to pracę podczas wprowadzania tekstu do różnych aplikacji, np. edytorów tekstu czy arkuszy kalkulacyjnych. Pole „Dźwięk dla małych liter przy włączonym Caps Lock” polecamy oznaczyć. Działa to w ten sposób, że gdy mamy naciśnięty Caps Lock, piszemy wielkimi literami, a gdy naciśniemy dodatkowo Shift, będziemy pisać małymi. W obu przypadkach NVDA poinformuje nas o tym dźwiękiem przed wypowiadanym znakiem. Oba dźwięki różnią się wysokością, łatwo więc będzie je rozróżnić. Nie mając podglądu wprowadzanego tekstu na ekranie, takie sygnały są bardzo przydatne. Gdy zastosujemy proponowane tutaj ustawienia, to jeśli będziemy pisali małymi literami z wyłączonym Caps Lockiem, czyli tak, jak to najczęściej bywa, nie usłyszymy żadnego dodatkowego sygnału dźwiękowego przed wprowadzanym znakiem. Kiedy wprowadzimy wielką literę, niezależnie czy z jednocześnie wciśniętym Shiftem czy naciśnietym wcześniej Caps Lockiem, będzie generowany stosowny dźwięk. Trzeci przypadek to taki, gdy Caps Lock jest włączony i z klawiszem literowym naciskamy jednocześnie Shift. Na ekranie uzyskamy małą literę, a w głośniku usłyszymy dodatkowy sygnał odmienny od sygnału dużej litery. Mamy więc pełną kontrolę w postaci dodatkowych sygnałów informujących o stanie klawiszy odpowiedzialnych za wielkie lub małe litery. Ostatnie pole wyboru „Czytaj klawisze poleceń” pozwoli włączyć odczytywanie klawiszy, takich jak Control, Shift, Tabulator czy Alt podczas ich każdorazowego wciśnięcia. Gdy nie znamy jeszcze zbyt dobrze układu klawiszy, można tę opcję włączyć. Jeśli już sprawnie posługujemy się klawiaturą, powinniśmy ją wyłączyć. Na koniec wciskamy przycisk OK i ustawienia zostaną zapisane i zastosowane.
Kolejne okienko to „Ustawienia myszy”. Dla początkujących użytkowników nie będą one bardzo istotne, ale pokrótce je omówimy. Pole wyboru „Informuj o zmianach kształtu wskaźnika” oznaczamy. Kształt wskaźnika myszy jest uzależniony od różnych czynników, od elementu, na jaki aktualnie kursor myszy wskazuje, czy np. od wykonywanych przez system w tle operacji. Jeżeli wskaźnik myszy zmieni swój wygląd, NVDA nas o tym krótko poinformuje. W dalszej części podręcznika okaże się, że w pewnych sytuacjach taka informacja jest przydatna. Następne pole „Włącz śledzenie myszy” także oznaczamy, na liście „Rozdzielczość tekstu” pozostawiamy opcję akapit. Trzy ostatnie pola wyboru: „Podaj typ obiektu wskazanego myszą”, „Sygnalizuj dźwiękiem położenie myszy” i „Głośność dźwięku myszy zależy od jasności obrazu” również zaznaczamy. Znaczenie tych opcji przybliżymy podczas wyjaśniania, jak korzystać z myszy w NVDA. 
Okno „Ustawienia kursora podglądu”, czyli następne w naszych ustawieniach NVDA, ma cztery pola wyboru. Trzy początkowe: „Śledź kursor”, „Śledź karetkę systemową” i „Śledź kursor myszy” oznaczamy, a ostatnie, czwarte, „Tryb prostego przeglądania” odznaczamy. Znaczenie tych opcji wyjaśni się podczas omawiania sposobów nawigacji w systemie w dalszej części tego rozdziału i w następnych częściach naszego podręcznika. 
„Prezentacja obiektów” to kolejne okienko z ustawieniami NVDA. Wszystkie znajdujące się tutaj kontrolki odpowiadają za opcje związane z generowaniem komunikatów głosowych na podstawie informacji wyświetlanych na ekranie. Proponujemy oznaczyć wszystkie pola wyboru w omawianym okienku oraz ustawić na liście „Sygnał paska postępu” wartość „mowa i dźwięk”. Przeglądając okienko, odczytajmy tabulatorem etykiety wszystkich kontrolek. Jeśli nie mamy zbyt dużego doświadczenia w pracy z udźwiękowionym komputerem, dobrze będzie na początek generować wszystkie dostępne tutaj komunikaty. 
Okienko „Tryb przeglądania” odpowiada za ustawienia istotne podczas przeglądania dokumentów, a głównie stron WWW za pośrednictwem przeglądarki internetowej. W rozdziale o korzystaniu z Internetu wrócimy do znajdujących się tu opcji, a na razie pozostawmy je bez zmian. Kolejne okno dialogowe ustawień – „Formatowanie dokumentów” umożliwia włączenie lub wyłączenie generowania informacji o wyglądzie przeglądanego dokumentu. Proponujemy przyjąć zasadę, że podczas odczytywania tekstu minimalizujemy wszystkie informacje niebędące jego treścią, a gdy chcemy zapoznać się z tym, w jaki sposób sformatowano ten dokument, sprawdzamy to odpowiednimi funkcjami edytora czy NVDA. Przeglądnijmy zawartość tego okienka i zdecydujmy, jakie elementy formatowania będą nas interesować. Przydatna podczas czytania i pisania jest informacja o numerze strony i o tabeli. Pozostałe szczegóły formatowania zalecamy wyłączyć. Dla początkujących użytkowników edytorów tekstu pomocna może być pełna informacja o formatowaniu, gdy tekst redagujemy, natomiast podczas odczytywania gotowego dokumentu ma to mniejsze znaczenie. 
Dwa ostatnie elementy w ustawieniach to „Słowniki wymowy” i „Wymowa symboli i interpunkcja”. Słowniki pozwalają na zmianę określonego ciągu znaków, np. wyrazu na inny, czy rozwinięcie skrótów. Osoby zainteresowane modyfikacją słowników czy zmianą wymowy symboli odsyłamy do podręcznika NVDA. Na tym etapie pracy z programem nie ma potrzeby ich modyfikowania.
To już wszystkie ważniejsze ustawienia NVDA, z jakimi warto zapoznać się na początku pracy. W miarę zdobywania doświadczenia i wprawy w posługiwaniu się programem odczytującym ekran z pewnością opcje ustawień będziemy modyfikować do własnych potrzeb. W głównym menu programu mamy dwie bardzo przydatne funkcje: „Zapisz ustawienia” i „Przywróć ustawienia”. Pierwsza z nich pozwala zapisać w pliku konfiguracyjnym wybrane opcje i parametry pracy NVDA, a druga przywraca ostatnio zapisaną konfigurację, w sytuacji gdy nie jesteśmy zadowoleni z dokonanych zmian. Pamiętamy, że w ustawieniach ogólnych jest opcja „Zapisuj ustawienia przy wyjściu”. Gdy jest zaznaczona, przy każdym zamknięciu programu aktualna konfiguracja zostanie zapisana. 
Mamy już wybrane parametry pracy NVDA. Program ten, jak każda aplikacja odczytująca zawartość ekranu dla niewidomych, posiada dużą ilość skrótów klawiaturowych usprawniających codzienną pracę. Korzystajmy z nich w miarę możliwości jak najwięcej. Kompletna ich lista jest w pomocy NVDA i nie będziemy ich tutaj wszystkich wymieniać i opisywać. Zwrócimy tylko uwagę na kilka, naszym zdaniem najważniejszych podczas omawiania systemu Windows w kolejnych rozdziałach. Skutkiem zaproponowanych wyżej ustawień NVDA jest zmiana sposobu działania Caps Locka. Do tej pory jednorazowe jego naciśnięcie włączało lub wyłączało tryb pisania wielkimi literami. Teraz, aby włączyć go lub wyłączyć, musimy szybko dwukrotnie nacisnąć ten klawisz. Jeśli uznamy, że nie jest to dla nas wygodne, oczywiście ustawienie to można zmienić. Często Caps Lock jako klawisz NVDA przydaje się po lewej stronie klawiatury. 
Podstawowym zagadnieniem związanym z udźwiękowieniem systemu Windows jest nawigacja po oknach, ich elementach czy dokumentach oraz odczytywanie zawartości poszczególnych części okna, takich jak pasek tytułu, status, menu itp. Aplikacje odczytujące ekran mają zastosowane różne rozwiązania i co się z tym wiąże wymusza to nieco odmienne techniki pracy. Podstawowym sposobem nawigacji jest tzw. nawigacja fokusem. Posługiwaliśmy się już tym sposobem, przeglądając pulpit, menu start i pasek narzędzi w jednym z poprzednich rozdziałów. Polega to na tym, że gdy określony element okna jest uaktywniany, czyli uzyskuje punkt uwagi, to NVDA generuje komunikat mową syntetyczną opisujący nazwę tego obiektu oraz jego właściwości, takie jak skrót klawiaturowy czy opis. Zaprezentujmy to na przykładzie pulpitu. Gdy naciśniemy skrót Windows + D, punkt uwagi przeskoczy na pulpit i usłyszymy informacje, że tam właśnie się znaleźliśmy. Jeśli teraz klawiszami strzałek będziemy przenosili fokus na poszczególne ikony, to na wybraną ikonę przeniesie się punkt uwagi i NVDA znowu poinformuje nas o tym, jaka to ikona. Nawigacja fokusem podąża więc za standardowym sposobem zmiany punktu uwagi za pomocą klawiatury. Skróty przenoszące fokus na określony obiekt są skrótami systemu Windows, a nie NVDA. Ten sposób nawigacji po obiektach systemu operacyjnego jest zdecydowanie najczęściej wykorzystywany. Gdy naciskamy klawisz Windows i uaktywniamy menu start, działa dokładnie ten sam mechanizm. W większości przypadków do tego typu nawigacji używamy standardowych skrótów systemu operacyjnego czy naciskamy klawisze strzałek lub tabulator, analogicznie jak to robiliśmy, wybierając ustawienia NVDA w okienkach dialogowych, a program udźwiękawiający generuje komunikat na podstawie informacji o elemencie otrzymującym punkt uwagi. Wtedy nasza aplikacja odczytująca ekran jest jakby w tle. 
Są jednak sytuacje, gdy chcemy ostatnio usłyszany komunikat powtórzyć lub przeliterować bez zmiany punktu uwagi albo odczytać obiekt okna niedostępny w łatwy sposób strzałkami, tabulatorem czy altem. Są takie okienka, jak np. okno wiersza poleceń, którego w tradycyjny sposób nie da się odczytać. Do takich bardziej zaawansowanych metod odczytywania informacji użyjemy tzw. przeglądania tekstu w aktualnym obiekcie, a do obsługi tego rodzaju nawigacji będziemy używać klawiatury numerycznej, a jeżeli jej nie ma, to symulacji w laptopach. Przykłady wykorzystania tej metody odczytu treści okna zostały omówione w rozdziale o okienkach dialogowych. Ten rodzaj nawigacji jest w pewnych sytuacjach jedynym sposobem odczytania zawartości okna. W uproszczeniu działa to w ten sposób, że pewien element, jak ikona na pulpicie, element menu start, wybrany strzałkami otrzymuje punkt uwagi i słyszymy nazwę tego elementu automatycznie. Teraz bez zmiany tego punktu uwagi, czyli bez przechodzenia na inny element czy ikonkę, możemy powtórnie odczytać jego opis czy przeliterować go itp. W przypadku NVDA do tego odczytywania będziemy używać właśnie klawiszy numerycznych. Oczywiście można, w sytuacji gdy poruszamy się strzałkami po pulpicie, przeskoczyć do następnej ikonki strzałką w dół i powrócić do poprzedniej strzałką w górę i na nowo NVDA odczyta nam nazwę ikonki. Są jednak okoliczności, kiedy taka operacja jest niemożliwa. Przykłady, jak już wspomniano, będą w dalszej części podręcznika. 
Praca z dokumentami to chyba najczęstsza forma wykorzystania komputera. Mogą to być zarówno dokumenty redagowane przez nas w edytorach tekstu, np. takich jak Microsoft Word, OpenOffice.org Writer czy Notatnik, jak i odczytywane w różnych formatach, pobierane z Internetu czy otwierane z dysku naszego komputera. Omówimy więc szerzej problem nawigacji po dokumentach wyłącznie z klawiatury i odczyt zawartych w nich treści. Gdy redagujemy własny dokument w edytorze tekstu czy tworzymy plik arkusza kalkulacyjnego, to mamy dzięki NVDA pełen dostęp do wprowadzanego tekstu i możemy go tak sformatować, aby był łatwo dostępny dla osoby niewidomej. Można opracować dokument w sposób czytelny i estetyczny dla osób widzących i jednocześnie dostępny w całości dla niewidomych. Sytuacja się nieco komplikuje, gdy odczytujemy gotowe dokumenty. Ich twórcy nie zawsze dbają o to, aby niewidomi czytelnicy mogli w łatwy sposób je przeczytać. Dzięki stałemu rozwojowi takich aplikacji jak NVDA coraz więcej formatów plików udaje nam się samodzielnie odczytywać. Jeszcze nie tak dawno pliki PDF były bardzo trudno dostępne dla osób niewidomych. Teraz, pod warunkiem że dokument PDF zostanie w miarę standardowo przygotowany i autor nie zablokuje do niego dostępu dla aplikacji odczytującej ekran, jego treść jest stosunkowo łatwo dostępna. Kolejną grupą dokumentów, jakie sobie bliżej tu omówimy, będą strony WWW wyświetlane w przeglądarce internetowej. To obecnie chyba najpopularniejsza forma publikowania treści. Programy udźwiękawiające, w tym również NVDA, stale starają się nadążyć za nowymi rozwiązaniami i technikami w publikowaniu treści na stronach internetowych. Na szczęście najbardziej popularnym standardem w Internecie okazał się HTML. Jest on stosunkowo łatwo dostępny i dzięki zastosowaniu dość rozbudowanej nawigacji po tego typu dokumentach możemy sprawnie wyszukiwać interesujące nas treści, przemieszczać się do wybranego fragmentu itd. Dokumenty, po których nawigację z klawiatury sobie omówimy, możemy zasadniczo podzielić na dwie grupy: edytowalne i tylko do odczytu. Pierwsza grupa jest otwierana w edytorach tekstu czy arkuszach kalkulacyjnych. Możemy modyfikować ich treść. Po tekstowych dokumentach edytowalnych będziemy poruszać się kursorem i za jego pomocą odczytywać zawartość treści. Strzałkami góra / dół będziemy przemieszczać się po wierszu z góry na dół, strzałki w prawo i lewo pozwolą literować poszczególne wyrazy, a pomiędzy wyrazami można się przemieszczać strzałkami prawo / lewo z naciśniętym Controlem. Omówimy szczegółowo nawigację po edytowalnym dokumencie tekstowym w rozdziale poświęconym edytorom WordPad i Notatnik i nazwiemy ją nawigacją kursorem. 
Dokumenty tylko do odczytu, jak PDF-y czy strony internetowe, wymagają nieco innego podejścia. Praktycznie wszystkie programy odczytujące zawartość ekranu, w tym również NVDA, używają specjalnego trybu do czytania treści na stronie internetowej. W NVDA został on nazwany trybem przeglądania. Gdy otworzymy w przeglądarce internetowej stronę i chcemy zapoznać się z jej treścią, musimy pracować właśnie w trybie przeglądania. Pomimo że taki dokument nie ma kursora jak w edytorze tekstu, odczytujemy go w przeglądarce WWW tak, jakby taki kursor był. Strony internetowe mają różne elementy formatowania, jak nagłówki, odnośniki, tabele, formularze ramki itp. Nie będziemy tutaj omawiać całego standardu HTLM, bo przekracza to zakres tego podręcznika. Musimy jednak trochę zapoznać się z budową strony internetowej, aby sprawniej i bardziej świadomie po niej się poruszać. Są pewne konwencje i zasady, a ich poznanie ułatwi nam docieranie w Internecie do treści, których właśnie szukamy. Szczegółowo przedstawimy te zagadnienia w rozdziale „Korzystanie z sieci Internet”. Zwróćmy szczególną uwagę na nawigację po stronach internetowych przy użyciu klawiatury. Na początku dotarcie na stronie WWW do poszukiwanej treści i jej odczytanie może być trudne i uciążliwe, ale w miarę nabierania wprawy i zapoznawania się z układem treści w często odwiedzanych serwisach internetowych z pewnością opanujemy tę umiejętność. W wyżej wspomnianym rozdziale przedstawimy praktyczne sposoby korzystania z najpopularniejszych serwisów WWW. Osoba niewidoma, po nabraniu pewnej wprawy, może z powodzeniem wyszukiwać informacje w wyszukiwarkach internetowych, czytać samodzielnie swoją ulubioną prasę, której coraz więcej pojawia się w sieci, korzystać z banku internetowego czy robić zakupy w sklepach internetowych. Zdarzają się oczywiście takie serwisy, do których z powodu ich słabej dostępności nie będziemy chcieli w przyszłości wrócić. Zauważamy, że świadomość projektantów i twórców stron WWW w zakresie dostępności informacji w sieci dla osób niewidomych znacznie wzrosła. Nie chcielibyśmy jednak, aby Czytelnik odwiedzał wyłącznie strony internetowe przygotowane pod kątem niewidomych. Warto próbować odczytywać informacje wszędzie tam, gdzie znajdziemy coś interesującego dla siebie. Oczywiście istnieje ryzyko, że w pewnych miejscach odczyt treści mową syntetyczną okaże się niemożliwy. 
Strony internetowe, obok treści tylko do odczytu mogą, zawierać tzw. Formularze, które służą do wprowadzania danych. Dane te są później zapisywane na serwerach lub przesyłane pocztą elektroniczną do odbiorcy. Formularz jest więc taką edytowalną częścią serwisu WWW pozwalającą np. na złożenie zamówienia w sklepie internetowym, zarejestrowanie się czy zalogowanie w serwisie internetowym lub wyszukanie informacji w wyszukiwarce. Jak wspomnieliśmy wyżej, stronę internetową przeglądamy w tzw. Trybie przeglądania. W tym trybie zwykłe klawisze literowe nie służą do wprowadzania znaków, bo dokument, który przeglądamy, jest tylko do odczytu, lecz pomagają w nawigacji i szybkim przechodzeniu do określonych elementów otwartej strony. Jeżeli natrafimy naszym niewidzialnym kursorem przeglądania na jakiś element formularza, to albo automatycznie albo samodzielnie będziemy mogli przełączyć się na tzw. Tryb formularzy. W trybie formularzy mamy możliwość wprowadzania danych podobnie jak do tekstu w edytorze. Aby mieć dostęp do wszystkich obiektów na stronie internetowej, zarówno tych do czytania, jak i formularzy do wprowadzania danych, musimy opanować zmiany obu wspomnianych trybów i dodatkowe możliwości nawigacji w Internecie. Większość najpopularniejszych aplikacji udźwiękawiających system Windows wykorzystuje w podobny sposób mechanizm przeglądania stron internetowych i wprowadzania danych do formularzy. Warto więc dobrze go opanować. Pocieszające jest też to, że w obu używanych przez niewidomych internautów przeglądarkach, jakimi są Internet Explorer i Mozilla Firefox, przeglądanie strony internetowej jest do siebie bardzo zbliżone. Różnią się oczywiście te programy dostępnym menu czy opcjami do ustawiania. 
Mysz jest urządzeniem mało wykorzystywanym przez osoby niewidome podczas obsługi komputera. Z oczywistych względów klawiatura jest dużo wygodniejsza do nawigacji po oknach i całym systemie. Większość programów odczytujących ekran potrafi zasymulować obsługę myszy za pomocą określonych skrótów klawiaturowych. Zauważamy dość duże rozbieżności w podejściu do symulacji myszy w różnych aplikacjach tego typu. W NVDA możemy posługiwać się sprzętową myszą i korzystać z jej symulacji. Program potrafi odczytywać obiekty znajdujące się pod wskaźnikiem myszy, a gdy przesuwamy ten wskaźnik po ekranie usłyszymy charakterystyczne dźwięki przybliżające jego położenie. Im wyższy dźwięk, tym kursor myszy bliżej górnej krawędzi ekranu, a na podstawie głośności dźwięku w lewym i prawym kanale określimy położenie tego kursora w poziomie. Trzeba jednak dużej wprawy, aby tym sposobem nawigować myszą. Z pewnością częściej będziemy używać tradycyjnych metod nawigacji, które wymieniliśmy wstępnie wyżej. Zwróćmy jeszcze uwagę na bardzo ciekawe rozwiązania pozwalające wykonywać pewne operacje wskaźnikiem myszy poprzez naciśnięcie skrótów klawiaturowych. Prawy i lewy przycisk myszy został zasymulowany na klawiaturze. Numeryczny slash to lewy, a numeryczna gwiazdka prawy przycisk myszy. Zachowują się one identycznie jak przyciski na sprzętowej myszy. Podwójne kliknięcie to szybkie podwójne naciśnięcie odpowiedniego klawisza. Aby zasymulować przytrzymanie lewego lub prawego przycisku myszy, można zablokować każdy z tych klawiszy, naciskając slash lub gwiazdkę wraz z naciśniętym Shiftem. Przydaje się to podczas tzw. Przeciągania i upuszczania obiektów. To bardzo często stosowany sposób kopiowania czy przenoszenia plików, zmiany położenia ikon czy innych obiektów w okienkach. Wydaje się, że takie operacje wykonywane za pomocą symulacji wymagają dość dużej wprawy. Kontrola położenia wskaźnika myszy na ekranie, kiedy się go nie widzi, jest bardzo trudna. Przychodzą nam tutaj z pomocą dwie ciekawe funkcje. Pierwsza z nich umieszcza kursor w punkcie uwagi, gdzie się aktualnie znajdujemy. Gdy naciśniemy NVDA + numeryczny slash, wskaźnik myszy pojawi się tam gdzie jest aktualnie fokus. W sytuacji gdy możliwe jest tylko kliknięcie lewym lub prawym przyciskiem myszy na interesującym nas obiekcie, aby np. uruchomić przycisk lub zaznaczyć pole wyboru, ten sposób może się okazać niezastąpiony. Zdarzają się takie sytuacje na niektórych okienkach. Wynika to ze sposobu zaprojektowania okienka i określonej kontrolki przez autorów programu lub z zaniedbania programisty. Wizualnie okno wygląda w porządku, ale bez myszy nie można go obsłużyć. Podobna funkcja działająca w drugą stronę to NVDA + numeryczna gwiazdka. Uaktywnia ona obiekt pod wskaźnikiem myszy. Jeśli kursor myszy jest na określonym obiekcie, to zostanie on uaktywniony i otrzyma on punkt uwagi. Pamiętajmy o tych funkcjach w sytuacjach, gdy za pomocą strzałek, tabulatora, spacji czy skrótów klawiaturowych nie możemy poruszać się po oknie programu. 
Nawigacja w hierarchii obiektów to bardzo interesujący sposób poruszania się po otwartych okienkach i ich obiektach bez zmiany punktu uwagi. Opiszemy bliżej ten sposób w rozdziale „Praca na kilku oknach”. Musimy najpierw nauczyć się uruchamiania kilku okien i przełączania między nimi. 
Zasygnalizowaliśmy tutaj, jakie mamy dostępne sposoby nawigacji po oknach i dokumentach w nich wyświetlanych. W kolejnych rozdziałach opiszemy szczegółowo wszystkie wyodrębnione techniki pracy. Na koniec tego rozdziału wspomnimy jeszcze o paru bardzo przydatnych funkcjach NVDA umożliwiających odczytywanie istotnych podczas pracy z komputerem informacji. 
Prawie każde okno w systemie Windows posiada tytuł umieszczony w górnym pasku. Po nim możemy łatwo stwierdzić, jakie jest aktywne okno. Do sprawdzania tytułu okna służy skrót NVDA + T. Podwójne naciśnięcie tego skrótu literuje tytuł, a szybkie potrójne kopiuje go do schowka. Więcej o kopiowaniu tekstu do schowka w rozdziale o Notatniku i edytorze WordPad. Aby szybko sprawdzić datę i godzinę, naciskamy NVDA + F12. Pojedyncze naciśnięcie tego skrótu podaje godzinę, a podwójne aktualną datę. Gdy pracujemy na komputerze przenośnym na baterii, warto kontrolować poziom jej naładowania i przewidywany czas pracy bez podłączania zewnętrznego zasilania. Służy do tego skrót NVDA + Shift + B. 
Podczas pracy z komputerem może się okazać, że będziemy musieli szybko zmienić niektóre parametry pracy NVDA, takie jak głośność, szybkość wypowiadanych komunikatów głosowych, ich modulację czy wysokość. Możemy też bardzo łatwo zmienić język syntezy mowy. W tym celu przytrzymujemy Shift i klawisz NVDA. Teraz naciskamy strzałkę w prawo lub w lewo i wybieramy interesujący nas parametr, który chcemy zmodyfikować. Następnie strzałkami góra / dół ustawiamy odpowiednią jego wartość. Puszczamy wszystkie klawisze i nowe parametry zostaną zastosowane. Naszym zdaniem wymieniliśmy tutaj tylko najpotrzebniejsze skróty klawiaturowe NVDA. Kompletną listę skrótów i opis NVDA można odnaleźć w pomocy do programu. Po każdej aktualizacji warto sprawdzać, jakie wprowadzono zmiany i usprawnienia. Plik pomocy w omawianej tu wersji NVDA jest w postaci dokumentu HTLM, a więc do czytania przyda nam się tryb przeglądania. Odczytywanie tego typu dokumentu znajdującego się na dysku w komputerze nie różni się niczym od przeglądania stron WWW z sieci. W rozdziale o korzystaniu z Internetu szczegółowo omawiamy tryb przeglądania i nawigację po tego typu dokumentach. 
Rozdział piąty – Klawiatura i mysz
Jak wspomnieliśmy wcześniej, ogromne znaczenie dla sprawnej i komfortowej pracy z komputerem mają dobra znajomość klawiatury i umiejętność pisania dziesięcioma palcami. Jest to szczególnie ważne, gdy użytkownikiem komputera jest osoba niewidoma lub słabowidząca. Przed rozpoczęciem nauki musimy zapoznać się ze wszystkimi klawiszami i funkcjami, jakie one pełnią. Obok znajomości klawiatury duże znaczenie dla komfortu pracy ma wybór samej klawiatury. Są oczywiście różne preferencje i upodobania. Jeżeli pracujemy na komputerze stacjonarnym, wymiana klawiatury, która okaże się niewygodna, nie jest wielkim problemem. Jeśli pracujemy na laptopie czy netbooku, taka zmiana jest później niemożliwa. Pozostaje jedynie podłączenie klawiatury zewnętrznej, np. za pośrednictwem portu USB. Najlepiej jednak przed zakupem komputera obejrzeć dokładnie lub przynajmniej przez krótki czas potestować nowy sprzęt. Takie testy są jednak bardzo często niemożliwe. Pozostaje skonsultowanie się z bardziej doświadczonymi użytkownikami. Dokonując wyboru klawiatury czy laptopa, zwróćmy uwagę, czy na klawiaturze znajdują się dotykowe przyciski i jeśli już są, to do czego służą i czy można bez ich użycia w pełni korzystać z naszego sprzętu. Oczywiście najlepiej, gdyby dotykowych elementów nie było w ogóle, ale niestety coraz częściej są stosowane przez producentów. Dla wielu osób ważne jest, aby klawiatura była skonstruowana w taki sposób, że poszczególne klawisze są łatwo wyczuwalne. Chodzi tutaj o granice między klawiszami. W niektórych klawiaturach klawisze stanowią prawie płaską powierzchnię, a w innych są wyraźnie wyprofilowane i granice między nimi są łatwo wyczuwalne. Niektóre osoby zwracają też uwagę na wysokość skoku klawisza. Szczególnie w laptopach klawiatury są coraz bardziej płaskie i skok klawisza podczas naciskania jest bardzo mały. Zwróćmy również uwagę na rozmiar pojedynczych klawiszy. Jest to ważne, szczególnie gdy mamy już wprawę w pisaniu na standardowej klawiaturze i gdy pracujemy na kilku komputerach, np. w pracy i w domu. W netbookach, ze względu na małe ich rozmiary, klawisze często są mniejsze. Przestawienie się w pisaniu bezwzrokowym na takiej klawiaturze może być uciążliwe. Z naszych doświadczeń wynika, że optymalna byłaby klawiatura o dobrze wyczuwalnych klawiszach, o standardowym rozmiarze klawisza – jak w tradycyjnej klawiaturze do komputera stacjonarnego, i o jak największym skoku klawisza przy naciskaniu oraz oczywiście bez jakichkolwiek elementów dotykowych. Kolejna sprawa to klawiatura numeryczna. W zasadzie typowa klawiatura do komputera stacjonarnego zawsze ją posiada. W przypadku laptopów jest różnie. Te większe, z ekranem o przekątnej 17 cali, często ją mają, ale nie ma reguły i trzeba się upewnić przed zakupem. Klawiatura numeryczna w standardowej pracy z komputerem służy do wprowadzania danych liczbowych i znaków arytmetycznych. Gdy korzystamy z oprogramowania do syntezy mowy, jak np. NVDA, za jej pomocą obsługujemy symulację przycisków myszy i nawigację po aktywnym obiekcie okna. Inne programy udźwiękawiające system Windows obsługują symulację myszy w podobny sposób. Poniżej, w tym rozdziale, szczegółowo omówimy mechanizmy nawigacji i korzystanie z symulacji przycisków myszy dla NVDA. Jest to bardzo ciekawa i przydatna funkcja i warto ją stosować w codziennej pracy. Gdy klawiatury numerycznej nie ma, korzystanie z tych funkcji też jest możliwe, ale wymaga użycia dodatkowego klawisza Fn, który najczęściej w laptopie znajduje się pomiędzy lewym Controlem a lewym klawiszem Windows. Teraz omówimy całą klawiaturę szczegółowo. 
Niezmiernie przydatną funkcją programu NVDA, szczególnie dla osób nieznających układu klawiatury, jest tzw. Pomoc klawiatury. Włączamy ją, naciskając klawisz NVDA + 1. Gdy jest włączona, można ją wyłączyć ponownie, naciskając ten sam skrót. Gdy włączymy omawianą funkcję, naciśnięcie dowolnego klawisza spowoduje jedynie wypowiedzenie przez syntezator mowy nazwy tego klawisza. Można więc ćwiczyć i uczyć się układu naszej klawiatury bez żadnych konsekwencji dla działania systemu operacyjnego czy uruchomionych aplikacji. Zachęcamy, aby zapoznając się z położeniem poszczególnych klawiszy, od razu ułożyć obie dłonie w odpowiedni sposób. Palec wskazujący prawej dłoni ustawiamy na klawiszu z literą J, a palec wskazujący lewej na klawiszu z literą F. Oba te klawisze są oznaczone wyczuwalnym elementem na powierzchni. Palcami lewej dłoni obsługujemy lewą połowę klawiatury, a palcami prawej prawą jej część. Na początku taki sposób pracy może wydawać się niewygodny, ale w miarę nabierania wprawy z pewnością będziemy posługiwać się klawiaturą coraz szybciej i po pewnym czasie trudno będzie nam sobie wyobrazić pisanie na komputerze w inny sposób. 
Rozmieszczenie klawiszy do wprowadzania znaków i cyfr w zasadzie na każdej klawiaturze jest identyczne. W przypadku standardowych klawiatur do komputerów stacjonarnych również pozostałe klawisze są z reguły ułożone w podobny sposób. Największe różnice pojawiają się w laptopach i netbookach, z uwagi na konieczność zmieszczenia klawiatury na mniejszej powierzchni. W laptopach mamy dodatkowy klawisz Fn pomiędzy lewym klawiszem Control i Windows. Jego naciśnięcie nie jest w żaden sposób sygnalizowane przez funkcję pomocy klawiatury NVDA. Służy on do przełączania niektórych klawiszy w inny tryb. Jeżeli pracujemy na laptopie i nie mamy wydzielonej klawiatury numerycznej, to, poniżej, w tym rozdziale, przy okazji jej omawiania opiszemy, jak korzystać z Fn. 
Na początek wyjaśnijmy jeszcze, co to jest ten klawisz NVDA. Umownie został tak nazwany Insert. Naciskając go łącznie z klawiszem 1, włączymy funkcję pomocy klawiatury. Przejdźmy teraz do szczegółowego omówienia poszczególnych klawiszy. W lewym górnym rogu znajduje się klawisz Escape. Służy do anulowania pewnych operacji, zamykania okienek dialogowych bez potwierdzania wykonania operacji. W prawo od Escape mamy dwanaście klawiszy funkcyjnych. Ich działanie w zależności od tego, jaką aktualnie mamy uruchomioną aplikację, jest bardzo różne. Klawisze funkcyjne są nazwane od F1 do F12. Pierwszy z nich jest bardzo często wykorzystywany do wyświetlania pomocy programu czy całego systemu operacyjnego. F2 używamy np. do zmiany nazwy pliku czy folderu. Każdy z klawiszy funkcyjnych może mieć różne działanie w zależności od używanej aplikacji. W typowej klawiaturze na prawo od F12 odnajdziemy trzy klawisze raczej rzadko wykorzystywane w codziennej pracy z komputerem. Są to Print Screen, Pauza i Scroll Log. Zdarza się coraz częściej, że producenci sprzętu umieszczają tutaj dodatkowe klawisze służące np. do szybkiego wylogowywania użytkownika czy zamykania systemu. Pod nimi jest sześć bardzo przydatnych klawiszy, czyli Insert, zwany w terminologii naszego programu odczytującego ekran jako NVDA, Delete, Home, End, Page up i Page down. Proszę samodzielnie je zlokalizować, wykorzystując funkcję pomocy klawiatury programu NVDA. Ich działanie omówimy dokładnie później. Jeszcze niżej mamy cztery klawisze strzałek ułożone w charakterystyczny sposób. Będziemy z nich bardzo często korzystać do nawigacji po dokumentach, elementach okienek jak wszelkiego rodzaju listy, drzewka czy pola edycyjne. 
Pozostały nam jeszcze dwie główne części klawiatury, czyli podstawowa ze znakami literowymi, specjalnymi i cyframi, oraz numeryczna. Ta druga, jak wspomnieliśmy wyżej, nie zawsze jest wydzielona. Podstawowa część klawiatury składa się z pięciu rzędów. Pod klawiszami funkcyjnymi są cyfry i znaki arytmetyczne, niżej w trzech rzędach litery i klawisze do przełączania w różne tryby pracy, w ostatnim, piątym rzędzie największy klawisz odstępu zwany też spacją. i przydatne do rozwijania menu start klawisz Windows oraz do tzw. Menu kontekstowego klawisz nazwany w NVDA Aplikacje, oraz po dwa klawisze Shift, Alt i Control. Nie będziemy tutaj omawiać położenia wszystkich klawiszy. Za pomocą znanej już funkcji pomocy klawiatury programu NVDA proszę dokładnie zapoznać się z całą klawiaturą. W tym podręczniku zastosujemy nazewnictwo klawiszy stosowane przez program NVDA. Zauważyliśmy podczas zapoznawania się z położeniem poszczególnych klawiszy, że niektóre z nich występują podwójnie. Prawy i lewy Shift ma działanie identyczne i służy do pisania wielkimi literami. Aby uzyskać na ekranie wielką literę, należy przytrzymać Shift i nacisnąć odpowiednią literę. Gdy użyjemy skrótu Shift z klawiszem cyfry, to zamiast niej otrzymamy znak specjalny. Funkcja pomocy klawiatury NVDA nie podaje wszystkich znaków, jakie są wyświetlane w połączeniu z Shiftem, więc je wymienimy. Przytrzymując Shift i naciskając kolejno: 1 – otrzymamy znak wykrzyknika, 2 – znak małpy stosowany w adresach poczty elektronicznej, 3 – znak kratki, zwany też hash, 4 – znak dolara, 5 – daje znak procenta, 6 – to tzw. daszek, 7 – znak and, 8 – to znak gwiazdki, 9 – to lewy nawias okrągły, 0 – znak prawego nawiasu okrągłego, znak minus z Shiftem to znak podkreślenia, znak równości to znak plus, znak backslash, czyli odwrotny ukośnik, zmienia się w kreskę pionową. Wszystkie wymienione wyżej znaki znajdują się w rzędzie klawiszy z cyframi. Przejdziemy teraz do rzędu poniżej. Mamy tam dwa klawisze symbolizujące nawiasy kwadratowe lewy i prawy. Lewy kwadratowy nawias z Shiftem to nawias lewy klamrowy i analogicznie prawy kwadratowy to prawy klamrowy. Poniżej na klawiaturze mamy dwa klawisze, a mianowicie średnik i apostrof. Z Shiftem stają się odpowiednio dwukropkiem i cudzysłowem. Jeszcze rządek niżej są trzy klawisze, znaki przecinka, kropki i ukośnej kreski zwanej ukośnik lub slash. Przytrzymanie Shifta zmienia je odpowiednio w znak mniejszości, znak większości i znak zapytania. Każdy klawisz literowy z przytrzymanym Shiftem staje się wielką literą. Klawisz Shift w połączeniu z klawiszem Control lub Alt i literą lub cyfrą może być skrótem klawiaturowym, a używanie ich jest bardzo wygodnym i szybkim sposobem wykonywania różnych operacji bez używania myszy. Więcej o skrótach klawiaturowych napiszemy w tym rozdziale nieco dalej. Opisany wyżej sposób korzystania z klawisza Shift dotyczy sytuacji, gdy wprowadzamy tekst do dokumentu w edytorze czy arkuszu kalkulacyjnym lub innej aplikacji. Są też takie sytuacje, np. podczas przeglądania stron WWW, gdy naciskamy klawisz literowy lub ten sam klawisz z Shiftem nawigując kursorem po ekranie. Musimy mieć świadomość, że różne aplikacje bardzo różnie interpretują te same skróty klawiaturowe. Dodatkowo NVDA w zależności od tego, jaką aplikację aktualnie udźwiękawia w inny też sposób reaguje na te same skróty klawiaturowe. Zapoznamy się z tym bliżej na przykładach podanych w kolejnych rozdziałach. 
Aby przestawić na stałe klawiaturę w tryb pisania wielkimi literami, naciskamy Caps Lock. W używanych przez nas ustawieniach programu NVDA klawisz Caps Lock pełni również funkcję klawisza specjalnego. W tym przypadku pojedyncze jego naciśnięcie nie wywoła żadnej akcji. Aby włączyć lub wyłączyć tryb pisania wielkimi literami, należy Caps Lock nacisnąć szybko dwukrotnie. Standardowo oczywiście Caps Lock przełącza wspomniany tryb pojedynczym naciśnięciem. Pod lewym i prawym Shiftem mamy dwa klawisze Control. Oba mają identyczne działanie i służą zasadniczo do włączania skrótów klawiaturowych wywołujących różnorodne funkcje. Oczywiście ich działanie i sposób uruchamiania jest uzależniony od używanej aplikacji. Istnieje jednak sporo zasad i konwencji przestrzeganych przez programistów, co znacznie ułatwia ich zapamiętanie i usprawnia codzienną pracę. Przykładem niech posłużą nam edytory tekstu. Do nawigacji po dokumencie bez użycia myszy, wyłącznie za pomocą klawiatury, praktycznie w każdym edytorze dla systemu Windows możemy posługiwać się tymi samymi skrótami klawiaturowymi. Na początek dokumentu przeskoczymy, naciskając Control + Home, na koniec Control + End, na początek następnego wyrazu Control + strzałka w prawo, na początek poprzedniego wyrazu Control + strzałka w lewo, na początek poprzedniego akapitu Control + strzałka w dół, na początek poprzedniego akapitu Control + strzałka w górę, do wyszukiwania fragmentu tekstu użyjemy funkcji wywoływanej skrótem Control + F, aby skoczyć do konkretnego wiersza, podając jego numer, naciskamy Control + G. Jest tych skrótów jeszcze więcej. Opanowanie ich dla jednego edytora pozwoli nam na równie sprawne posługiwanie się innym programem tego typu, zakładając, że jego twórcy zastosowali ogólnie przyjętą konwencję. Zdarza się, szczególnie przy aplikacjach mało popularnych, że jej autorzy chcą być oryginalni i zmieniają coś tylko po to, żeby było inaczej. W najgorszym wypadku zdarza się, że autorzy aplikacji nie przewidują w ogóle możliwości korzystania z ich programu za pomocą skrótów klawiaturowych, wychodząc z założenia, że zdecydowana większość użytkowników klika myszą. Jest to jednak rzadkość. Klawisz Control w połączeniu z innymi klawiszami daje nam możliwość bardzo sprawnego i szybkiego obsługiwania aplikacji, nawet jeśli nie korzystamy z myszy. Należy pamiętać, że zarówno Shift, jak i Control najpierw naciskamy i trzymając go naciskamy jednorazowo klawisz literowy lub inny podany dla danego skrótu. Zdarzają się też skróty wymagające jednoczesnego przytrzymania Shift, Control i naciśnięcia trzeciego klawisza. Ucząc się obsługi nowego programu, pamiętajmy zawsze o sprawdzeniu, jakie dostępne są w nim skróty klawiaturowe. W naszym podręczniku przy okazji prezentowania różnych programów zawsze będziemy omawiać też ich skróty klawiszowe. 
Kolejne dwa klawisze wymagające dodatkowego wyjaśnienia to lewy i prawy Alt. Znajdują się po obu stronach klawisza odstępu, czyli spacji. W odróżnieniu od uprzednio opisanych podwójnych klawiszy mają one działanie odmienne. Prawy Alt będzie nam służył do wpisywania polskich znaków diakrytycznych, a lewy Alt do uaktywniania górnego menu okna aplikacji, na której aktualnie pracujemy lub jej paska narzędzi. W rozdziale o oknach programów i okienkach dialogowych bliżej opiszemy układ elementów na oknie systemu Windows. Klawiatura komputerowa nie ma klawiszy z polskimi znakami. Do wprowadzania liter, które są tylko w naszym alfabecie, używa się dwóch układów klawiatury. Zostały one nazwane klawiaturą maszynisty i klawiaturą programisty. Bardziej popularny i wygodniejszy w użyciu okazał się układ programisty i tylko ten teraz omówimy. Aby wprowadzić literę ą, przytrzymujemy prawy Alt i naciskamy a, ś to Alt + s itd. Literę ó, wpisujemy naciskając prawy Alt + o. Problem pojawia się przy literze z. Aby wpisać ż, naciskamy prawy Alt + z, natomiast aby wpisać ź, naciskamy prawy Alt + x. Możemy teraz już wprowadzić do dokumentu każdy znak z polskiego alfabetu. Prawy Alt naciskamy analogicznie jak Shift i Control, przytrzymując go i naciskając klawisz literowy.
W ostatnim rzędzie, pomiędzy lewym Altem i lewym Controlem jest bardzo ważny klawisz Windows. W klawiaturach komputerów stacjonarnych i niektórych przenośnych jest jeszcze jeden klawisz Windows z prawej strony prawego Alt. Oba mają identyczne działanie. Ich zadaniem jest rozwinięcie menu startowego. Nie będziemy w tym rozdziale omawiać tego elementu systemu. Wstępnie wspomnieliśmy już o menu startowym w rozdziale „Uruchamianie komputera i rozpoczęcie pracy”, a więcej informacji odnajdziemy w dalszej części tego podręcznika. Zwróćmy uwagę na jeszcze jeden bardzo pomocny klawisz dla użytkownika posługującego się wyłącznie klawiaturą. Znajduje się on z lewej strony prawego Controla. Nosi on różne nazwy, w NVDA został nazwany „Aplikacje”. Za jego pomocą rozwijamy tzw. Menu podręczne czy kontekstowe. Gdy już je rozwiniemy, to klawiszami strzałek góra / dół możemy je przeglądać i uruchamiać wybraną funkcję Enterem. Zawartość tego menu jest uzależniona od miejsca, w którym aktualnie ustawiony jest kursor i od aplikacji, jakiej używamy. Opisując poszczególne elementy systemu i aplikacje, będziemy również zwracać uwagę na to, jak określone funkcje włączać za pomocą menu podręcznego. 
Praca z systemem Windows bez użycia myszy wymusza częstsze niż standardowo używanie pewnych klawiszy. Jednym z nich jest Tabulator, zwany w pomocy klawiatury NVDA – Tab. Będziemy go używać do przemieszczania kursora po oknach dialogowych i do wstawiania znaku tabulacji w dokumencie. Do zatwierdzania ustawień dokonanych w oknach programów i okienkach dialogowych będziemy wykorzystywać klawisz odstępu i Enter. Przy okazji omawiania sposobów odczytywania danych z okienek dialogowych i obsługi różnego rodzaju kontrolek, jak listy, pola edycyjne czy przyciski, przybliżymy sposób użycia klawisza tab, odstępu, Entera i dodatkowych skrótów klawiaturowych. 
Po prawej stronie od klawiszy strzałek na klawiaturze komputerów stacjonarnych, znajduje się klawiatura numeryczna. Jak już wspomniano, jest ona również wydzielona w niektórych laptopach. Opiszemy poniżej sposoby korzystania z tej klawiatury. Standardowo służy ona do wprowadzania danych liczbowych i znaków arytmetycznych. Gdy korzystamy z programów udźwiękawiających system Windows, takich jak NVDA, za jej pomocą obsługujemy dodatkowe funkcje pozwalające przeglądać zawartość ekranu. W lewym górnym rogu klawiatury numerycznej mamy klawisz Num Lock. Za jego pomocą włączamy lub wyłączamy klawiaturę numeryczną. Jeśli jest włączona, posłuży nam do wprowadzania danych, a jeśli wyłączona – do sterowania myszą za pomocą klawiszy lub przeglądania zawartości okna, nawet gdy nie możemy po nim nawigować, wykorzystując punkt uwagi. Naciskając Num Lock, usłyszymy stan, jaki zostanie ustawiony, czyli „Num Lock włączone” lub „Num Lock wyłączone”. Stan ten jest również widoczny poprzez zapalenie lub zgaszenie diody, znajdującej się z reguły tuż nad klawiszem Num Lock. Włączmy teraz Num Lock i korzystając ze znanej już funkcji programu NVDA, czyli pomocy klawiatury, zapoznajmy się z układem klawiszy na klawiaturze numerycznej. Zauważmy, że klawisz 5 jest oznaczony w wyczuwalny sposób. Jest on punktem orientacyjnym pomocnym podczas bezwzrokowego pisania, analogicznie jak klawisze J i F. Na prawo od Num Locka są trzy klawisze: slash, czyli ukośnik – znak dzielenia, gwiazdka – znak mnożenia i znak minus. W dół od minusa mamy znak plus i Enter, działający jak jego odpowiednik z głównej części klawiatury. 
W dolnym rzędzie pośrodku jest przecinek, przydatny do wprowadzania ułamków dziesiętnych. Pozostałe klawisze to cyfry, których można używać zamiennie ze znajdującymi się w pierwszym rzędzie klawiatury głównej. Sprawdźmy teraz, jak funkcja pomocy klawiatury odczyta nam klawisze numeryczne, gdy wyłączymy Num Lock. Najpierw wyłączamy Num Lock, a następnie skrótem NVDA + 1 włączamy wspomnianą funkcję pomocy. W prawo od Num Locka mamy numeryczny slash, a dalej numeryczną gwiazdkę. Przy wyłączonym Num Locku zachowują się one jak odpowiednio lewy i prawy przycisk myszy, a klawisze numeryczne z wyjątkiem zera pozwalają teraz na przeglądanie elementu okna posiadającego punkt uwagi. W innych programach udźwiękawiających system Windows klawisze te przy wyłączonym Num Locku umożliwiają poruszanie kursorem myszy po aktywnym oknie bez używania sprzętowej myszy. Jest to tzw. Symulacja myszy. Plus z klawiatury numerycznej pozwala w programie NVDA odczytywać tekst od miejsca, gdzie jest kursor, do końca. W dalszej części naszego podręcznika opiszemy, w jaki sposób przeglądać zawartość okienek, w których nie ma możliwości przemieszczania punktu uwagi klawiszem Tab czy strzałkami. Jest to szczególnie przydatne, gdy chcemy ponownie odczytać komunikat okienka dialogowego czy informacje wyświetlone w oknie wiersza poleceń. Numeryczne zero w zależności od ustawień może nam posłużyć jako klawisz specjalny NVDA. 
Jeżeli pracujemy na laptopie lub netbooku, który nie posiada wydzielonej klawiatury numerycznej, to przy wyłączonym Num Locku możemy przełączyć część głównej klawiatury w tryb klawiatury numerycznej. Musimy w tym celu trzymać wciśnięty klawisz Fn i naciskać odpowiednie klawisze literowe. Klawisz M staje się numerycznym zerem, J to jeden, K staje się dwójką, L trójką, U czwórką, I piątką, O szóstką, a 7, 8, i 9 z głównej części klawiatury zachowują się jakby były numeryczne. W ten sposób, pomimo braku wydzielonej klawiatury numerycznej, możemy  korzystać z funkcji programu udźwiękawiającego dostępnych przy wykorzystaniu klawiatury numerycznej. Praca z taką klawiaturą numeryczną może wydawać się na początku mniej komfortowa, ale można dojść do wprawy i po pewnym czasie sprawnie się nią posługiwać. 
Opisaliśmy już całą klawiaturę w dwóch wariantach z częścią numeryczną i bez. Producenci komputerów przenośnych, z uwagi na konieczność optymalnego rozmieszczenia klawiszy, często przenoszą położenie niektórych z nich w inne miejsca i musimy się do tego przyzwyczaić. Jest to dość niewygodne, szczególnie gdy nie widzimy oznaczeń klawiszy i rozpoczynamy pracę z nowym sprzętem. Układ liter, cyfr i najczęściej używanych klawiszy nie ulega zmianie. W takiej sytuacji nieoceniona okazuje się funkcja pomocy klawiatury programu NVDA, dostępna, jak już wspominaliśmy, pod skrótem NVDA + 1. Klawiatury do komputerów stacjonarnych są w zasadzie bardzo do siebie podobne. Producenci dodają nowe klawisze pozwalające szybko, jednym naciśnięciem uruchomić program pocztowy, przeglądarkę stron WWW, ustawić głośność czy włączyć odtwarzanie muzyki. Przy odpowiednim ustawieniu menu start i paska zadań można to samo wykonać równie szybko. Dodatkowe klawisze są w ostatnich latach często w postaci dotykowej. Dla niewidomego użytkownika nie jest to jednak zbyt wygodne i lepiej unikać takich rozwiązań podczas wyboru sprzętu. Pamiętajmy, że klawiatura to dla niewidomego użytkownika podstawowe narzędzie pracy z komputerem i opanowanie jak najszybszego i precyzyjnego jej używania pozwoli znacznie poprawić komfort i wydajność pracy z komputerem. 
Rozdział szósty – Pulpit, menu startowe i pasek zadań
Wrozdziale „Włączanie komputera i rozpoczęcie pracy” opisaliśmy wstępnie, jak przy użyciu klawiatury poruszać się po pulpicie, menu startowym i pasku zadań. Rozwiniemy teraz to zagadnienie. 
Zaczniemy od pulpitu. Skrót klawiaturowy do szybkiego przejścia na pulpit to Windows +D i jest to skrót systemu Windows, nie NVDA. Jeśli mamy otwarte jakieś aplikacje, to po jego naciśnięciu okna ich zostaną zminimalizowane, a na ekranie ukaże się pulpit. Możemy teraz klawiszami strzałek poruszać się po jego ikonach. Każda z ikon pulpitu ma swoją nazwę i ją właśnie usłyszymy. Drugim szybkim sposobem przechodzenia fokusa do określonej ikonki jest naciśnięcie klawisza pierwszej litery jej nazwy. Gdy jest więcej ikon zaczynających się na tę samą literę, fokus będzie przeskakiwał na każdą z nich. Ikony mogą być skrótami do programów, do dokumentów lub folderów. Możemy wyróżnić ikony systemowe, które wyświetlamy lub ukrywamy w oknie personalizacji, co zostało już wcześniej opisane, ikony dostępne dla wszystkich użytkowników naszego komputera oraz te, które będą widoczne tylko dla nas. Otworzymy teraz ikonę z plikami użytkownika, czyli tę, która nosi taką nazwę jak nazwa aktualnie zalogowanego użytkownika. Po wybraniu jej naciskamy Enter i zostanie otwarte okno z zawartością naszego folderu w tzw. Eksploratorze Windows. Jest to okno, z którym będziemy się często spotykać podczas pracy. Za jego pomocą możemy wyświetlać zawartość dostępnych dla nas folderów w komputerze. Sposób, w jaki pliki i foldery są tutaj widoczne, omówiliśmy wcześniej. Poruszamy się po ich liście strzałkami góra / dół lub analogicznie jak na pulpicie, pierwszymi literami nazw elementów. Wybrany element otwieramy klawiszem Enter. Okno eksploratora ma na górze pasek tytułu. Odczytujemy go skrótem NVDA + T. Szybkie ponowne naciśnięcie tego skrótu spowoduje przeliterowanie nazwy. Okno eksploratora i operacje na folderach i plikach, które korzystając z tego okna możemy wykonywać, opiszemy w rozdziale poświęconym folderom i plikom. Widok, jaki wybraliśmy wcześniej do wyświetlania zawartości folderów, to tzw. Szczegóły. Jeżeli strzałkami góra / dół lub pierwszą literą nazwy wybierzemy interesujący nas element, możemy teraz strzałkami prawo / lewo odczytać szybko część jego właściwości, jak typ, datę utworzenia czy rozmiar. Nie warto tej listy zbyt rozszerzać, bo spowolni to odczyt informacji. Jak wyświetlić więcej właściwości pliku czy folderu, opiszemy w rozdziale „Pliki i foldery”. 
Kolejna ikonka pulpitu, którą uaktywniliśmy w oknie personalizacji, to „Komputer”. Po jej wybraniu i otwarciu w oknie eksploratora zostaną wyświetlone wszystkie dyski twarde, przenośne dyski i wymienne pamięci, takie jak pendrive, podłączone przez port USB oraz napędy CD/DVD, jeśli są. Po otwarciu dysku możemy przeglądać foldery i pliki na nim się znajdujące. W kolejnym rozdziale bliżej omówimy operacje na plikach i folderach. Trzecia z ikon to „Kosz”. Gdy usuwamy pliki, to są tutaj umieszczane przejściowo. Sposób korzystania z kosza również w kolejnym rozdziale. 
Pozostałe ikony pulpitu to z reguły skróty do programów i są uzależnione od zainstalowanych aplikacji. Część ikon na pulpicie będzie widoczna wyłącznie przez konkretnego użytkownika. Znajdują się one w folderze „Pulpit”, który możemy wyświetlić, wybierając ikonę użytkownika. Sprawdźmy własny folder „Pulpit” za pomocą eksploratora i porównajmy jego zawartość z ikonami na pulpicie. 
Każda ikona pulpitu ma określone właściwości. Możemy je podejrzeć i zmodyfikować, wybierając ją strzałkami lub pierwszą literą nazwy i po wybraniu naciskając lewy Alt + Enter. Teraz zwróćmy uwagę tylko na jedną właściwość, a mianowicie „Klawisz skrótu”. Przechodzimy Tabulatorem do pola edycyjnego o tej nazwie i tutaj możemy wybrać sobie, jakim klawiszem skrótu ta właśnie ikona będzie otwierana. Naciskamy ten skrót, tak jakbyśmy go używali w rzeczywistości. Odszukajmy na pulpicie skrót do NVDA, wyświetlmy jego właściwości, przejdźmy do pola edycyjnego „Klawisz skrótu”, naciśnijmy lewy Alt + Control + D, następnie tabulatorem przejdźmy na przycisk OK i zatwierdźmy wszystko spacją. Od tej pory, przytrzymując Alt i Control i naciskając D, uruchomimy NVDA. Uważajmy, aby podczas dobierania klawiszy skrótów dla ikon nie spowodować konfliktu. Każdy skrót musi być unikatowy. Jeśli będzie zawierał lewy Alt i Control, nie może także zawierać znaków: A, C, E, N, O, S, Z, X, bo połączenie tej kombinacji powoduje wprowadzanie polskiej litery w tzw. Układzie klawiatury programisty, jakiego używamy. 
Nazwa ikony poza trzema włączonymi w oknie personalizacji może mieć dowolną nazwę. Z reguły pozostawia się nazwy nadane podczas instalacji programów. Aby zmienić nazwę ikony, wybieramy ją i naciskamy klawisz F2, teraz wpisujemy nową nazwę i naciskamy Enter. Od tej pory nowa nazwa zostanie zapisana. 
Korzystanie z pulpitu jest bardzo wygodne i pozwala na szybkie uruchamianie programów przy użyciu wyłącznie klawiatury. Pamiętajmy, aby nie zaśmiecać pulpitu rzadko używanymi skrótami i plikami. Umieszczajmy tam tylko najpotrzebniejsze ikony. 
Kolejne miejsce, którego równie często będziemy używać do uruchamiania aplikacji i otwierania dokumentów, to menu startowe. Rozwijamy je klawiszem Windows lub Control + Escape. Standardowo rozwija się z dołu do góry. Jak już pisaliśmy, w systemie Windows 7 menu start zostało gruntownie przebudowane. Będziemy się po nim poruszać klawiszami strzałek i tabulatorem. Po rozwinięciu za pomocą strzałek góra / dół możemy poruszać się po jednej jego części. Mamy tam skróty do najczęściej używanych programów oraz pole edycyjne do wyszukiwania. Wyszukiwaniem zajmiemy się nieco później, a teraz omówimy tzw. Przypinanie i Odpinanie programów, ich uruchamianie oraz otwieranie dokumentów. Jeżeli zastosowaliśmy ustawienia proponowane wcześniej w tym podręczniku, to lista programów, a właściwie skrótów je uruchamiających na tej części menu startowego będzie stała, niezależnie od tego, jakie programy ostatnio uruchomiliśmy. Podobnie jak w przypadku pulpitu proponujemy przypiąć do menu start najczęściej używane programy. W tym celu po rozwinięciu menu startowego odszukujemy klawiszami strzałek góra / dół „Wszystkie programy”, rozwijamy je strzałką w prawo i w podobny sposób przeglądając listę góra / dół odszukujemy interesujący nas program. Zasady poruszania się po menu start są w zasadzie identyczne jak to miało miejsce podczas ustawiania opcji NVDA w jednym z poprzednich rozdziałów. Jeżeli będzie komunikat „rozwijane”, oznacza to, że strzałką w prawo możemy je rozwinąć i znowu góra / dół przeglądać. Lista wszystkich programów na każdym komputerze prawdopodobnie będzie inna, uzależniona od zainstalowanych w naszym systemie aplikacji. Na potrzeby tego podręcznika i poruszanych w kolejnych rozdziałach zagadnień przypnijmy do menu start przeglądarkę Internet Explorer, dwa edytory: Notatnik, znajdujący się w Akcesoriach i WordPad oraz wiersz poleceń. Aby przypiąć wymienione aplikacje, ustawiamy strzałkami kursor na jednej z nich na liście wszystkich programów, naciskamy klawisz Aplikacje, który rozwinie menu podręczne, na tym menu strzałkami góra / dół odszukujemy „Przypnij do menu start” i naciskamy Enter. Od tej chwili wybrany przez nas program będzie wyświetlany w pierwszej części menu startowego. W opisany wyżej sposób przypnijmy wszystkie wymienione programy, a jeśli stwierdzimy, że potrzebujemy ich więcej, zawsze możemy dodawać kolejne. Gdy okaże się, że któryś z programów nie będzie zbyt często używany, odpinamy go od menu start. W tym celu rozwijamy menu start na nowo, strzałkami góra / dół wybieramy wcześniej przypięty program, naciskamy klawisz Aplikacje, z menu podręcznego za pomocą polecenia „Odepnij od menu start” sprawiamy, że programu nie będzie już na naszej liście. Po elementach menu start można także poruszać się, korzystając z pierwszych liter nazw skrótów, analogicznie jak dla pulpitu. Oprócz szybkiego uruchamiania aplikacji za pomocą menu startowego można również w wygodny sposób otwierać ostatnio używane dokumenty. Naciskając Enter na wybranym skrócie do programu uruchomimy aplikację. Jeśli jest to edytor tekstu, przeglądarka stron internetowych czy arkusz kalkulacyjny lub inny program pracujący na dokumentach, to po wybraniu w menu startowym skrótu tej aplikacji możemy zamiast Enteru nacisnąć strzałkę w prawo i zostanie wyświetlona lista ostatnio otwieranych przez ten program dokumentów. Teraz na wybranym dokumencie naciskamy Enter i zostanie on otwarty. Łatwo rozróżnić, czy program z menu start pozwala tak otwierać dokumenty – po jego nazwie będzie komunikat rozwijane. W poprzednich wersjach systemu Windows wszystkie ostatnio otwierane dokumenty były wyświetlane razem, bez podziału na aplikacje. Zastosowane rozwiązanie w Windows 7 jest dużo wygodniejsze. 
Powróćmy teraz do wyszukiwania z poziomu menu start. Po naciśnięciu klawisza Windows kursor ustawi się właśnie na polu edycyjnym do wyszukiwania. Nie będziemy tutaj opisywać wszystkich zasad wprowadzania tekstu do wyszukiwania. Ograniczymy się do paru zasad. Jeśli wpiszemy np. Nazwę programu, którego poszukujemy, np. „Notatnik”, system po wpisaniu i naciśnięciu Enter od razu uruchomi właśnie Notatnik. Gdy nasz wpis będzie niejednoznaczny, to zostanie wyświetlone okienko z listą pasujących wyników wyszukiwania. Z tej listy strzałkami możemy wybrać interesujący nas element. Jest to bardzo przydatna funkcja, szczególnie przyspiesza pracę, gdy nie korzystamy z myszy. Wymaga jednak od użytkownika dobrej znajomości klawiatury i w miarę szybkiego wpisywania tekstu. 
Okazuje się, że uruchomić aplikację czy otworzyć dokument można w systemie Windows 7 na różne sposoby. Opiszemy jeszcze jeden z nich. Do paska zadań, w podobny sposób jak do menu start, można przypiąć dowolną aplikację. Różnica jest tylko taka, że po rozwinięciu menu podręcznego klawiszem Aplikacje, wybieramy „Przypnij do paska zadań” zamiast „Przypnij do menu start”. Jak łatwo się domyślić, nie polecamy przypinania również do paska zadań zbyt dużej ilości programów. Tutaj przypinamy naprawdę tylko te najczęściej używane. Listę skrótów przypiętych do paska zadań można przeglądnąć, naciskając klawisz Windows, następnie Escape i Tabulator. Teraz strzałkami prawo / lewo poruszamy się po tej liście. Zwróćmy uwagę na kolejność wspomnianych skrótów na pasku zadań. Jest to bardzo ważne, gdy będziemy chcieli użyć najszybszego chyba sposobu uruchamiania programów za jego pomocą. Jeśli przytrzymamy klawisz Windows i naciśniemy klawisz z numerem ikonki na tym pasku, to wybrana aplikacja zostanie uruchomiona. Gdy jest ona już uruchomiona, to jej okienko zostanie uaktywnione. Szerzej przełączanie się pomiędzy uruchomionymi aplikacjami omówimy w rozdziale „Praca na kilku aplikacjach”. 
Okazuje się, że pracując na komputerze wyłącznie przy użyciu klawiatury, możemy bardzo szybko uruchamiać aplikacje, otwierać dokumenty czy przełączać się pomiędzy oknami. Sposobów na wykonywanie tych czynności jest kilka. Wybierzmy sobie optymalny dla nas. Warto więc dobrze zaplanować układ i ilość ikon na pulpicie, odpowiednio poustawiać klawisze skrótu do najczęściej używanych i wybrać takie litery do tych skrótów, aby łatwo było je skojarzyć z nazwą programu. Dodatkowo ograniczmy ilość przypiętych do menu start i paska zadań programów do minimum, aby wyszukanie właściwego zajmowało jak najmniej czasu. 
Rozdział siódmy – Pliki i foldery
W zależności od uprawnień nadanych w systemie Windows przez administratora, każdy zalogowany użytkownik może odczytywać i zapisywać, tworzyć nowe czy usuwać istniejące pliki i foldery w ograniczonym zakresie. Jeżeli jesteśmy zalogowani z prawami administratora, to możemy wykonać dowolną operację na dowolnym pliku lub folderze. Z jednej strony daje to nieograniczone możliwości, a z drugiej, w rękach mniej doświadczonego użytkownika może być zgubne dla prawidłowej pracy komputera. Nawet będąc doświadczonym użytkownikiem, na co dzień bezpieczniej pracować na koncie z uprawnieniami użytkownika, a tylko do wykonywania prac związanych z administracją systemu przełączać się na konto administratora. 
Na początku tego rozdziału wyjaśnimy sobie dla porządku, co będziemy rozumieć pod pojęciem pliku i folderu. Plik to zbiór danych zapisany na dysku komputera lub na innym nośniku, jak np. pendrive, karta pamięci czy płyta CD. Plik może być utworzony przez program, np. edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny lub inną aplikację, która wyniki pracy zapisuje w postaci pliku. Możemy również plik skopiować z pendrive’a czy innego nośnika pamięci albo pobrać z Internetu. Nasze własne pliki mogą też być przechowywane na serwerach i możemy się z nimi łączyć za pośrednictwem sieci Internet. Każdy plik ma swoją nazwę, po której możemy go odnaleźć. W systemie Windows nazwa składa się z dwóch części oddzielonych kropką. Pierwsza część to właściwa nazwa pliku. a druga, zwykle trzy- lub czteroznakowa, to tzw. Rozszerzenie. Po rozszerzeniu system operacyjny rozpoznaje, jaki to rodzaj pliku. Taki sposób ich nazywania ułatwia użytkownikom otwieranie plików. Dzięki odpowiednim zapisom w rejestrze system sam decyduje, jaki jest domyślny program do odczytu konkretnego pliku. Odróżniane są też dzięki temu pliki dokumentów od plików wykonywalnych. W innych systemach operacyjnych stosuje się atrybuty określające, czy dany plik jest wykonywalny, czy do odczytu lub zapisu. W jednym z poprzednich rozdziałów wspominaliśmy o pewnej opcji wyświetlania plików w okienku eksploratora. Dotyczyła ona wyświetlania rozszerzeń znanych plików. Chodzi tutaj o sytuację, gdy system Windows, zna określony rodzaj pliku, czyli potrafi po rozszerzeniu przypisać go do domyślnego programu, za pomocą jakiego można ten plik otworzyć. Opcja ta pozwala ukryć takie rozszerzenie lub je wyświetlić. Domyślnie jest ukryte, ale zaproponowaliśmy, aby je zawsze wyświetlać. Dzięki temu będziemy w stanie po nazwie szybko zorientować się, z jakim typem pliku mamy do czynienia. Jak zobaczymy niżej, typ pliku można podejrzeć w inny sposób, ale jak już to nieraz pisaliśmy, staramy się, aby wykonać każdą czynność na komputerze jak najmniejszym nakładem pracy. Wszystkie nasze pliki są zapisane na dysku komputera lub na innych nośnikach. Trudno sobie wyobrazić wydajną pracę na komputerze bez możliwości grupowania tych naszych zbiorów danych, czyli plików, w czytelny i przejrzysty sposób. Do takiego grupowania i porządkowania danych będziemy wykorzystywać foldery. Folder ma w systemie Windows dość szerokie znaczenie. Wyróżnimy foldery na dysku komputera, czy na innym nośniku danych, które są inaczej nazywane katalogami. Taki folder w rzeczywistości też jest plikiem, który zawiera odnośniki do innych plików, które też mogą być katalogami. W dużym uproszczeniu folder możemy traktować jako miejsce, gdzie gromadzone są pliki i foldery. Nie każdy folder znajduje się jako katalog na dysku komputera. Są foldery stworzone wirtualnie poprzez system operacyjny bez odzwierciedlenia na twardym dysku. Takim przykładem może być folder otwierający się po wybraniu z pulpitu ikony „Komputer”. Zawiera on listę dysków podłączonych do komputera oraz inne elementy, widoczne lub nie w zależności od ustawień systemu. 
Podsumowując, przez plik będziemy rozumieli zbiór danych, plikiem więc będzie dokument edytora tekstu, takiego jak Notatnik, Microsoft Word czy WordPad, muzyka w postaci pliku MP3, dokument arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel itp. Przez folder będziemy w dużym uproszczeniu rozumieli miejsce na dysku do przechowywania naszych plików. W systemie Windows folder jest symbolizowany graficznie przez teczkę na dokumenty. Struktura folderów ma charakter drzewa. Jeśli otworzymy folder „Komputer” z pulpitu, to w oknie eksploratora zostanie wyświetlona lista dysków twardych i innych zewnętrznych nośników danych. Po otwarciu dysku będzie kolejny poziom, czyli lista folderów na nim się znajdująca. Folder może zawierać wewnątrz znowu foldery lub pliki itd. Taki drzewiasty sposób organizacji danych na dysku pozwala zachować porządek poprzez grupowanie danych według własnego uznania i potrzeb. System operacyjny narzuca jednak pewne ograniczenia. Każdy użytkownik ma swój własny folder, o nazwie identyczne jak nazwa konta przy logowaniu do systemu Windows 7. Standardowo na dysku C w folderze „Użytkownicy” znajdują się te właśnie foldery. Domyślnie po instalacji systemu wewnątrz folderu użytkownika znajduje się kilka folderów, czyli: „Moje dokumenty”, „Moja muzyka”, „Kontakty” czy „Pulpit”. Zalecamy zachowanie istniejących już tam folderów, bo ma to znaczenie dla prawidłowej pracy systemu. Podgląd zawartości własnego folderu mamy, otwierając z pulpitu ikonę o nazwie identycznej jak konto zalogowanego użytkownika. Jeżeli pracowaliśmy z poprzednią wersją systemu Windows, to prawdopodobnie przyzwyczailiśmy się do ikony „Moje dokumenty” na pulpicie. Teraz ten sam folder jest dostępny w nieco innym miejscu, czyli w naszym folderze. Zachęcamy do korzystania z folderu użytkownika do przechowywania własnych plików. Możemy tutaj rozbudowywać sobie układ folderów zgodnie z naszymi potrzebami. W ramach własnego folderu możemy wykonywać wszystkie operacje na plikach i folderach. Mamy więc tutaj pełne uprawnienia. Możemy tworzyć nowe foldery i pliki, usuwać istniejące, modyfikować je i oczywiście odczytywać zawartość wszystkich dokumentów. W innych miejscach na dysku uprawnienia te mogą być ograniczone. Tylko użytkownik posiadający prawa administratora może wszędzie wykonywać wszystkie operacje na plikach i folderach. 
Do wykonywania operacji na plikach i folderach będziemy używać domyślnej aplikacji systemu Windows 7, czyli eksploratora. Po otwarciu ikony użytkownika z pulpitu w oknie tego właśnie programu pokażą się wszystkie foldery i pliki. Jeżeli wybraliśmy ustawienia proponowane w jednym z poprzednich rozdziałów, wtedy zawartość folderu zostanie wyświetlona w widoku szczegółów. Strzałkami góra / dół przeglądamy nazwy dostępnych folderów i plików. Zwróćmy uwagę, że gdy natrafimy na plik, to w nazwie powinno być widoczne rozszerzenie. Jeśli zechcemy poznać najważniejsze właściwości wybranego folderu lub pliku, można je odczytać, poruszając się strzałkami prawo / lewo. Poćwiczmy taki sposób przeglądania zawartości otwartego folderu i właściwości znajdujących się wewnątrz elementów. Obok daty modyfikacji, dowiemy się, czy jest to folder, czy plik, poznamy jego typ i wielkość. Kiedy już strzałkami góra / dół wybierzemy interesujący nas element i będzie to folder, po naciśnięciu Enter zostanie on otwarty w tym samym okienku eksploratora i na liście pokaże się zawartość nowo otwartego folderu. Otwórzmy z pulpitu folder użytkownika, odszukajmy „Moje dokumenty” i otwórzmy ten folder. Jeżeli dopiero zaczynamy pracę na komputerze, to najprawdopodobniej będzie on pusty. Aby powrócić do folderu poziom wyżej, naciskamy klawisz backspace. W ten sposób możemy poruszać się po drzewiastej strukturze folderów. Podsumowując nawigację po folderach, wewnątrz otwartego folderu poruszamy się strzałkami, aby wybrać stosowny element, aby otworzyć aktualnie podświetlony w tym widoku folder i wyświetlić jego zawartość, naciskamy Enter, natomiast aby powrócić do folderu poziom wyżej, naciskamy klawisz backspace. 
W celu zamknięcia całego okna eksploratora naciskamy Alt + F4. Warto ten skrót zapamiętać, bo będziemy go bardzo często używać do zamykania okien aplikacji. Okienko eksploratora w zaproponowanym widoku składa się z kilku elementów. Nas będą interesowały tylko niektóre, a mianowicie tytuł, który odczytujemy skrótem NVDA + T, lista z widokiem zawartości aktualnie otwartego folderu i pasek górnego menu. Po otwarciu okna punkt uwagi znajduje się na liście z zawartością folderu, a poruszamy się po niej klawiszami strzałek, kolejny wybrany folder otwieramy Enterem, a poziom wyżej wracamy, naciskając Backspace. 
Teraz kilka słów o nawigacji po oknie eksploratora Windows z wykorzystaniem  NVDA. Po otwarciu tego okna punkt uwagi znajduje się na liście zawierającej wszystkie pliki i foldery znajdujące się w aktualnie otwartym folderze. Jeśli naciskamy klawisze strzałek, to wykorzystujemy tzw. Nawigację fokusem. Element na liście, czyli plik lub folder, który zostanie wybrany, będzie oznajmiany przez syntezę mowy i usłyszymy jego nazwę. To jest oczywiste i nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Wspomnieliśmy już o pasku tytułu okna uruchomionej i aktywnej aplikacji. Każde okno eksploratora taki pasek tytułu posiada i zawiera ona nazwę aktualnie otwartego folderu, czyli tego, którego zawartość jest w tym oknie wyświetlona. Odczytujemy go, naciskając NVDA + T. Szybkie podwójne naciśnięcie tego skrótu literuje tytuł, a potrójne kopiuje go do schowka. O korzystaniu ze schowka napiszemy szerzej w rozdziałach o edytorach tekstu i pracy na kilku oknach jednocześnie. 
Powróćmy do głównej części omawianego teraz okna, czyli listy z zawartością otwartego folderu. Jeżeli na liście folderów i plików w aktualnym oknie eksploratora odczytamy strzałkami nazwę wybranego elementu i chcemy ją powtórzyć lub przeliterować, przychodzi nam z pomocą tzw. nawigacja po tekście w aktualnym obiekcie. Możemy bez zmiany fokusa i punktu uwagi odczytywać nazwę wybranego elementu w całości, po wyrazie lub literować, wykorzystując klawiaturę numeryczną. Jest to funkcja programu NVDA. A teraz, jak to zrobić. Wybierzmy strzałkami dowolny element na liście plików i folderów. Pamiętamy, aby z tej nawigacji korzystać, Num Lock musi być wyłączony. Teraz, gdy naciśniemy numeryczne 8, usłyszymy całą nazwę podświetlonego wcześniej elementu. Obiekt mający punkt uwagi to teraz tylko nazwa pliku lub folderu, więc komunikat prawdopodobnie nie jest zbyt długi. W przyszłości z pewnością będą zdarzały się dłuższe teksty mające punkt uwagi. Możemy więc odczytać nazwę wyraz po wyrazie lub znak po znaku. Aby odczytać pojedynczy wyraz, naciskamy numeryczne 5, a gdy chcemy przechodzić do kolejnego wyrazu w prawo, naciskamy 6, aby odczytać poprzedni wyraz, numeryczne 4. Czasami mamy potrzebę przeliterowania odczytywanego tekstu. Pomogą nam w tym numeryczne 2, przy użyciu którego odczytamy aktualny znak, numeryczne 1 znak poprzedni, a 3 następny znak. Nawigacja po tekście znajdującym się w punkcie uwagi jest bardzo wygodna. Docenimy to bardziej w innych sytuacjach, gdy tekstu tego będzie dużo więcej i nie będzie możliwości poruszania się po nim kursorem. W dalszych rozdziałach będziemy jeszcze wracać do tego rodzaju nawigacji. 
Przejdziemy teraz do omówienia podstawowych operacji na plikach i folderach, takich jak tworzenie nowego, zmiana nazwy, usuwanie, kopiowanie i przenoszenie. Wszystkie te czynności będą wykonywane przy użyciu znanego nam już eksploratora Windows. Otwórzmy folder użytkownika i znajdujący się w nim folder „Moje dokumenty”. Teraz wszystkie operacje będziemy wykonywać na otwartym folderze. Aby się upewnić, jaki folder mamy otwarty, najlepiej odczytać tytuł okna skrótem NVDA + T. W tytule będzie zawsze informacja z nazwą otwartego folderu. 
Do niektórych operacji będziemy wykorzystywać górne menu okna eksploratora. Przechodzimy do niego lewym klawiszem Alt. Naciskamy go, puszczamy i klawiszami strzałek wybieramy stosowną opcję. Sposób poruszania się po tym menu jest bardzo podobny jak przy menu ustawień NVDA. Zasadnicza różnica w jego układzie polega na tym, że tutaj polecenia są pogrupowane i podzielone. Każda grupa poleceń ma swoją nazwę i są to kolejno: „Plik”, „Edycja”, „Widok”, „Ulubione”, „Narzędzia” i „Pomoc”. Pomiędzy nimi przechodzimy strzałkami prawo / lewo tuż po wejściu Altem do tego menu. Wybraną grupę menu rozwijamy w dół strzałką w dół i teraz już poruszamy się w ramach wybranej grupy poleceń w analogiczny sposób jak dla menu ustawień NVDA. Tego typu górne menu jest stosowane w bardzo wielu oknach aplikacji w systemie Windows. Warto nabrać wprawy w poruszaniu się po tego typu obiekcie, korzystając wyłącznie z klawiatury i mowy syntetycznej. Przeglądając całe to menu bez uruchamiania jakichkolwiek opcji, zwróćmy uwagę na dodatkowe informacje poza nazwą podświetlonego polecenia. Są to podpowiedzi informujące nas o skrótach klawiaturowych, przy użyciu których możemy dane polecenie wywołać bez szukania go strzałkami. Inną cenną informacją jest komunikat „rozwijane”. Jeśli się pojawi po nazwie, oznacza to, że strzałką w prawo możemy je rozwinąć i znowu strzałkami góra / dół poruszać się po menu podrzędnym. 
W miarę zdobywania doświadczenia w obsłudze tego typu okien z klawiatury, najczęściej używane polecenia górnego menu będą z pewnością uruchamiane z wykorzystaniem skrótów, co bardzo przyspiesza pracę. 
Przyszedł czas na wykonanie pierwszych operacji na folderach. Stworzymy kilka własnych nowych folderów. W tym celu przechodzimy lewym Altem do górnego menu. Z menu „Plik” wybieramy „Nowy”, rozwijamy je w prawo i na kolejnej liście podświetlamy „Folder”. Teraz Enter i na liście z zawartością otwartego aktualnie folderu pojawi się nowy obiekt. Będzie to właśnie nowy folder, który chcemy utworzyć. System oczekuje teraz na wpisanie z klawiatury jego nazwy. Wpisujemy ją więc i po zakończeniu pisania naciskamy Enter. Folder o podanej przez nas nazwie jest gotowy. Proszę teraz wykonać następujące ćwiczenie. Wewnątrz folderu „Moje dokumenty”, który znajduje się domyślnie w folderze użytkownika, proszę utworzyć nowy folder i nazwać go „Tydzień”. Otwieramy następnie folder „Tydzień” i w jego wnętrzu tworzymy kolejno wszystkie dni tygodnia. Każdy dzień obok siebie, czyli od folderu „Tydzień” odchodzi siedem gałęzi – dni tygodnia. Każdy dzień w drzewiastej strukturze jest równorzędny. Pamiętajmy, aby po utworzeniu folderu dla każdego dnia nie otwierać go, tylko cały czas tworzyć nowe, mając otwarty folder „Tydzień”. Oczywiście każdy folder z dniem tygodnia z naszego przykładu można dalej rozgałęziać i tworzyć kolejne w miarę potrzeb. Wykonajmy kilka ćwiczeń, aż tworzenie folderów i poruszanie się po ich strukturze nie będzie nam sprawiało problemów. 
Każdy utworzony folder ma swoją nazwę. Może się jednak okazać, że po pewnym czasie zapragniemy ją zmienić. W tym celu podświetlamy ten folder i naciskamy klawisz funkcyjny F2, wprowadzamy nową nazwę i naciskamy Enter. Od tej pory obowiązywać będzie nowa nazwa, a zawartość tego folderu nie ulegnie zmianie. 
Równie proste jest usuwanie folderu z dysku. Podświetlamy folder przeznaczony do usunięcia i naciskamy klawisz Delete. Przed usunięciem system poprzez wyświetlenie okienka dialogowego zapyta nas, czy na pewno chcemy umieścić ten folder w koszu.
Odpowiadamy twierdząco, poprzez wybranie Tabulatorem przycisku „Tak”, naciskamy spację i folder znika z dotychczasowej lokalizacji wraz z całą zawartością. Nie jest on jednak od razu usuwany bezpowrotnie, tylko przenoszony do tzw. Kosza. W dalszej części tego rozdziału opiszemy, jak korzystać z kosza. Gdy na podświetlonym folderze lub pliku naciśniemy Shift + Delete, to zostanie on bezpowrotnie usunięty z pominięciem kosza. Po potwierdzeniu usunięcia w oknie dialogowym i wybraniu przycisku „Tak”, nie będzie już możliwości przywrócenia usuniętego pliku czy folderu. 
Wiemy już, jak tworzyć nowe foldery, zmieniać ich nazwy i usuwać je. Dla porządku przypomnimy, że pracujemy na folderach dyskowych, które inaczej możemy nazywać katalogami, a katalog to w pewnym uproszczeniu plik zawierający listę plików, które się w nim znajdują. Wynika z tego, że operacje wykonywane na naszych folderach będą możliwe do wykonania również na plikach. Przekonamy się o tym w kolejnych przykładach. 
Teraz utworzymy nowy plik, korzystając z jednego z najprostszych sposobów. Otwieramy folder, wewnątrz którego plik ma się pojawić, i przechodzimy lewym Altem do górnego menu okna. Rozwijamy menu „Plik”, polecenie „Nowy”, rozwijamy je i odszukujemy element o nazwie „Dokument tekstowy”. Teraz Enter i w widoku folderu pojawia się nowy obiekt, czyli utworzony właśnie plik. Wpisujemy od razu jego nazwę i naciskamy na koniec Enter. Tym sposobem w otwartym wcześniej folderze powstał nowy plik. Na potrzeby naszych ćwiczeń otwórzmy folder „poniedziałek”, utworzony uprzednio wewnątrz folderu „Moje dokumenty”, i stwórzmy właśnie w nim nasz pierwszy plik. Nazwiemy go „notatki.txt”. Zwróćmy uwagę, aby po nazwie notatki znalazła się kropka i rozszerzenie txt oznaczające dokument tekstowy programu Notatnik. Więcej o notatniku i innych sposobach tworzenia plików przez ten program piszemy w jednym z poniższych rozdziałów. 
Mamy już plik. Sprawdźmy w okienku eksploratora jego szczegółowy opis, a konkretnie typ, rozmiar oraz datę modyfikacji. Zauważymy, że rozmiar to 0 bajtów, bo nasz nowy plik jest jeszcze pusty i nie zawiera żadnej treści. Jeżeli podświetlimy ten plik na liście i naciśniemy Enter, to system operacyjny na podstawie typu pliku uruchomi Notatnik i otworzy zawartość tego dokumentu. System Windows ma zapisane w swoim rejestrze, jakie pliki ma otwierać za pomocą jakiego programu. Po otwarciu pliku „notatki.txt”, możemy w polu edycyjnym notatnika wpisać dowolną treść i przez naciśnięcie skrótu Control + S zapisać na dysku wprowadzone zmiany. Po zamknięciu okna notatnika Alt + F4, zmieni się rozmiar pliku. Jeżeli nie wpiszemy żadnego tekstu, to nadal pozostanie 0 bajtów. 
Widzimy teraz różnicę. Gdy w eksploratorze jest podświetlony folder, to otwarcie go Enterem spowoduje wyświetlenie w tym samym oknie eksploratora zawartości otwieranego folderu, a gdy podświetlimy plik znanego typu, to system po naciśnięciu klawisza Enter otworzy ten plik za pomocą domyślnej aplikacji. 
Kolejnymi bardzo przydatnymi operacjami na plikach i folderach są kopiowanie i przenoszenie. Procedura oraz działanie obu wymienionych operacji jest identyczna dla plików i dla folderów. Kopiowanie powoduje utworzenie w nowej lokalizacji kopii kopiowanego obiektu. Przenoszenie natomiast sprawi, że obiekt pojawi się w nowym miejscu, po czym zostanie usunięty z pierwotnej lokalizacji. Terminem „miejsce” określamy oczywiście folder, w którym znajduje się dany plik lub folder. 
Opiszemy teraz obie operacje, czyli kopiowanie i przenoszenie na przykładzie pliku „notatki.txt”. Otwórzmy więc folder „poniedziałek”, w którym utworzyliśmy wcześniej plik „notatki.txt”. Skopiujemy ten właśnie plik do folderu „wtorek”. Aby to zrobić, podświetlamy plik źródłowy, czyli ten znajdujący się w folderze „poniedziałek”, naciskamy skrót Control + C, który spowoduje skopiowanie wybranego pliku do tzw. Schowka. Przechodzimy do katalogu „wtorek” i po jego otwarciu wklejamy plik ze schowka naciskając skrót Control + V. Sekwencja skrótów klawiaturowych Control + C, Control + V, czyli kopiuj / wklej, jest bardzo często stosowana systemie Windows. Jeśli teraz zajrzymy do folderu „wtorek” i do „poniedziałek”, to w każdym z nich powinien być ten sam plik „notatki.txt”. Utworzyliśmy więc w drugim folderze kopię pliku znajdującego się w folderze pierwszym. Możemy w ten sposób wykonać nieograniczoną ilość kopii pliku. 
Aby przenieść plik z jednego folderu do drugiego, całą procedurę wykonujemy w bardzo podobny sposób. Jedyna różnica to konieczność zastąpienia skrótu Control + C (kopiuj do schowka) skrótem Control + X (wytnij do schowka). Otwieramy więc folder źródłowy, podświetlamy interesujący nas plik „notatki.txt”, naciskamy skrót Control + X, czyli „wytnij do schowka”. Przechodzimy do folderu docelowego, w tym ćwiczeniu niech to będzie folder „środa”, i wklejamy zawartość schowka, używając skrótu Control + V. Sprawdźmy teraz, czy coś zmieniło się w folderze „poniedziałek”. Powinien być pusty, ponieważ zapisany w nim plik został przeniesiony do folderu „środa”. 
Poznaliśmy już kilka podstawowych operacji przydatnych podczas pracy na plikach i folderach oraz najprostsze, z perspektywy niewidomego użytkownika, sposoby ich przeprowadzenia. Zbliżając się do końca tego rozdziału, opiszemy jeszcze jedno zagadnienie, a mianowicie zaznaczanie kilku obiektów na liście okna eksploratora. Opanowanie tej umiejętności, korzystając wyłącznie z klawiatury i programu udźwiękawiającego, bardzo się przyda w przyszłości. Szczególnie gdy będziemy chcieli wykonywać te same operacje na wielu plikach. Skupimy się tutaj wyłącznie na dwóch sposobach zaznaczania elementów na liście folderów czy plików. Aby zaznaczyć obiekty znajdujące się obok siebie, wystarczy podświetlić pierwszy z listy do zaznaczenia, przytrzymać klawisz Shift i strzałkami dotrzeć do ostatniego, jaki chcemy mieć zaznaczony. Teraz możemy razem, za jednym naciśnięciem Control + C skopiować wszystkie zaznaczone pliki czy foldery do schowka, a następnie wkleić do innej istniejącej lokalizacji lub nowego folderu. A co w sytuacji, gdy wszystkie elementy na liście eksploratora nie znajdują się obok siebie? Mamy wtedy do dyspozycji drugą metodę zaznaczania z klawiatury. Podświetlamy pierwszy element do zaznaczenia. Teraz naciskamy Control i nie wolno go nam puszczać do końca zaznaczania. Następnie ustawiamy fokus klawiszami strzałek na dowolny element i po jego podświetleniu naciskamy klawisz spacji. Powoduje to zaznaczenie tego wybranego obiektu. Pamiętając o przytrzymywaniu bez przerwy klawisza Control, przechodzimy na kolejny element i znowu zaznaczamy spacją i powtarzamy tę czynność dla każdego pliku czy folderu, który chcemy oznaczyć. 
Niezależnie, od tego, której metody użyliśmy do zaznaczania, możemy teraz dokonać zbiorczego kopiowania czy przenoszenia zaznaczonych elementów. Usuwanie plików lub folderów klawiszem Delete też może działać na takiej grupie zaznaczonych obiektów. Często używanym skrótem służącym do zaznaczania plików i folderów jest „zaznacz wszystko”, czyli Control + A. Wybranie tego skrótu powoduje zaznaczenie wszystkiego, co jest wewnątrz aktualnie otwartego folderu. 
Na koniec zaznaczmy trzy foldery utworzone w folderze „tydzień”, a mianowicie „poniedziałek”, „czwartek” i „sobota” i usuńmy je, przenosząc do kosza, czyli po zaznaczeniu naciskamy klawisz Delete i na okienku dialogowym z pytaniem, czy przenieść zaznaczone elementy do kosza, potwierdzamy przyciskiem „Tak”. 
Jak pamiętamy, na pulpicie mamy ikonę o nazwie „Kosz”. Gdy ją otworzymy, zostanie wyświetlone znane nam już okienko eksploratora z listą plików i folderów usuwanych wcześniej za pomocą klawisza Delete. Ten specjalny folder pozwala przywrócić do wcześniejszej lokalizacji przeniesiony tutaj plik. Dlatego podczas usuwania plików korzystajmy z tej możliwości. Aby znajdujący się w koszu plik znalazł się z powrotem na miejscu, z którego uprzednio chcieliśmy go usunąć, wybieramy go klawiszami strzałek i z górnego menu „Plik” wybieramy polecenie „Przywróć”. Jeżeli jesteśmy pewni, że wszystkie elementy znajdujące się aktualnie w koszu nie będą nam już potrzebne, możemy z menu „Plik” wybrać polecenie „Opróżnij kosz”. Pamiętajmy, że po wydaniu tego polecenia z kosza zostaną trwale usunięte wszystkie pliki i nie będzie możliwości ich przywrócenia. 
Przedstawiliśmy w tym rozdziale najważniejsze informacje o plikach i folderach oraz o podstawowych operacjach, jakie możemy na nich wykonywać, używając wyłącznie klawiatury. Warto opanować umiejętność sprawnego wykonywania tych najważniejszych czynności. W bardzo podobny sposób jak na dysku komputera dane przechowywane są na różnych nośnikach zewnętrznych, takich jak karty pamięci, pendrive czy płyty CD i DVD. Umiejętność kopiowania danych, tworzenia folderów czy ich usuwania przyda się z pewnością zarówno podczas pracy z komputerem, jak i z różnymi urządzeniami mobilnymi. Wybraliśmy, naszym zdaniem, najłatwiejsze sposoby wykonania podstawowych operacji na plikach i folderach dostępnych dla niewidomych użytkowników. Musimy mieć jednak świadomość, że w systemie Windows 7 jest bardzo dużo możliwości wykonania tej samej czynności. Do zarządzania plikami i folderami są też wykorzystywane inne aplikacje niż eksplorator Windows. Są to tzw. Menedżery plików mające duże możliwości i dodatkowe narzędzia usprawniające wykonywanie takich operacji. 
Rozdział ósmy – Okna programu i okienka dialogowe
W miarę poznawania systemu Windows i możliwości jego obsługi przy użyciu klawiatury i programu odczytującego zawartość ekranu mową syntetyczną, poznajemy różne elementy okien aplikacji i okienek dialogowych. 
Chcemy w tym rozdziale przybliżyć wygląd i układ obiektów na typowych oknach w systemie Windows 7. Niemożliwe będzie omówienie wszystkich okien, jakie mogą pojawić się podczas pracy z tym systemem. Dobrą informacją dla początkujących użytkowników jest fakt, że sposób nawigacji po oknach i obsługa ich za pomocą klawiatury jest w wielu przypadkach bardzo podobna. Zrozumienie kilku podstawowych zasad i poznanie najważniejszych reguł pozwoli w przyszłości samodzielnie posługiwać się nowym okienkiem bez większych problemów i bez konieczności nauki jego obsługi od podstaw. Omawianie najważniejszych typów okien aplikacji i okienek dialogowych postaramy się połączyć z prezentowaniem możliwości nawigacji po nich przy użyciu NVDA. Będziemy opierać się na rodzajach nawigacji opisanych wstępnie w poprzednich rozdziałach. 
W rozdziale dotyczącym plików i folderów pojawiło się już pierwsze okno aplikacji, która jest bardzo często używana, a mianowicie eksplorator Windows. Korzystając z niej, możemy w łatwy sposób wykonywać różnorodne operacje na plikach i folderach i co chyba najważniejsze przeglądać zawartość każdego folderu, do którego mamy dostęp. Osoby, które kiedyś pracowały z komputerem w systemie DOS, mają porównanie, w jaki sposób np. zmieniało się nazwę pliku lub wyświetlało zawartość folderu czy kopiowało plik, a jak prosto i szybko można te same czynności wykonać w środowisku Windows 7. Przy okazji omawiania wiersza poleceń, w którym pracuje się w sposób analogiczny jak we wspomnianym DOS-ie, będziemy mogli przekonać się o tych różnicach. 
Na przykładzie okna eksploratora Windows omówimy sobie szerzej podstawowe elementy okna aplikacji oraz okienek dialogowych, które możemy tutaj wyświetlić. Jak już wspominaliśmy, aby otworzyć folder użytkownika, wybieramy z pulpitu odpowiednią ikonę i w ten sposób najszybciej możemy uruchomić eksplorator z widokiem folderu użytkownika. Okno aplikacji może być wyświetlone na całym ekranie, na jego części lub może być zminimalizowane. Jeżeli pracujemy z udźwiękowieniem i nie korzystamy z podglądu kilku okien jednocześnie na ekranie, to nie ma to w zasadzie większego znaczenia. Niewidomy użytkownik praktycznie jednocześnie pracuje tylko na jednym oknie, i będziemy takie okno nazywać aktywnym. Aby zmienić sposób wyświetlania aktywnego okna, rozwijamy menu w lewym górnym rogu tego okna skrótem lewy Alt + spacja, a następnie strzałkami góra / dół wybieramy jedną z następujących opcji: „Przywróć” powoduje wyświetlenie aktywnego okna na części pulpitu, „Maksymalizuj” spowoduje, że aktywne okno zajmie cały obszar pulpitu, a „Minimalizuj” zwinie okno do paska zadań i stanie się niewidoczne, co nie oznacza zamknięcia tego okna. Gdy wybierzemy „Zamknij”, aktywne okno aplikacji zostanie całkowicie zamknięte. Znany nam już skrót Windows + D powoduje minimalizowanie wszystkich otwartych okien i przejście fokusa na pulpit. Na razie starajmy się nie minimalizować okna, więcej o przełączaniu się pomiędzy oknami i różnymi aplikacjami piszemy w rozdziale o pracy na kilku oknach. . 
Wzdłuż górnej krawędzi naszego okna znajduje się tzw. Pasek tytułu. Zawiera on różne informacje, w zależności od tego jaką aplikację uruchomiliśmy. W eksploratorze jest tam nazwa aktualnie otwartego folderu. Jeżeli otworzyliśmy folder użytkownika, to będzie właśnie jego nazwa i jednocześnie nazwa zalogowanego użytkownika w systemie. Otwórzmy teraz folder „Moje dokumenty” i sprawdźmy tytuł okna znanym już skrótem NVDA + T. Tuż pod paskiem tytułu okna jest menu, do którego przechodzimy lewym Altem. Ponowne naciśnięcie tego klawisza powoduje powrót fokusa do głównej części okna, czyli w przypadku eksploratora do listy elementów w aktualnie otwartym folderze. Górne menu jest typowym elementem wielu okien aplikacji. Spotkamy się z nim między innymi w Notatniku opisywanym w dalszej części czy w przeglądarce stron WWW. Jest ono skonstruowane w następujący sposób. Grupy poleceń są rozmieszczone w poziomie obok siebie i mają swoje nazwy. Po przejściu do menu lewym Altem możemy je wszystkie odczytać, naciskając klawisze strzałek w prawo lub w lewo. W eksploratorze są to: „Plik” – w którym znajdują się polecenia wykonujące podstawowe operacje na plikach i folderach, „Edycja” – z listą poleceń związanych ze schowkiem, „Widok” do ustawiania sposobu prezentowania zawartości folderów w głównej części tego okna, „Narzędzia” z możliwością dokonania różnorodnych ustawień i „Pomoc”, gdzie możemy wyświetlić pomoc systemu Windows oraz sprawdzić jego wersję. Każda wymieniona tutaj grupa menu rozwija się w dół. Po wybraniu jednej z wymienionych grup strzałką w dół możemy ją rozwinąć i przeglądać jej zawartość klawiszami strzałek w dół lub w górę. Aby opuścić menu i powrócić do listy elementów otwartego folderu, naciskamy klawisz Escape. Jeżeli rozwiniemy wybraną grupę menu w dół i natrafimy na element, po nazwie którego usłyszymy komunikat „rozwijane”, oznacza to, że możemy go rozwinąć strzałką w prawo i pojawi się menu podrzędne z kolejną listą. Taką sytuację mamy na przykład, gdy rozwiniemy menu „Widok”, przejdziemy strzałką w dół do „Sortuj według”, jest komunikat rozwijane, teraz strzałką w prawo je rozwijamy i znowu strzałką góra / dół przeglądamy jego zawartość. Jeśli nie ma komunikatu „rozwijane”, to oznacza, że tutaj już można wywołać konkretne polecenie klawiszem Enter. Pewne polecenia są wykonywane bez wyświetlania jakichkolwiek informacji na ekranie, a inne wyświetlą okienko dialogowe, za pomocą którego można na przykład zmienić opcje czy potwierdzić ostatecznie wykonanie funkcji. Oto przykłady. W menu „Widok” możemy zmieniać sposób wyświetlania zawartości otwartego folderu w widoku listy. Mamy do dyspozycji kilka opcji: „Bardzo duże ikony”, „Duże ikony”, „Średnie ikony”, „Małe ikony”, „Lista”, „Szczegóły”, „Kafelki” i „Zawartość”. Wybór jednej z wymienionych opcji nie powoduje wyświetlania żadnego komunikatu ani okienka, tylko zmienia sposób wyświetlania zawartości folderu. Polecamy wybranie szczegółów. Teraz opis sytuacji, gdy po dokonaniu wyboru opcji z menu na ekranie zostanie wyświetlone okienko dialogowe. Rozwijamy na nowo menu „Widok” i wybieramy polecenie „Wybierz szczegóły”. Na ekranie zostanie wyświetlone okienko dialogowe wizualnie umieszczone na głównym oknie aktywnej aplikacji. Gdy teraz skrótem NVDA + T sprawdzimy tytuł okna, to usłyszymy komunikat „Wybieranie szczegółów”, a nie tytuł głównego okna eksploratora Windows. Jest to przykład stosunkowo prostego okienka. Pokażemy tutaj, jak po takim oknie się poruszać i jak odczytywać znajdujące się w nim treści i kontrolki. Kontrolkami będziemy nazywać różne elementy okien w systemie Windows, takie jak przyciski, listy, pola wyboru, menu czy pola edycyjne. Z niektórymi z tych elementów spotkaliśmy się już podczas dokonywania ustawień NVDA w jednym z poprzednich rozdziałów. Nasze obecnie wyświetlone okienko ma listę elementów z możliwością oznaczania każdego z nich niezależnie, z pola edycyjnego oraz dwóch przycisków. Po tych kontrolkach poruszamy się klawiszem Tabulator w jednym kierunku i Shift + Tabulator w przeciwnym. Przeglądnijmy całe okno, zmieniając punkt uwagi w podany wyżej sposób, tak aby powrócić do listy „Szczegóły”. Każda z kontrolek powinna mieć swoją etykietę, czyli tekstowy opis, który może być odczytany przez NVDA. Jeśli fokus wrócił już do listy, teraz w obrębie tej listy poruszamy się klawiszami strzałek góra / dół. Jest to trochę inna lista niż te, z którymi spotkaliśmy się wcześniej. Każdy jej element możemy oznaczyć lub odznaczyć spacją, analogicznie jak to robiliśmy dla pól wyboru w ustawieniach NVDA. Oznaczając określony element listy, spowodujemy wyświetlenie tej właściwości pliku czy folderu w oknie eksploratora. Proponujemy pozostawić te elementy, które były oznaczone. W ramach ćwiczeń oznaczmy jeden z elementów, jaki nie był oznaczony, przejdźmy tabulatorem do przycisku OK, spacją go uruchamiamy i w ten sposób wybór zostanie zatwierdzony. Jeśli chcielibyśmy zrezygnować z zastosowania wybranych ustawień, naciskamy spację na przycisku „Anuluj”. Te dwa przyciski, czyli OK i Anuluj, są bardzo często stosowane do zatwierdzania lub anulowania ustawień wprowadzonych do okienek dialogowych. Klawisz Anuluj jest uruchamiany również wtedy, gdy na otwartym okienku dialogowym naciśniemy Escape, a naciśnięcie klawisza Enter jest bardzo często jednoznaczne z wybraniem przycisku OK. Jest to jednak uzależnione od sposobu zaprojektowania aplikacji i zawsze warto się upewnić, czy zasada ta zadziała na konkretnym okienku. Nie będziemy się tutaj zajmować szczegółowo samymi opcjami, jakie możemy za pomocą tego okienka wybrać, skupiamy się jedynie na samej obsłudze okienek i kontrolek. Przejdźmy teraz do innego przykładowego okienka dialogowego. W menu „Narzędzia” mamy bardziej rozbudowane okienko o nazwie „Opcje folderów”. Pisaliśmy już o nim przy okazji zmiany ustawień sposobu wyświetlania informacji w celu zoptymalizowania ich dla niewidomego użytkownika. 
Okienko opcji folderów jest zbudowane z trzech zakładek. Zakładki są bardzo często stosowanym elementem. Pozwala to na jednym oknie umieścić kilka jego widoków. Zmiana zakładki powoduje wyświetlenie nowej jego zawartości. W naszym przykładzie mamy trzy zakładki nazwane: „Ogólne”, „Widok” i „Wyszukiwanie”. Po otwarciu tego okienka powinna być aktywna zakładka „Ogólne”. Aby zmienić zakładkę, naciskamy skrót klawiaturowy Control + Tabulator. Jest to skrót systemu operacyjnego. NVDA po zmianie zakładki poinformuje nas, jaka właśnie została otwarta. W ramach ćwiczeń w posługiwaniu się zakładkami po każdej takiej zmianie przeglądnijmy tabulatorem aktualną zawartość naszego okienka. Zwróćmy też uwagę, że pomimo zmian zakładek, tytuł okna się nie zmienia. 
W systemie Windows bardzo częste jest wyświetlanie okienka dialogowego w celu pytania użytkownika, czy na pewno chce wykonać określoną operację. Jest to szczególnie ważne w sytuacjach, gdy odwrócenie tej operacji jest trudne lub wręcz niemożliwe. W ten sposób można uniknąć pomyłkowego usunięcia pliku, sformatowania dysku czy skasowania wiadomości poczty elektronicznej. Zasymulujmy więc jeden z takich przypadków. W folderze użytkownika, otwieramy „Moje dokumenty” i powinny tam być utworzone na potrzeby uprzednio wykonywanych ćwiczeń foldery o nazwach dni tygodnia. Wybierzmy na przykład „sobota”, naciśnijmy klawisz Delete. Spowoduje to wyświetlenie okienka dialogowego z pytaniem: „Czy na pewno chcesz przenieść folder sobota do kosza?”. Oprócz treści komunikatu na tym oknie są dwa przyciski nazwane „Tak” i „Nie”. Tabulatorem możemy wybrać odpowiedni przycisk i spacją go nacisnąć. Naciśnięcie „Tak” przenosi ten folder, a „Nie” anuluje operację. Powyższy komunikat jest wypowiadany przez syntezę mowy tuż po otwarciu okienka. Jeśli chcemy go powtórzyć, włączamy funkcję odczytującą tekstową zawartość okna, czyli NVDA + B. Skrót NVDA + B okaże się z pewnością bardzo przydatny do odczytywania komunikatów tekstowych w okienkach dialogowych. W ramach ćwiczeń sprawdzajmy jego działanie podczas pracy z różnymi aplikacjami. Wywołajmy jeszcze jedno podobne okienko dialogowe i sprawdźmy działanie tego skrótu. Ustawmy fokus strzałkami na jednym z utworzonych folderów z dniami tygodnia i naciśnijmy skrót Shift + Delete. Powoduje on, jak już wspominaliśmy bezpowrotne usunięcie wybranego pliku lub folderu. Odczytajmy komunikat z tego okienka i analogicznie jak poprzednio wybierzmy jeden z przycisków, potwierdzając lub anulując usuwanie. Na wielu innych okienkach tego rodzaju będziemy mogli stosować bardzo podobne metody odczytywania ich zawartości. Oczywiście komunikaty będą z pewnością inne, ale skrót NVDA + B zadziała identycznie. Różne także mogą być przyciski, ale z ich odczytywanych etykiet, gdy Tabulatorem ustawiamy na nich punkt uwagi, dowiemy się, jakie jest ich działanie. 
Powrócimy teraz do bardzo przydatnej metody nawigacji programu NVDA, pozwalającej odczytać tekst znajdujący się na obszarze elementu, który ma aktualnie punkt uwagi, za pomocą klawiatury numerycznej, przy wyłączonym Num Locku. Gdy mamy wyświetlone na ekranie okienko dialogowe z pytaniem o potwierdzenie przeniesienia pliku czy folderu do kosza lub jego usunięciu, to punkt uwagi może być na jednym z przycisków. Sprawdźmy, jak można odczytać etykietę przycisku za pomocą klawiatury numerycznej. Jeżeli naciśniemy numeryczne 7, zostanie odczytana cała etykieta, jeżeli numeryczne 5, to jeden wyraz, klawiszami 4 i 6 przenosimy się pomiędzy wyrazami. Klawisz 2 odczyta pierwszą literę etykiety, a 1 i 3 pozwoli odczytywać po jednym znaku. W przypadku obu wspomnianych okienek przyciski mają krótkie jednowyrazowe etykiety i efekt będzie mało widoczny, ale jeżeli w przyszłości natrafimy na obiekty o długich opisach i etykietach, warto na nich przećwiczyć działanie tego rodzaju nawigacji programu NVDA. 
Na koniec tego rozdziału zaprezentujemy nieco odmienne okno w systemie Windows 7, a mianowicie okno wiersza poleceń. Dla początkujących użytkowników, na tym etapie nauki obsługi systemu Windows może się ono wydawać mało potrzebne, ale w niedalekiej przyszłości z pewnością się przyda. Osoby, które korzystały z komputera z systemem operacyjnym DOS, nie powinny mieć problemów z pracą na tym oknie. Po jego uruchomieniu możemy wyłącznie za pomocą klawiatury pracować w sposób analogiczny jak dawno temu w DOS-ie. Nie będziemy tutaj omawiać korzystania z wiersza poleceń, a jedynie zajmiemy się sposobem odczytywania informacji wyświetlanych na tym oknie. Z faktu, że nie jest to typowe okno, po którym możemy poruszać się za pomocą Tabulatora i klawiszy strzałek, odczytywanie tekstu na nim wyświetlanego odbywa się nieco inaczej. Możemy w uproszczeniu przyjąć zasadę, że całe okno wiersza poleceń posiada punkt uwagi. Możemy więc klawiszami numerycznymi odczytywać całą jego zawartość. Numeryczne 7, 8 i 9 pozwalają na przeczytanie całego wiersza. Aby przejść na górę okna, naciskamy Shift + numeryczne 7. Teraz aktualny wiersz, w którym jest kursor NVDA, odczytamy numerycznym 8, a wiersz poniżej numerycznym 9. Dalej w dół będziemy poruszać się wiersz po wierszu klawiszem 9 numerycznym. Jeśli chcemy odczytywać po jednym wyrazie, wykorzystujemy w analogiczny sposób kolejny rząd klawiszy numerycznych, czyli 4, 5 i 6. Numeryczne 5 odczyta aktualny wyraz, 4 poprzedni, a 6 następny. Odczytywanie po jednym znaku odbywa się natomiast numerycznymi klawiszami 1, 2 i 3. Numeryczne 2 to aktualny znak, 1 – poprzedni a 3 – następny. Jeśli w ustawieniach NVDA wybraliśmy opcje zgodnie z propozycją z jednego z poprzednich rozdziałów, to duża litera podczas odczytywania będzie sygnalizowana charakterystycznym sygnałem dźwiękowym. Skrót Shift + numeryczne 1 przenosi kursor przeglądania na ostatni wiersz w omawianym oknie. Polecenia wpisywane z klawiatury w oknie wiersza poleceń będą udźwiękowione tak samo jak wpisywanie tekstu w innych oknach. W opisany wyżej sposób możemy w pełni kontrolować okienko wiersza poleceń systemu Windows 7. Pozostaje jedynie zapoznać się z zasadami wpisywania poleceń, co gorąco polecamy osobom, które nie poznały jeszcze tej techniki pracy. Dla osób niewidomych ten sposób pracy w systemie Windows może się okazać stosunkowo wygodny, bo z zasady nie używa się tutaj myszy, a wszystko można wykonać za pomocą klawiatury. Wyniki podejmowanych tutaj działań są w zasadzie wyłącznie prezentowane w postaci tekstowej, czyli w pełni czytelnej w pokazany wyżej sposób. 
Nie omówiliśmy oczywiście w tym rozdziale wszystkich możliwych okienek systemu Windows 7. Staraliśmy się jedynie przedstawić zasadę, w jaki sposób poradzić sobie z nawigacją po typowym oknie aplikacji i okienku dialogowym. W kolejnych rozdziałach, przy okazji omawiania korzystania z Internetu czy edytorów tekstu, opiszemy optymalne naszym zdaniem sposoby nawigacji po oknie dokumentu tekstowego czy po stronie WWW. Znajdą się tam również informacje o okienkach dialogowych charakterystycznych dla tego typu aplikacji, jak okno służące do otwierania i zapisywania dokumentu, otwierania strony internetowej czy dodawania jej adresu do listy ulubionych. 
Rozdział dziewiąty – Notatnik i WordPad
Wraz z systemem operacyjnym Windows 7 otrzymujemy dwa edytory tekstu: Notatnik i WordPad. Aktualny Notatnik w zasadzie nie różni się od wersji rozpowszechnianej wraz z poprzednią wersją systemu. W naszej publikacji zatytułowanej „Edytory tekstu – podręcznik dla niewidomych użytkowników” opisaliśmy dość szczegółowo tę aplikację. Notatnik, pomimo swojej prostoty i ograniczonych możliwości jako edytora tekstu, jest bardzo przydatny i warto go lepiej poznać. Osoby niewidome coraz częściej odczytują dokumenty tekstowe w różnego rodzaju urządzeniach mobilnych, w których zaawansowane formatowanie i stosowanie różnorodnych typów dokumentów tekstowych nie ma większego sensu i nie poprawia komfortu jego odczytywania. Dokument tekstowy zawierający znaki w kodzie ASCII z odpowiednio zakodowanymi polskimi znakami diakrytycznymi zajmuje zawsze najmniej miejsca. Nie zawiera żadnych dodatkowych informacji związanych z układem strony, marginesami, formatowaniem czcionek czy akapitów. Są tylko znaki i podział ich na akapity, ewentualnie na strony. Notatnik może też być stosowany do gromadzenia różnych podręcznych informacji. Nie zalecamy go jednak używać do redagowania dokumentów, które mają być później drukowane lub publikowane w formie czytelnej dla wszystkich użytkowników. Poprawnie opracowany dokument tekstowy przeznaczony do druku powinien zarówno dobrze wyglądać, jak i być poprawnie odczytywany przez programy dla niewidomych. Wróćmy jednak do Notatnika. Proponujemy przypiąć go do menu startowego, co zapewni szybkie uruchamianie. Dodatkowo będziemy mogli, z poziomu menu start, rozwijając go strzałką w prawo, otworzyć jeden z ostatnio używanych dokumentów tekstowych. Po uruchomieniu Notatnika zostanie wyświetlone okno aplikacji składające się z paska tytułu, górnego menu oraz wielowierszowego pola edycyjnego, w którym są wyświetlane dokumenty tekstowe. Menu programu uaktywniamy, naciskając lewy Alt. W dalszej części, podczas opisywania poszczególnych funkcji Notatnika, przedstawimy jego strukturę. Jest ona bardzo prosta i wygodna w obsłudze za pomocą klawiatury. W drugim z prezentowanych tutaj edytorów górne menu zostało poważnie zmodyfikowane w porównaniu do programu WordPad z poprzedniej wersji systemu Windows. 
Wprowadźmy do pola przeznaczonego na dokument dowolny tekst w celu przećwiczenia nawigacji. W większości aplikacji odczytujących ekran odczytywanie dokumentów tekstowych w edytorach tekstu działa bardzo podobnie. Do odczytywania treści dokumentu wykorzystywany jest kursor edytora i nie musimy używać dodatkowego kursora przeglądania jak w przeglądarce internetowej. Zasady poruszania się po tekście z wykorzystaniem klawiatury, z jakimi zapoznamy się tutaj, będą mogły być stosowane w wielu innych edytorach tekstu. 
Opiszemy teraz najważniejsze zasady nawigacji po dokumencie. Na początek dokumentu przechodzimy skrótem Control + Home i kursor ustawia się na pierwszym znaku w tekście. Aby przeskoczyć na koniec dokumentu, naciskamy Control + End. Teraz kursor ustawi się za ostatnim znakiem wyświetlanym na ekranie. Ta drobna różnica ma duże znaczenie podczas usuwania znaków, co opiszemy w dalszej części rozdziału. Na początek wiersza, w którym aktualnie znajduje się kursor, przechodzimy klawiszem Home, na jego koniec klawiszem End. Tutaj, podobnie jak poprzednio, kursor jest na pierwszym znaku lub za ostatnim. Musimy sobie wyjaśnić, jak rozumiemy wiersz w edytorze takim jak notatnik. Każdy wiersz to ciąg znaków zakończony specjalnym znakiem zwanym znakiem końca wiersza. Pierwszy wiersz w tekście rozpoczyna się więc od początku dokumentu, a kończy na pierwszym znaku końca wiersza, drugi wiersz rozpoczyna się za tym znakiem końca wiersza i kończy na kolejnym znaku końca wiersza itd. Tajemniczy znak kończący wiersz nie jest wyświetlany, tylko powoduje rozpoczęcie wyświetlania dalszego ciągu tekstu od nowej linii. Tak rozumiany wiersz nie ma w zasadzie ograniczenia co do długości, a okno wyświetlające dokument ma ograniczone rozmiary. Może się więc zdarzyć, że cały wiersz nie zmieści się na ekranie i wyświetlona będzie tylko jego część. Problem ten został rozwiązany w ten sposób, że Notatnik może wyświetlać wiersze w całości lub podzielić je, aby mieściły się na ekranie. W menu „Format” jest dostępne polecenie „Zawijaj wiersze”. Jego oznaczenie spowoduje, że każdy wiersz będzie widoczny w całości w oknie programu, dzięki zawinięciu, czyli przeniesieniu jego kolejnych fragmentów, tak aby zmieściły się na ekranie. Wyłączenie zawijania sprawi, że każdy wiersz niezależnie od długości będzie wyświetlany w jednej linii. Włączenie zawijania wierszy nie powoduje wprowadzania jakichkolwiek zmian w dokumencie, a jedynie zmienia sposób jego wyświetlania. Znaki końca wiersza w pliku tekstowym zapisanym w standardzie ASCII mogą być różnego rodzaju i jest to uzależnione od edytora, za pomocą którego plik został utworzony. Klawiszami strzałek prawo / lewo przemieszczamy kursor po jednym znaku, czyli możemy w ten sposób literować cały tekst, strzałkami góra / dół przechodzimy odpowiednio do wiersza powyżej lub do wiersza poniżej. Każda taka zmiana położenia kursora jest połączona z odczytywaniem tekstu znajdującego się w wierszu, do którego przechodzi kursor. Wiersz w tym przypadku rozumiemy jako wyświetlany, a nie rzeczywisty w dokumencie. Możemy również przemieszczać kursor po wyrazach. Służą do tego skróty Control + strzałka w prawo oraz Control + strzałka w lewo. Pierwszy przechodzi na początek następnego wyrazu, a drugi na początek poprzedniego, odczytując go jednocześnie. Jest to bardzo wygodne, że za pomocą standardowych skrótów klawiaturowych dostępnych w edytorze możemy odczytywać treść dokumentów. Programy odczytujące zawartość ekranu mową syntetyczną mają dodatkowe możliwości odczytywania treści dokumentu, co zostało już opisane w jednym z poprzednich rozdziałów i przedstawimy to jeszcze na przykładzie Notatnika poniżej. Przydatne w nawigacji będą jeszcze dwa klawisze, a mianowicie „Page up” i „Page down”. Przenoszą one kursor o taką ilość wierszy, ile jest aktualnie wyświetlonych w oknie edytora. Pierwszy z nich o jeden ekran w górę, a drugi o jeden ekran w dół. To w zasadzie wszystkie najczęściej używane skróty klawiaturowe pomocne w nawigacji w Notatniku. Bardzo przydatna funkcja, która pozwala na wyszukanie fragmentu tekstu i ustawienie na jego początku kursora, to „Znajdź” dostępna w menu „Edycja” lub pod skrótem klawiaturowym Control + F. Jej wywołanie powoduje wyświetlenie okienka dialogowego z polem edycyjnym, w którym wpisujemy poszukiwany fragment tekstu. Następnie tabulatorem możemy przejść do opcji wyszukiwania. Możemy zdecydować, czy podczas wyszukiwania ma być uwzględniana wielkość liter, oznaczając lub nie pole wyboru. Możemy też ustalić kierunek przeszukiwania w dół lub w górę, rozpoczynając od miejsca aktualnego położenia kursora. Przechodzimy teraz do przycisku „Znajdź następny” i naciskamy spację lub Enter. Jeżeli podany ciąg znaków występuje w przeszukiwanym tekście, proces się zatrzyma. Musimy klawiszem Escape zamknąć okno wyszukiwania i na ekranie zostanie zaznaczony odnaleziony fragment, a kursor ustawi się na końcu tego zaznaczenia. Jeżeli podanego przez nas fragmentu nie ma w dokumencie, zostanie to oznajmione stosownym komunikatem w okienku dialogowym. Funkcja ta bardzo się przydaje, gdy korzystamy z udźwiękowienia i nie mamy szybkiego dostępu do wyświetlanego tekstu. 
Podczas redagowania dokumentu często będziemy korzystać z usuwania błędnie wprowadzonych znaków. Rozpoczniemy od opisania dwóch sposobów usuwania pojedynczych znaków, a później przedstawimy jak kasować całe jego fragmenty. Do usuwania znaków wykorzystamy dwa klawisze: Delete i Backspace. Działają one nieco inaczej. Klawisz Delete usuwa znak, na którym jest kursor, a Backspace znak przed kursorem. Jeżeli poruszamy się po tekście klawiszami strzałka prawo / lewo, to ten znak, który usłyszymy wygenerowany przez NVDA, jest właśnie tym, na którym jest kursor. Jeżeli teraz naciśniemy Delete, usuniemy ostatnio słyszany znak. Podczas wpisywania znaków z klawiatury łatwo o błąd. Jeżeli wpiszemy dowolny znak z klawiatury, to kursor ustawia się za tym wprowadzonym znakiem. Aby go teraz szybko usunąć, naciskamy Backspace. Kursor wraca do poprzedniej pozycji i błędnie wprowadzony znak znika. Przećwiczmy na swoim przykładowym dokumencie działanie obu sposobów usuwania znaków. Jeżeli chcemy dopisać fragment tekstu pomiędzy istniejącymi znakami, ustawiamy kursor w miejscu, gdzie to wstawianie ma się rozpocząć, i normalnie piszemy, a wszystkie znaki za kursorem będą się przesuwać i nowy fragment pojawi się gdzieś w środku dokumentu. 
Nasz nowy zredagowany dokument tekstowy jest na razie tylko w pamięci operacyjnej komputera. Zamknięcie edytora bez zapisania zmian lub nagłe wyłączenie systemu spowodowałoby bezpowrotną utratę tych danych. W celu utrwalenia naszego tekstu trzeba go zapisać do wybranego folderu na dysku w komputerze. W menu „Plik” są dwa polecenia do tego przeznaczone: „Zapisz” i „Zapisz jako”. Jeżeli pracujemy na dokumencie, który dotąd jeszcze nigdy nie był zapisywany na dysku, to oba mają identyczne działanie. Aby sprawdzić, czy aktualnie otwarty dokument jest zapisany, sprawdzamy tytuł okna skrótem NVDA + T. Komunikat „bez tytułu” świadczy, że zapisywany nie był. Gdy go już zapiszemy, zamiast tego usłyszymy nazwę pliku, do jakiego dokument został zapisany. A teraz do dzieła, zapiszmy nasz pierwszy dokument aktualnie wyświetlony w oknie edytora. W tym celu wywołujemy polecenie „Zapisz” z menu „Plik” lub naciskając skrót Control + S. Mamy teraz wariant dla nigdy wcześniej nie zapisanego dokumentu. Na ekranie pojawi się okienko dialogowe „Zapisz jako”. Jest to standardowe okienko w systemie Windows i warto dobrze opanować jego obsługę z klawiatury, bo niejednokrotnie się na nie natkniemy podczas korzystania z innych programów. Na początek tradycyjnie tabulatorem zapoznajmy się ze wszystkimi kontrolkami tego okienka. Kursor zawsze po jego otwarciu ustawia się w polu edycyjnym z nazwą pliku. Aby zapisać plik, niezbędne są dwa parametry: jego nazwa i folder, w którym chcemy go zapisać. We wspomnianym polu z nazwą pliku wpisujemy więc nazwę, a folder możemy najszybciej wybrać, przechodząc do listy z widokiem folderów. Kontrolka z widokiem zawartości aktualnie otwartego folderu znajduje się nad polem edycyjnym z nazwą pliku, czyli najszybciej dostaniemy się do niej, naciskając Shift + Tabulator. Po widoku z listą folderów poruszamy się podobnie jak po podobnej liście w eksploratorze Windows. Strzałkami góra / dół przeglądamy znajdujące się w aktualnie otwartym folderze elementy. Klawiszem Enter otwieramy podświetlony folder, a Backspace powraca o jeden poziom wyżej. Jeżeli wybierzemy folder, w którym chcemy umieścić plik z naszym nowym dokumentem, przechodzimy do pola edycyjnego z nazwą pliku i wpisujemy tam jego przyszłą nazwę. Warto nazywać pliki w taki sposób, aby można było je później szybko odszukać. Nazwa powinna być związana z treścią zapisaną w pliku. Gdy nazwa jest już wpisana, możemy nacisnąć Enter lub przejść tabulatorem do przycisku „Zapisz” i nacisnąć spację. Obydwa sposoby wywołają identyczny efekt. W ten sposób w wybranym przez nas folderze powstanie nowy plik z zapisanym dokumentem. 
W dowolnym momencie możemy odczytać nasz dokument, otwierając zapisany plik. Najszybszym sposobem jego otwarcia będzie rozwinięcie menu startowego i podświetlenie przypiętego wcześniej tam Notatnika. Teraz, zamiast naciskać Enter, co uruchomiłoby pusty Notatnik, naciskamy strzałkę w prawo i rozwijamy listę ostatnio używanych przez ten program plików. Strzałkami góra / dół wybieramy interesujący nas plik i dopiero teraz Enter. Uruchomimy w ten sposób Notatnik z otwartym stosownym plikiem. Trzeba przyznać, że menu start w takiej postaci bardzo przyspiesza otwieranie plików. Drugi sposób to otwarcie z pulpitu folderu użytkownika i za pomocą eksploratora Windows przejście do folderu, w którym zapisaliśmy poszukiwany plik. Gdy już otworzymy właściwy folder i podświetlimy plik, który chcemy odczytać, naciskamy Enter. Spowoduje to uruchomienie domyślnej aplikacji, za pomocą której otwierane są pliki tekstowe, czyli Notatnik wraz z dokumentem. Więcej o korzystaniu z eksploratora Windows piszemy w rozdziale „Pliki i foldery”. Jest jeszcze trzeci sposób. Najpierw uruchamiamy Notatnik bez dokumentu, a następnie z menu „Plik” wybieramy polecenie „Otwórz” lub  robimy to skrótem Control + O. Na ekranie zostanie wyświetlone okienko „Otwórz”. Jest to typowe okno do otwierania plików stosowane w systemie Windows 7. Wygląda dość podobnie jak okienko do zapisywania opisane wyżej. Tutaj też kursor domyślnie znajdzie się w polu edycyjnym z nazwą pliku, a wyżej będzie lista z widokiem elementów w ostatnio otwartym folderze. Analogicznie jak przy zapisywaniu przechodzimy do tego widoku z zawartością folderu, odszukujemy interesujący nas plik i po jego podświetleniu naciskamy Enter. Wybrany plik zostanie otwarty, a w oknie Notatnika będziemy mogli odczytać jego zawartość. Praktyka pokazuje, że najczęściej używane są dwa pierwsze sposoby otwierania plików i to nie tylko dokumentów Notatnika, ale wielu innych aplikacji w systemie Windows 7. 
Mamy już wystarczającą wiedzę, aby zredagować własny dokument za pomocą Notatnika i zapisać go w postaci pliku na dysku komputera. Przejdziemy teraz do zaznaczania fragmentu tekstu i operacji na schowku, ograniczając się oczywiście tylko do korzystania z klawiatury. Są to bardzo przydatne funkcje podczas redagowania dokumentów. Pozwalają zmieniać położenie całych fragmentów tekstu względem siebie, usuwać większą ilość znaków czy scalać lub dzielić dokumenty. Zasady zaznaczania fragmentów tekstu i korzystania ze schowka działają prawie identycznie w wielu innych edytorach tekstu, warto je więc dobrze poznać i nauczyć się ich w praktyce. 
Schowek, upraszczając, to takie miejsce w komputerze, gdzie przechowywane są tymczasowo dane, z których mogą korzystać różne aplikacje i dzięki temu wymieniać się nimi między sobą. Aby skopiować dane do schowka, musimy je najpierw zaznaczyć. W przypadku edytora tekstu, takiego jak Notatnik, zaznaczyć możemy zwarty fragment tekstu. Rozpoczynamy od ustawienia kursora w miejscu, gdzie zaznaczanie ma się rozpocząć. Zaznaczać możemy w kierunku do początku lub do końca dokumentu. Podczas zaznaczania fragmentu tekstu obowiązuje następująca podstawowa zasada, która ułatwi zapamiętanie nowych skrótów klawiszowych: Aby zaznaczyć fragment tekstu, musimy cały czas trzymać wciśnięty klawisz Shift i zmieniać położenie kursora znanymi już sposobami, czyli klawiszami strzałek, Home lub End. Działa to oczywiście również w połączeniu z klawiszem Control. Zaznaczany jest taki fragment, o jaki kursor zostanie przesunięty. Jeżeli więc chcemy zaznaczyć jeden znak w prawo od aktualnego położenia kursora, najpierw naciskamy i trzymamy Shift, następnie jeden raz strzałkę w prawo i jest zaznaczony jeden znak. Jeżeli chcemy kolejny, ponownie naciskamy strzałkę w prawo, trzymając cały czas wciśnięty Shift itd. Zaznaczanie większego fragmentu po jednym znaku byłoby dosyć czasochłonne. Jeżeli chcemy zaznaczyć cały wiersz, ustawiamy się na jego początku i przy wciśniętym klawiszu Shift naciskamy End. Przydatne może być również zaznaczanie po wyrazie. Ustawiamy kursor na początku wyrazu znanym sposobem, naciskamy Shift i Control i teraz strzałkę w prawo lub w lewo, w zależności od tego, czy zaznaczony ma być wyraz po prawej czy po lewej stronie. Jeśli chcemy zaznaczyć fragment tekstu od aktualnego położenia kursora do końca dokumentu, przytrzymujemy wciśnięty Shift i Control i naciskamy End. Analogicznie od kursora do początku tekstu, tylko zamiast End używamy Home. Mamy nadzieję, że podane tutaj przykłady zobrazowały zasadę zaznaczania fragmentu tekstu w dokumencie tekstowym. NVDA posiada dodatkowy, bardzo przydatny skrót klawiaturowy odczytujący zaznaczony fragment tekstu – NVDA + Shift + strzałka w górę. Powyższe skróty klawiaturowe i zasady zaznaczania tekstu pozwalają na precyzyjną kontrolę zaznaczonego fragmentu. Powróćmy jednak do schowka i operacji, jakie dzięki niemu możemy wykonywać na zaznaczonym tekście. Możemy więc zaznaczony fragment skopiować do schowka i wkleić go w zupełnie innym dowolnym miejscu aktualnie otwartego dokumentu lub do innego, zapisanego w innym pliku tekstowym. Nie musi to być nawet tekst utworzony przez Notatnik. Kopiowanie i przenoszenie pomiędzy różnymi plikami i różnymi edytorami zaprezentujemy na koniec tego rozdziału, gdy poznamy kolejny edytor. Teraz kopiowanie i przenoszenie fragmentów tekstu w ramach jednego dokumentu. Zredagujmy na potrzeby ćwiczeń krótki dokument, składający się z trzech wierszy. Uruchamiamy w tym celu Notatnik i wpisujemy w pierwszym wierszu krótkie zdanie, naciskamy Enter, w drugim podobnie i znowu Enter i w trzecim tak samo. Ważne, aby każdy wiersz różnił się treścią. Mamy więc trzy wiersze z tekstem i czwarty pusty. Jak poruszamy się klawiszami strzałek góra / dół, odczytywany jest za każdym razem aktualnie wybrany wiersz, a gdy będziemy w czwartym wierszu, NVDA poinformuje nas, że jest pusto. Zaznaczmy teraz środkowy wiersz i skopiujmy go do schowka. Kopiowany jest zawsze tylko zaznaczony wcześniej fragment. Skopiować można na kilka sposobów. Korzystając z klawiatury, naciskamy skrót Control + C. Możemy też przejść do górnego menu „Edycja” i wybrać polecenie „Kopiuj”. Od teraz w schowku znajduje się nasz drugi wiersz z dokumentu. Ustawmy teraz kursor w pustej czwartej linii i wklejmy go. Do wklejania treści znajdującej się w schowku służy skrót Control V lub z górnego menu „Edycja” polecenie „Wklej”. Po wklejeniu w czwartym wierszu pojawi się treść identyczna, jaką skopiowaliśmy do schowka z wiersza drugiego. Na tej zasadzie działa kopiowanie przy użyciu schowka. Oprócz kopiowania można jeszcze w bardzo podobny sposób przenieść zaznaczony fragment z jednego miejsca w drugie. Zasada działania obu operacji jest prawie taka sama, tylko że podczas kopiowania powielamy zaznaczony fragment, a przy przenoszeniu zaznaczony fragment pojawia się w nowym miejscu i znika z tego, gdzie był na początku. Aby przenieść dowolny fragment, najpierw zaznaczamy go identycznie jak dla kopiowania, teraz uruchamiamy polecenie wycinające zaznaczony wcześniej fragment. Możemy to zrobić na dwa sposoby: skrótem Control +X lub z górnego menu „Edycja” poleceniem „Wytnij”. Następnie umieszczamy kursor w miejscu dokumentu, gdzie ma być wklejony przenoszony fragment, i naciskamy Control +V lub z menu „Edycja” wybieramy „Wklej”. Za pomocą przenoszenia możemy zmieniać położenie dowolnego fragmentu tekstu w dokumencie. Pamiętajmy, że każda zmiana w tekście jest zapisywana w pliku dopiero po wybraniu polecenia „Zapisz”. Na zaznaczonym fragmencie tekstu można wykonać różne inne operacje. Notatnik nie ma jednak zbyt wielu możliwości i więcej na ten temat napiszemy przy okazji edytora WordPad. Teraz jeszcze jedna przydatna funkcja. Jeżeli chcemy usunąć dowolny fragment z naszego tekstu, można to zrobić, zaznaczając ten fragment znanym już sposobem, a następnie nacisnąć klawisz Delete. Cały zaznaczony fragment zniknie z ekranu. 
Na przykładzie Notatnika pokażemy teraz, jak w praktyce korzystać z jednej z metod nawigacji oferowanej przez NVDA. Aby odczytać wiersz, w którym aktualnie znajduje się kursor, naciskamy NVDA + strzałka w górę. Często mamy potrzebę przeliterowania tekstu, czytania go wyrazami lub wierszami. Można to oczywiście zrobić za pomocą tych samych klawiszy, które przemieszczają kursor edytora tekstu. Jest jeszcze jedna metoda, z którą warto się zapoznać, bo ma nieco większe możliwości. Dodatkowo ta metoda jest stosowana podczas korzystania w innych aplikacjach i warto umieć się nią posługiwać. Może okazać się też przydatnym uzupełnieniem nawigacji kursorem dla edytorów tekstu, nie tylko dla Notatnika. Otwórzymy dowolny dokument tekstowy za pomocą Notatnika lub zredagujmy nowy. W oknie naszego edytora będzie wyświetlony tekst. Klawiszami strzałek ustawmy się w wierszu zawierającym jakieś znaki. Gdy naciskamy strzałki prawo / lewo, to NVDA informuje nas, na jakim znaku znajduje się kursor. Można odczytywać zawartość wiersza w nieco inny sposób, wykorzystując klawiaturę numeryczną. Na początek musimy wyłączyć Num Lock. O tym sposobie nawigacji już wspominaliśmy przy okazji omawiania współpracy NVDA z systemem Windows 7. Teraz numeryczne 1, 2 i 3 pozwolą nam na literowanie tekstu znajdującego się w aktualnie wybranym wierszu. Numeryczne 1 przenosi nas o jeden znak w lewo, a numeryczne 3 w prawo od kursora. Dodatkowe możliwości podczas literowania daje nam numeryczne 2. Jednorazowe naciśnięcie tego klawisza powoduje powtórzenie, na jakim jesteśmy aktualnie znaku. Szybkie podwójne naciśnięcie wygeneruje wyraz rozpoczynający się na literę, którą odczytujemy, jest to najczęściej przypisane do określonej litery imię. Takie literowanie daje nam pewność, jaki znak odczytujemy. Potrójne szybkie naciśnięcie numerycznego 2 poda nam numer aktualnego znaku w kodzie ASCII. Poniżej napiszemy szerzej, czym jest kod ASCII i jak są zapisywane w nim polskie znaki. Jeżeli chcemy odczytać wyrazy w aktualnym wierszu, wykorzystamy numeryczne 4, 5 i 6. Numeryczne 4 odczyta wyraz w lewo od kursora, 6 wprawo, a 5 wyraz, na którym kursor aktualnie się znajduje. Tutaj też jest możliwość literowania całego wyrazu podobnie jak wyżej, naciskając szybko dwukrotnie lub trzykrotnie klawisz numeryczne 5. Za pomocą klawisza numeryczne 8 przeczytamy cały wiersz, w którym jest kursor. Numeryczne 9 przeczyta wiersz powyżej, a 7 poniżej. Gdy korzystamy z tej metody nawigacji, nie przemieszczamy kursora Notatnika, tylko korzystamy z kursora NVDA, a kursor Notatnika nie zmienia swojego położenia. 
Korzystając z opisanych powyżej skrótów i funkcji, zarówno Notatnika, jak i NVDA, możemy redagować własne dokumenty, otwierać już istniejące z pliku i zapisywać wprowadzone zmiany. Dodatkowo połączenie udźwiękowienia samego edytora i nawigacji NVDA daje możliwość pełnej kontroli nad odczytywaniem treści znajdującej się w dokumencie. Aby nie powielać treści, jakie już zostały napisane i opublikowane, odsyłamy również do wspomnianej już w tym rozdziale publikacji „Edytory tekstu – podręcznik dla niewidomych użytkowników...”. Opisywany tam nieco z innej perspektywy Notatnik nie zmienił się zasadniczo w obsłudze od poprzedniej wersji i możemy tam znaleźć dodatkowe informacje, które mogą przydać się początkującemu niewidomemu użytkownikowi komputera. 
Przejdziemy teraz do drugiego z edytorów tekstu. WordPad jest programem o większych możliwościach i nieco innym przeznaczeniu. Pozwala on na redagowanie dokumentów tekstowych z elementami formatowania. W stosunku do edytorów takich jak Microsoft Word czy OpenOffice.org Write ma mniejsze możliwości, ale można za jego pomocą napisać i sformatować prosty dokument przeznaczony do wydruku. Wraz z systemem operacyjnym Windows 7 jest rozpowszechniona zupełnie nowa wersja tego programu. Gruntownie został przebudowany interfejs. Okno główne aplikacji wygląda zupełnie inaczej niż w systemie Windows XP. Nie ma już klasycznego górnego menu programu. Menu jest oparte na tak zwanych wiązkach. Zmienia się sposób obsługi wiązek. Ogólna zasada jest następująca. Do nowego menu przechodzimy również lewym Altem, pomiędzy wiązkami poruszamy się strzałkami prawo / lewo. Nie da się już rozwinąć wiązki tak jak w klasycznym menu strzałką w dół, można przeglądać jej zawartość, naciskając Tabulator w jedną stronę lub Shift + Tabulator w drugą. Gdyby to była tylko taka zmiana, to prawdopodobnie korzystanie z nowej wersji menu byłoby równie proste, ale razem ze zmianą obsługi zmieniła się zupełnie organizacja i rozmieszczenie poszczególnych elementów. Musimy się więc przyzwyczaić do nowego interfejsu, chociaż zdaniem wielu niewidomych użytkowników ta zmiana nie wpływa korzystnie na poprawę komfortu korzystania z aplikacji. Warto poćwiczyć korzystanie z takiego rozwiązania, bo podobne są stosowane w innych nowych wersjach najpopularniejszych aplikacji i ten trend prawdopodobnie będzie się utrzymywał. Na szczęście pozostaje nam parę skrótów klawiaturowych, przy użyciu których możemy włączać poszczególne funkcje, pozwalające modyfikować parametry formatowania tekstu, otwierać czy zapisywać dokumenty. 
Część okna edytora WordPad, w której wyświetlany jest dokument, nie zmieniła się. Będą tu obowiązywały zasady wpisywania treści oraz nawigacji kursorem bardzo podobne jak dla innych edytorów. Możemy więc oprzeć się na opisie zasad wprowadzania tekstu i nawigacji przedstawionej dla Notatnika. Domyślnym formatem zapisu dokumentów tekstowych dla edytora WordPad jest rtf. Jest to format bardzo popularny, zrozumiały praktycznie dla wszystkich edytorów tekstu. Jeżeli stworzymy dokument i zapiszemy go w tym formacie, z pewnością będziemy mogli otworzyć go w innej aplikacji tego typu. Standardowo skrót do uruchomienia programu WordPad znajduje się w menu start – wszystkie programy. Jeśli będziemy z niego korzystać w przyszłości, proponujemy przypiąć go na stałe do menu start. Uruchamiamy więc nasz nowy edytor i rozpoczynamy redagowanie pierwszego dokumentu z elementami formatowania. Po uruchomieniu na ekranie zostanie wyświetlone główne okno aplikacji z paskiem tytułu na górze górnym menu w postaci wiązek paskami narzędzi i największym polem edycyjnym wielowierszowym. W odróżnieniu od pola edycyjnego z widokiem dokumentu w Notatniku, tutaj będzie widoczne formatowanie, czyli różne kroje i rozmiary czcionek, wyrównywanie tekstu w akapicie, marginesy, odstępy między wierszami i akapitami itp. Poniżej omówimy najważniejsze elementy formatowania. Rozpoczniemy od paru podstawowych zasad związanych z wprowadzaniem tekstu z klawiatury. Wydaje się to proste i na pozór niewymagające wyjaśnień, ale doświadczenie pokazuje, że początkujący użytkownicy popełniają tu dużo błędów, które pozostają jako złe nawyki. Poprawne wprowadzenie tekstu bardzo się opłaca, bo ułatwia późniejsze jego formatowanie, czyli nadawanie mu czytelnego i przejrzystego wyglądu, zarówno podczas przeglądania go na ekranie, jak i na wydruku. W edytorach z możliwością formatowania w zasadzie używamy takiego widoku, czyli podglądu dokumentu na ekranie, jaki będzie następnie widoczny na wydruku. Przyjmijmy zasadę, że najpierw będziemy wprowadzać tekst do dokumentu, a na koniec go sformatujemy. Podstawową jednostką podziału tekstu w dokumencie jest akapit. Pierwszy akapit rozpoczyna się od początku dokumentu, a kończy tam, gdzie naciśniemy Enter, czyli wstawimy znak końca akapitu. Następny znak po znaku końca akapitu to pierwszy znak kolejnego akapitu itd. Ostatni akapit kończy się wraz z końcem dokumentu. Niby jest to oczywiste, ale nagminnie zdarza się, że użytkownicy zamiast odpowiednio formatować akapity wstawiają jeden za drugim znaki końca akapitu, naciskając wielokrotnie Enter, aby zwiększyć odstępy między pewnymi fragmentami tekstu. Twórzmy dokument tak, by był logicznie podzielony na akapity i nie martwmy się na razie rozsuwaniem i odstępami pomiędzy nimi. Jeżeli chodzi o spacje, to też nie powinno się ich używać do przesuwania fragmentu tekstu w poziomie. Służą do tego różne sposoby wyrównywania tekstu i marginesy, które mogą być różne dla poszczególnych akapitów. Wcięcia pierwszego wiersza w akapicie, jakie często stosujemy, nie wstawia się na przykład, naciskając tabulator. Jest do tego przeznaczony specjalny parametr, czyli lewy margines pierwszego wiersza w akapicie, który może mieć wartość inną niż ten sam margines dla pozostałych wierszy. Może też zdarzyć się sytuacja, że w ramach jednego akapitu będziemy potrzebowali wstawić nowy wiersz, i nie będziemy chcieli tworzyć nowego akapitu. Pamiętajmy, że można to zrobić skrótem Shift + Enter. Podsumowując powyższe zasady, wpiszmy tekst posiadający co najmniej cztery akapity. Każdy z nich powinien zajmować co najmniej 3 linie tekstu. Podział na linie w dokumencie jest automatyczny, gdy kursor zbliża się do prawego marginesu, wtedy program sam przenosi go do początku nowej linii. Pamiętajmy, że w miejscu przejścia nie jest wstawiany żaden znak końca linii i ten podział jest dynamiczny. Jeżeli zmienimy rozmiar czcionki lub zmienimy szerokość marginesu, to ten podział na linie w ramach akapitu z pewnością ulegnie zmianie. Ale nigdy edytor nie połączy nam podzielonych przez nas akapitów. Pisząc własny tekst, pamiętajmy też, że znaki interpunkcyjne wstawiamy tuż za wyrazami, a dopiero po nich odstęp, i że pomiędzy wyrazami możemy wstawiać tylko jedną spację. Nie są to oczywiście wszystkie zasady poprawnego wprowadzania znaków do tekstu, a tylko minimum. Zachęcamy wszystkich, którzy planują w przyszłości korzystać z edytorów tekstu na większą skalę, do zdobywania wiedzy i nabywania umiejętności w poprawnym redagowaniu i formatowaniu dokumentów tekstowych. 
Zakładamy, że mamy już gotowy tekst złożony z trzech akapitów, a każdy akapit ma co najmniej trzy wiersze. Im dłuższy jest ten, tekst tym lepiej. Zapiszmy w folderze użytkownika nasz pierwszy dokument edytora WordPad w domyślnym formacie rtf. Jeżeli dokument nie był jeszcze zapisywany, wystarczy nacisnąć skrót Control + S, podobnie jak w Notatniku. Na ekranie zostanie wyświetlone okno dialogowe „Zapisz jako”, w którym wybieramy folder w widoku zawartości folderu, a następnie przechodzimy do pola edycyjnego nazwa pliku, gdzie podajemy nazwę, pod jaką nasz dokument będzie zapisany, i naciskamy Enter. Od teraz w pasku tytułu okna będzie ta właśnie nazwa. Każde kolejne naciśnięcie skrótu Control + S zapisze aktualny stan tekstu na ekranie do pliku o tej samej nazwie i w tym samym folderze, który już podaliśmy, czyli zaktualizuje ten plik bez wyświetlania jakiegokolwiek okna. 
Przystąpimy teraz do formatowania naszego tekstu. Omówimy tylko najważniejsze jego elementy. Skróty klawiaturowe tutaj omówione będą używane w innych edytorach. Rozpoczniemy od formatowania czcionek. Przed ustawieniem parametrów czcionki musimy zaznaczyć fragment tekstu, którego formatowanie będzie dotyczyć. Zasada ta obowiązuje zawsze podczas formatowania, zarówno czcionek, jak i akapitu. Po zaznaczeniu przechodzimy do górnego menu. Parametry związane z czcionkami znajdują się w pierwszej wiązce „Start”. Rozwijamy ją klawiszem strzałka w dół, a następnie tabulatorem odszukujemy stosowny parametr. Opcje wiązki są pogrupowane w paskach narzędzi. Kiedy dojdziemy tabulatorem do paska o nazwie „Czcionka”, będziemy mogli wybrać rodzaj czcionki, zwany tutaj rodziną, jej rozmiar i inne dodatkowe parametry. Wybierzmy na liście rodzinę czcionek i rozmiar, a pozostałe atrybuty zmienimy bez korzystania z paska narzędzi. Jeżeli już wybraliśmy te dwa parametry, wrócimy do okna z dokumentem. W dużo wygodniejszy sposób możemy włączyć trzy atrybuty czcionek, a mianowicie: pogrubienie – skrót Control + B, kursywa – skrót Control + I oraz podkreślenie – skrót Control + U. Przed naciśnięciem podanych tutaj skrótów pamiętajmy, że określony atrybut będzie dotyczył zaznaczonego fragmentu tekstu. Ponowne naciśnięcie skrótu dla danego atrybutu czcionki wyłączy go. Tych pięć parametrów, jakie opisaliśmy, pozwoli ustawić najważniejsze parametry czcionki w naszym dokumencie. Przejdziemy teraz do akapitu. Parametrów akapitu jest dużo więcej. Zajmiemy się tutaj tylko najważniejszymi. Każdy akapit ma swój sposób wyrównywania tekstu. Standardowo jest wyrównany do lewej. Jeżeli chcemy włączyć wyrównywanie do lewej, to ustawiając kursor w akapicie lub zaznaczając większą ich ilość naciskamy Control + L. Inne możliwości wyrównywania to: do prawej – włączamy skrótem Control + R, do środka – skrót Control + E i wyrównanie obustronne – skrót Control + J. Więcej informacji o formatowaniu akapitów zamieściliśmy w publikacji „Edytory tekstu – podręcznik dla niewidomych użytkowników...”. 
Z punktu widzenia obsługi programu najważniejsza zmiana w nowej wersji programu WordPad to zamiana klasycznego menu na wiązki, co raczej nie ułatwia obsługi osobom niewidomym. Zasady edycji dokumentu, wprowadzania znaków do tekstu, podziału na akapity i formatowanie w stopniu podstawowym niewiele się zmienia, dlatego nasz podręcznik o edytorach może nadal służyć początkującym użytkownikom. 
Rozdział dziesiąty – Korzystanie z sieci Internet
Trudno sobie wyobrazić pracę na komputerze bez dostępu do Internetu. To, co jeszcze kilkanaście lat temu było luksusem, dzisiaj jest czymś normalnym. Internet stał się w zasadzie powszechnie dostępny. Dzięki rozwojowi aplikacji udźwiękawiających system operacyjny Windows również treści publikowane i przesyłane za pomocą sieci stały się dostępne dla niewidomych czy słabowidzących użytkowników komputerów, a co najważniejsze, treści tu publikowane mogą być odczytywane przez osoby niewidome bez specjalnego przystosowywania czy modyfikacji. Zdarzają się oczywiście sytuacje, że odczyt treści na stronie WWW jest bardzo utrudniony lub wręcz niemożliwy. W stosunku do całości informacji opublikowanych na stronach WWW jest to jednak niewielki procent. W ostatnich latach obserwujemy również działania różnych środowisk i organizacji popularyzujących wiedzę, jak publikować i projektować serwisy internetowe, aby były dostępne dla jak największej liczby osób w tym niewidomych. Mamy nadzieję, że ta tendencja się utrzyma i dzięki temu coraz więcej osób z różnymi niepełnosprawnościami będzie w stanie samodzielnie odczytywać treści i korzystać z wielu usług udostępnianych za pośrednictwem Internetu. Obok przeglądania stron internetowych dużą popularnością cieszy się poczta elektroniczna. Korzystając z niej na co dzień, już często nie pamiętamy o tym, że pozwala ona komunikować się osobie niewidomej z każdym użytkownikiem Internetu bez pośrednictwa osób trzecich. Nigdy dotąd korespondowanie osoby widzącej z niewidomą nie było takie proste. W dobie portali społecznościowych i powszechnie stosowanych różnego rodzaju komunikatorów praktycznie nieograniczona wymiana informacji stała się bardzo łatwa. W tym rozdziale skupimy się na kilku najważniejszych kwestiach. Rozpoczniemy od stron WWW. Sama obsługa i konfigurowanie przeglądarki internetowej w zasadzie nie wymaga specjalnych, niestandardowych ustawień. Najważniejsze będzie opanowanie nawigacji po stronach WWW i nabycie umiejętności odczytywania znajdujących się tam treści, wypełniania formularzy czy pobierania plików. Zajmiemy się również protokołem ftp i przesyłaniem plików przez Internet oraz pocztą elektroniczną. Dla początkujących niewidomych internautów najważniejsza będzie nauka nawigacji i odczytu treści na stronach internetowych. Musimy mieć świadomość, że są one projektowane z myślą o osobach, które oglądają ich zawartość w przeglądarce, a nie odczytują syntezą mowy. Poznamy kilka zasad ułatwiających poruszanie się po stronach WWW. 
Niewidomi internauci mogą w zasadzie korzystać z dwóch przeglądarek: Internet Explorer, dostarczany wraz z systemem Operacyjnym Windows 7, oraz Mozilla Firefox, darmowa aplikacja bardzo podobna w obsłudze do poprzedniej. NVDA poprawnie współpracuje z obiema aplikacjami. Są bardzo różne opinie i preferencje wśród niewidomych internautów. Na szczęście nawigacja po stronie i jej odczyt niczym się w zasadzie nie różni w obu przeglądarkach. Wykorzystują one analogiczne mechanizmy pozwalające odczytywać treści z Internetu. Jeżeli zdecydujemy się na Mozilla Firefox, musimy ją wcześniej zainstalować. Internet Explorer jest domyślnie zainstalowany w systemie Windows. Dla niewidomego internauty ważniejsza jest aplikacja odczytująca zawartość ekranu niż sama przeglądarka. Bo od programu odczytującego zależy w zdecydowanie większym stopniu sposób nawigacji w Internecie i dostępność treści. 
Na potrzeby tego podręcznika będziemy używać przeglądarki Internet Explorer w wersji 8. Przeglądarka będzie z pewnością często używaną aplikacją, w związku z tym proponujemy przypięcie jej na stałe do menu start lub korzystanie z skrótu na pulpicie. Aby uruchomić naszą przeglądarkę, wybieramy ikonę „Internet Explorer” z pulpitu lub rozwijamy menu start i podświetlamy „Internet Explorer”, a następnie uruchamiamy go, naciskając Enter. Przeglądarka ma kilka istotnych ustawień, które teraz pokrótce omówimy. Tuż po jej uruchomieniu otwierana jest strona startowa zwana też domową lub główną. Jaka ma to być strona, użytkownik może wybrać, wpisując jej adres w okienku opcji w menu Narzędzia programu. Nieco dalej w tym rozdziale szerzej omówimy okienko do ustawiania opcji. Teraz przejdziemy do otwierania stron internetowych. Rozpoczniemy od stron o bardzo prostej konstrukcji. Początkującym internautom proponujemy serwis WWW naszych podręczników. Jest on zoptymalizowany pod kątem aplikacji odczytujących zawartość ekranu. Skrót do otwierania nowej strony to Control + O. Po jego naciśnięciu wyświetli się nowe okienko dialogowe „Otwórz”. Kursor ustawia się w polu edycyjnym i możemy wpisywać adres. Adres serwisu internetowego z naszymi publikacjami to http://WWW.podreczniki.fps.org.pl. Przeglądarki internetowe, takie jak Internet Explorer, do przesyłania danych używają domyślnie protokołu http. Można więc pominąć podczas wpisywania adresu początek http:// i rozpocząć wpisywanie od WWW. Więcej informacji o adresach stron WWW można znaleźć w naszej publikacji zatytułowanej „Internet – poradnik dla niewidomych użytkowników”, która jest dostępna w naszym serwisie. Po wpisaniu adresu naciskamy Enter i rozpoczyna się otwieranie. Czas otwierania strony może być różny i jest zależny od szybkości przesyłania danych pomiędzy naszym komputerem a serwerem oraz ilości danych do przesłania. NVDA oznajmia to przesyłanie sygnałem dźwiękowym. Kiedy sygnał się skończy, oznacza to, że strona została otwarta i możemy rozpocząć jej odczytywanie. Strona WWW może być zaprojektowana w bardzo różny sposób i ma to duże znaczenie dla osoby odczytującej jej zawartość programem typu NVDA. W odróżnieniu od osób oglądających takie strony w oknie przeglądarki musimy nieco więcej wiedzieć o jej konstrukcji. Ułatwi to nam przeglądanie. Skupimy się tutaj na stronach najbardziej typowych. Do przeglądania stron WWW będziemy wykorzystywać jeden z rodzajów nawigacji nazwany w NVDA trybem przeglądania. Warto dobrze zapoznać się z tym sposobem odczytywania stron internetowych, bo analogicznie działający mechanizm jest wykorzystywany przez większość aplikacji udźwiękawiających system Windows. Po otwarciu strony internetowej mamy więc dostępne dwa tryby pracy: tryb przeglądania i tryb formularzy. Wynika to z faktu, że strona internetowa jest zasadniczo dokumentem do odczytu, ale posiada też elementy interaktywne, czyli formularze. Za ich pomocą możemy wprowadzać treść, jaka ma być wyszukana w wyszukiwarce, zarejestrować się w sklepie internetowym, zrobić w nim zakupy, podając np. ilość zamawianych towarów, zalogować się do banku internetowego, dokonać transakcji czy napisać wiadomość na forum internetowym. Możliwości zastosowań formularzy na stronach WWW jest oczywiście dużo więcej. W naszym serwisie z podręcznikami formularz służy do wypełnienia anonimowej ankiety na temat preferencji naszych Czytelników związanych z korzystaniem z udźwiękowionego komputera. Oczywiście gorąco zachęcamy do jej wypełnienia i w dalszej części rozdziału szczegółowo napiszemy, jak to zrobić. W zależności od tego, jak jest zbudowana strona WWW, którą właśnie otwieramy, NVDA przełączy się na stosowny tryb. Główna strona naszego serwisu nie zawiera żadnego formularza, więc wyświetli się w trybie przeglądania. Możemy odczytywać jej treść za pomocą niewidocznego kursora. W trybie przeglądania pojedyncze klawisze literowe pozwalają na szybką nawigację po stronie. Całą treść strony internetowej możemy odczytywać klawiszami strzałek. Strzałki góra / dół odczytują większy fragment tekstu, w zależności od sposobu jego sformatowania może to być cały wiersz lub jego fragment, natomiast strzałki prawo / lewo pozwolą na literowanie treści strony. Strzałka w prawo / lewo z przytrzymanym klawiszem Control odczytuje wyraz w prawo lub w lewo od kursora przeglądania, a strzałka góra / dół z Control odczyta odpowiednio akapit w górę i akapit w dół. Jeśli chcemy odczytywać całą treść na stronie od miejsca, gdzie aktualnie znajduje się kursor przeglądania, wystarczy nacisnąć skrót NVDA + strzałka w dół. Aby sprawnie odczytywać treści na stronie WWW, trzeba jednak dobrze opanować nawigację po tego typu dokumencie i nie wystarczy czytać wszystkiego z góry do dołu jak w typowych dokumentach tekstowych. Przejdziemy teraz do omówienia podstawowych rodzajów elementów strony internetowej. Możemy je sobie podzielić, w pewnym uproszczeniu, na takie, które będziemy wyłącznie odczytywać i na wywołujące jakieś działanie. Zwykły tekst czy grafikę możemy tylko odczytać. W przypadku grafiki, na dodatek, tylko wtedy, jeśli jest odpowiednio opisana przez twórcę strony. Gdy kursorem natrafimy na zdjęcie lub grafikę wstawioną na stronę, to usłyszymy jej opis umieszczony przez autora w stosownych tagach, a gdy opisu nie dodał, to go nie będzie. Tekst, czyli to co nas będzie najbardziej interesowało, odczytuje się analogicznie jak w dokumencie tekstowym z tą różnicą, że nie można ich modyfikować. Teksty opublikowane na stronach WWW mogą być bardzo różnie sformatowane. Kroje czy rozmiary czcionek nie są dla osoby odczytującej treść głosem syntetycznym zbyt istotne, ale bardzo ważne jest dzielenie ich za pomocą nagłówków. Bardzo często twórcy stron internetowych wydzielają ich fragmenty w celu poprawy czytelności właśnie za pomocą nagłówków. Nagłówkiem może być na przykład tytuł rozdziału czy artykułu lub innego wyodrębnionego fragmentu. Przeglądając w przyszłości strony WWW, starajmy się zwracać uwagę na tego typu elementy. Programy odczytujące takie jak NVDA mają bardzo wygodny sposób szybkiego przeskoczenia naszym kursorem przeglądania do nagłówka. W NVDA przeskoczymy do najbliższego nagłówka, naciskając klawisz H, a Shift + H do poprzedniego nagłówka względem kursora przeglądania. Taka sama zasada skoku do następnego i poprzedniego elementu na stronie w trybie przeglądania będzie obowiązywała dla innych rodzajów elementów. Zawsze do tyłu przeskakujemy z naciśniętym Shiftem, a samym klawiszem literowym do przodu. Po skoku na początek nagłówka możemy odczytywać treść strony klawiszami strzałek lub znanym już skrótem czytania od kursora w dół – NVDA + strzałka w dół. Dowolny fragment tekstu lub grafika może być odnośnikiem zwanym też linkiem. Działanie odnośnika polega na tym, że po jego wybraniu zostaniemy przeniesieni do nowego dokumentu internetowego lub w inne miejsce obecnego. Więcej o zasadzie funkcjonowania całego systemu powiązanych w pajęczynę stron WWW napisaliśmy w poradniku wspomnianym wyżej. Odnośnik pozwala nam bez znajomości adresu i bez konieczności jego wpisywania otworzyć nową stronę WWW. Na zasadzie takich powiązań zbudowany jest cały system. Odnośniki znajdujące się na stronach naszego serwisu z podręcznikami pozwalają otwierać strony wyłącznie znajdujące się w tym serwisie, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby otwierały dowolną inną stronę. Wszystko jest uzależnione od inwencji i potrzeb autorów i twórców serwisu WWW, który przeglądamy. A teraz, jak korzystać z odnośników. Gdy będziemy poruszać się strzałkami góra / dół, prędzej czy później natrafimy na jakiś odnośnik. Jest też szybki sposób przeskoczenia do poprzedniego lub następnego odnośnika analogiczny do tego, jakim poruszaliśmy się po nagłówkach. Aby przejść do następnego odnośnika, naciskamy klawisz K, a do poprzedniego Shift + K. Po wybraniu interesującego nas odnośnika w jeden z opisanych wyżej sposobów naciskamy Enter i przeglądarka rozpoczyna pobierać z sieci następną stronę WWW o adresie zapisanym w odpowiedni sposób w tymże odnośniku. Nie znając tego adresu, w szybki i niezawodny sposób możemy otworzyć kolejną stronę z nowymi treściami. Z punktu widzenia serwera wysyłającego dane do naszej przeglądarki nie ma wielkiej różnicy pomiędzy takim zapytaniem o nową stronę, niż gdy wpisujemy adres strony w oknie otwierania. Powróćmy teraz do serwisu WWW z podręcznikami. Wykorzystamy zdobytą tutaj wiedzę do nawigacji po nim. Na początek wyjaśnimy, jak jest on skonstruowany. Patrząc od góry, każda strona naszego serwisu zawiera powtarzającą się jego nazwę. Poniżej w dwóch kolumnach wyświetlana jest treść. Po lewej stronie w szerszej kolumnie są właściwe teksty i odnośniki do pobierania plików z podręcznikami, a po prawej wąska kolumna z menu nawigacyjnym w postaci odnośników. Wybranie jednego z nich z prawego menu spowoduje wyświetlenie nowej treści w lewej kolumnie. Na dole każdej strony naszego serwisu jest stale taka sama stopka. Tytuł strony, prawe menu i stopka pozostaną bez zmian. Jest to bardzo często stosowany sposób konstruowania serwisów czy portali internetowych. Bardzo przydatną funkcją podczas nawigacji pomiędzy wyświetlanymi stronami jest możliwość powrotu do poprzednio wyświetlanej lub przejścia do następnej wyświetlanej strony. Z klawiatury funkcję wstecz, czyli powrotu do poprzedniej strony, włączamy skrótem lewy Alt + strzałka w lewo, a przejście do następnej to lewy Alt + strzałka w prawo. Przeglądarka internetowa pamięta wszystkie otwarte strony w ramach aktualnej sesji, czyli od momentu jej uruchomienia do chwili obecnej. Mamy już częściową wiedzę o nawigacji po stronach i spróbujmy ją zastosować na wspomnianym serwisie. Po otwarciu odnośnika z prawego menu sprawdźmy, jaka treść pojawiła się pod tytułem strony. Na początek otwórzmy odnośniki: Aktualności, Pomoc i Kontakt. Teraz otwórzmy odnośnik „Praktyczne przykłady”. Zauważmy, że nowo wyświetlona strona ma zupełnie inny układ. Poćwiczmy przy jej wykorzystaniu nawigację po nagłówkach i treści w postaci zwykłego tekstu i na koniec za pomocą przycisku „Strona główna” powróćmy do początku serwisu z podręcznikami. Jeżeli stronę internetową przegląda osoba niewidoma, korzystając z programu odczytującego zawartość ekranu, to w zasadzie rozmieszczenie kolumn czy ogólnie układ dokumentu ma niewielkie znaczenie. Informacja jest odczytywana jakby liniowo od góry do dołu. Standardowo od lewej do prawej strony, chyba że za pomocą formatowania kolejność odczytywanych elementów została zmieniona. Poznaliśmy już wstępnie sposób nawigacji po odnośnikach, nagłówkach i zwykłym tekście. Teraz rozwiniemy możliwości tej nawigacji. Na stronach internetowych dopuszczalne jest sześć poziomów nagłówków. Od poziomu pierwszego do szóstego. Przyjmuje się zasadę, że im niższy numer nagłówka, tym wyżej jest w hierarchii. Jeśli przeglądana strona będzie miała rozbudowaną strukturę nagłówków, to może zaistnieje potrzeba poruszania się wyłącznie po nagłówkach określonego typu. W przypadku NVDA z pomocą przychodzą nam klawisze z cyframi od 1 do 6. Jeśli naciskamy 1, to przeskakujemy wyłącznie po nagłówkach pierwszego typu, klawiszem 2 po nagłówkach typu drugiego itd. Nie jest to zbyt często stosowany sposób nawigacji, ale w niektórych przypadkach może się przydać. Powróćmy do strony „Praktyczne przykłady” w naszym serwisie i spróbujmy tam użyć tych skrótów. Oczywiście obowiązuje tutaj również zasada powrotu do poprzedniego nagłówka określonego typu poprzez naciśnięcie klawisza jego numeru z przytrzymanym Shiftem. To w zasadzie wszystkie możliwości szybkiej nawigacji po nagłówkach. Wróćmy jeszcze do odnośników zwanych w NVDA linkami. Litera K pozwala w trybie przeglądania dotrzeć do każdego linka na stronie. Zauważmy, że jeśli określony odnośnik zostanie otwarty, to gdy po raz kolejny do niego dotrzemy dowolnym sposobem, usłyszymy komunikat „odwiedzony link”. Oznacza to, że przeglądarka internetowa informuje nas, że ta konkretna strona była już przez nas odwiedzana. Może to znacznie ułatwić nawigację, gdy na danej stronie mamy bardzo dużo linków i chcemy powrócić do tego, który był otwierany ostatnio lub go pominąć i otworzyć nowy. Po odwiedzonych linkach poruszamy się: do przodu klawiszem V, a od kursora przeglądania do początku strony Shift + V. Jeżeli chcemy nawigować wyłącznie po nieodwiedzonych linkach, to zamiast klawisza V używamy U. 
W NVDA mamy jeszcze jeden bardzo ciekawy sposób szybkiej nawigacji po nagłówkach czy linkach. Podczas przeglądania strony internetowej możemy nacisnąć NVDA + F7 i zostanie wyświetlone okienko dialogowe z listą wszystkich linków, nagłówków lub punktów orientacyjnych. Znanym z poprzednich rozdziałów sposobem zapoznajmy się z zawartością tego okienka. Możemy wybrać, jakiego typu lista elementów ma być wyświetlona. Następnie po wybraniu interesującego nas elementu możemy nacisnąć Enter i nasz kursor przeglądania przeskoczy do miejsca na stronie WWW, jakie wybraliśmy tutaj. Jeśli szukamy interesującego nas odnośnika, to po jego odnalezieniu możemy go otworzyć lub spowodować ustawienie na nim kursora poprzez wybranie stosownej opcji w okienku z listą odnośników. Wyświetlanie takiego okienka z pewnością usprawni nawigację, szczególnie przy bardzo rozbudowanych stronach internetowych. 
Częstym elementem stosowanym na stronach WWW są tabele. Odczytywanie bardzo dużych tabel może szczególnie dla początkujących użytkowników być kłopotliwe. Z pomocą przychodzi nam NVDA. Za pomocą klawisza T lub Shift + T ustawimy się odpowiednio na początku następnej lub poprzedniej tabeli, jaka jest na stronie. Teraz, będąc w tabeli, trzymamy naciśnięty lewy Alt i Control, a następnie klawiszami strzałek poruszamy się, przechodząc pomiędzy komórkami, odpowiednio: strzałką w prawo o jedną kolumnę w prawo, strzałką w lewo – jedną kolumnę w lewo, strzałka w górę wiersz w górę i strzałka w dół wiersz w dół. Jeżeli przemieszczamy się góra / dół, to pozostajemy stale w tej samej kolumnie, a gdy prawo / lewo, to nie zmieniamy wiersza. W zależności od wybranych opcji w ustawieniach NVDA, program będzie nas informował lub nie, w której jesteśmy kolumnie czy wierszu i jaki jest rozmiar tabeli, do której wchodzimy. Wszystkie te opcje można zmienić w menu „Ustawienia” – „Formatowanie dokumentu” programu NVDA. Często, w systemie Windows, kombinacja klawiszy lewy Alt + lewy Control i strzałki powodują obracanie obrazu na monitorze. Należy tę funkcję wyłączyć, aby można było korzystać ze skrótów do nawigacji po tabelach. 
Gdy odczytujemy tekst na stronie, możemy w łatwy sposób sprawdzić, jaki został użyty krój czcionki, jej rozmiar, marginesy, wyrównanie czy wcięcia. Użyjemy do tego skrótu NVDA + F. Ten sam skrót działa w edytorach tekstu czy innych aplikacjach do edycji i przeglądania dokumentów. 
Przedstawimy teraz bardzo przydatną funkcję NVDA, która pozwala szybko odnaleźć miejsce na stronie WWW, gdzie znajduje się interesujący nas fragment tekstu. Przydaje się to szczególnie na bardzo rozbudowanych stronach, z dużą ilością tekstu, nagłówków czy odnośników. Skrót wywołujący tę funkcję to NVDA + Control + F. Po jego naciśnięciu na ekranie zostanie wyświetlone okno dialogowe z polem edycyjnym do wpisania poszukiwanego ciągu znaków. Gdy już wpiszemy tekst, naciskamy Enter i treść na stronie zostanie przeszukana od miejsca, gdzie aktualnie znajduje się kursor przeglądania do końca dokumentu. Jeżeli w przeszukiwanej zawartości strony wystąpi dokładnie taki ciąg znaków, jaki podaliśmy, wyszukiwanie zostanie zatrzymane. Należy teraz zamknąć okienko klawiszem Escape i kursor przeglądania zostanie ustawiony na początku znalezionego fragmentu. Jeżeli aktualnie otwarta strona WWW nie zawiera podanego ciągu znaków, pojawi się okienko z informacją, że nie znaleziono szukanego fragmentu. Pamiętajmy o tej funkcji programu NVDA podczas nawigacji po stronach internetowych w przyszłości. Inne programy udźwiękawiające również posiadają opisaną tutaj funkcję, tylko może ona być wywoływana innym skrótem klawiaturowym. Należy wyszukiwanie programu odczytującego zawartość ekranu odróżnić od polecenia wyszukiwania przeglądarki internetowej. Wyszukiwanie w przeglądarce Internet Explorer uruchamia się skrótem Control + F. W sytuacji gdy korzystamy z programu takiego jak NVDA, wyszukiwanie fragmentu tekstu za pomocą funkcji przeglądarki nie jest przydatne. Dla nas najważniejsza jest sprawna nawigacja kursorem przeglądania po dokumentach internetowych. 
Przejdziemy teraz do kilku praktycznych ćwiczeń wykorzystania metod nawigacji po stronie internetowej. Otwórzmy znajdującą się w serwisie z podręcznikami stronę „Praktyczne przykłady”. W tym celu musimy oczywiście otworzyć serwis www.podreczniki.fps.org.pl, a następnie wybrać odnośnik „Praktyczne przykłady” znajdujący się w prawym menu. Zastanówmy się najpierw, jaką metodą najszybciej byłoby dotrzeć do wspomnianego odnośnika i go otworzyć. Możemy klawiszami strzałek góra / dół przeglądać całą zawartość od góry do dołu, ale będzie to metoda najwolniejsza i najbardziej pracochłonna. Drugim sposobem będzie nawigacja po linkach, naciskając klawisz K. Na naszej stronie nie ma zbyt dużo linków, więc dotrzemy do właściwego stosunkowo szybko. Kolejny sposób to otwarcie okienka z listą linków. Naciskamy NVDA + F7 i z listy wybieramy „Praktyczne przykłady”, naciskamy Enter i mamy otwartą stronę. I jeszcze ostatni z poznanych sposobów, czyli uruchamiamy wyszukiwanie skrótem NVDA + Control + F, wpisujemy fragment tekstu Praktyczne przykłady i naciskamy Enter. Kursor znajdzie się na poszukiwanym odnośniku, wyłączamy okienko szukania klawiszem Escape i teraz wciskamy Enter, aby otworzyć właściwą stronę. W przypadku prostego w obsłudze serwisu, każdy sposób wymaga bardzo podobnego nakładu pracy i czasu do otwarcia konkretnej strony. W codziennym korzystaniu z Internetu często będziemy odwiedzać strony WWW dużo bardziej rozbudowane i trudniejsze w obsłudze z wykorzystaniem aplikacji odczytujących ekran. W zależności od sytuacji trzeba wybierać różne metody nawigacji, aby odnalezienie treści było jak najwygodniejsze i najszybsze. Jedynym sposobem nabrania umiejętności sprawnego odczytywania informacji z sieci Internet jest praktyka. 
Strony internetowe mogą obok odnośników, nagłówków i tekstu czy grafiki zawierać jeszcze inne elementy. Nawigacją po tych pozostałych obiektach zajmiemy się teraz. Wypunktowana lista elementów pozwala na przejrzyste ułożenie danych. W naszym przykładowym serwisie w takiej formie są wyświetlane odnośniki w prawym menu. Aby przejść do początku następnej listy, naciskamy klawisz L. Shift L działa analogicznie jak w poprzednich przykładach. Teraz, naciskając klawisz I, będziemy przeskakiwali na początek kolejnego elementu listy. Nie ma oczywiście przeszkód, aby element listy był dodatkowo odnośnikiem, a nie tylko zwykłym tekstem. Klawisz G pozwoli nam przemieszczać się tylko po elementach graficznych na aktualnie otwartej stronie. Zachęcamy początkujących internautów do ćwiczeń w wyszukiwaniu fragmentu tekstu czy nawigacji po stronach internetowych i do rozpoczynania od stosunkowo prostych serwisów, a dopiero później do wyszukiwania informacji na rozbudowanych portalach internetowych. 
Wszystkie omawiane do tej pory elementy strony WWW były odczytywane z włączonym trybem przeglądania. Teraz zajmiemy się formularzami. Są to elementy interaktywne pozwalające na wprowadzanie danych do strony internetowej. Formularz jest wydzielonym fragmentem strony WWW, w którym mogą znajdować się pola edycyjne, listy, pola wyboru czy przyciski. Każdy rodzaj kontrolki formularza wymaga nieco odmiennej obsługi. Aby móc w ogóle posługiwać się formularzami, musimy nauczyć się korzystać z trybu formularzy i trybu przeglądania. Jak już pisaliśmy, gdy włączymy tryb przeglądania, mamy możliwość odczytywania treści znajdującej się na stronie internetowej, używając klawiszy strzałek czy klawiszy literowych do nawigacji lub innych skrótów programu NVDA służących do odczytu zawartości strony. Przypominamy o bardzo przydatnym skrócie NVDA + strzałka w dół, który odczytuje całą zawartość strony od miejsca, gdzie jest kursor przeglądania, do końca. Można ten proces odczytu oczywiście zawsze zatrzymać klawiszem Escape. Drugi z wspomnianych trybów, czyli formularzy, pozwala na wpisywanie informacji do formularzy internetowych zamieszczonych na stronie WWW. Przełącznik, pozwalający wybrać jeden lub drugi tryb to NVDA + spacja. Będąc na dowolnej otwartej stronie, poćwiczmy przełączanie się pomiędzy tymi trybami, sprawdzając jednocześnie, jakie są możliwości nawigacji po dokumencie i odczytywania treści w obu przypadkach. Na początek, do praktycznego przećwiczenia pracy z formularzem internetowym posłuży nam ankieta, do której odnośnik znajduje się na stronie głównej naszego serwisu z podręcznikami. Zawiera ona często wykorzystywane elementy formularza, takie jak pola edycyjne, listy rozwijane czy przyciski. Trzeba jednak mieć świadomość, że ten formularz jest zoptymalizowany pod kątem niewidomych internautów i jest bardzo łatwy w obsłudze. Formularze w wielu innych miejscach w sieci będą z pewnością trudniejsze i nie zawsze tak zaprojektowane, aby program typu NVDA poprawnie je odczytywał. 
Po otwarciu strony za pomocą odnośnika „Ankieta” zostanie wyświetlony krótki formularz. Na początku będzie stały tytuł i kilka zdań opisu, a poniżej kontrolki do wprowadzania danych. Możemy dotrzeć do pierwszej kontrolki naszego formularza klawiszami strzałek lub szybciej, naciskając klawisz F. Przy włączonym trybie przeglądania F przeskakuje do najbliższej kontrolki. W naszym przypadku będzie to pole edycyjne z pytaniem, „jakiego programu do odczytu ekranu używasz…”. Zauważmy, że nasze pole edycyjne ma przypisaną tzw. etykietę, czyli opis informujący użytkownika, jakiego rodzaju informacji oczekuje twórca strony w tym polu edycyjnym. W przyszłości zobaczymy, że wypełniając formularze danymi na różnych stronach WWW, takie opisy nie zawsze będą odczytywane poprawnie, co powoduje, że niewidomy internauta może mieć problemy z równie sprawnym wypełnianiem formularzy, jak może to zrobić osoba widząca. Opiszemy poniżej, jak radzić sobie w takich nietypowych sytuacjach. Wróćmy jednak do naszej ankiety. Gdy już dotarliśmy dowolnym sposobem i usłyszeliśmy komunikat z nazwą pierwszej kontrolki, czyli pole edycyjne oraz jej etykietę, możemy przejść do trybu formularzy. Jeśli kursor przeglądania jest ustawiony na kontrolce, wystarczy nacisnąć Enter. Usłyszymy charakterystyczny dźwięk i od tej pory możemy wprowadzać dane, czyli jesteśmy w trybie formularzy. W zależności od konstrukcji strony i ustawień NVDA, tryb formularzy może włączyć się automatycznie po dotarciu kursora przeglądania do kontrolki. Jak pamiętamy, od tej pory odczytywanie treści strony jest już niemożliwe, a klawisze do nawigacji po stronie internetowej działają teraz inaczej i nie przenoszą kursora do elementów strony tylko po ich naciśnięciu wpisywane są odpowiednie znaki do aktywnej kontrolki. Pamiętajmy, aby gdy tryb formularzy jest już włączony, nie naciskać po raz kolejny klawisza Enter. Może to spowodować uruchomienie przycisku zapisującego formularz lub wykonanie innej domyślnej akcji na stronie. Po wprowadzeniu tekstu do pierwszego pola edycyjnego przechodzimy do kolejnej kontrolki. Do następnej kontrolki formularza przechodzimy klawiszem Tab, a do poprzedniej możemy wrócić, naciskając Shift + Tab. Zasada ta obowiązuje zawsze, gdy pracujemy w trybie formularzy i nie można wtedy używać innych klawiszy do nawigacji po stronie WWW. Jeżeli jesteśmy w trybie formularzy i kursor jest w polu edycyjnym, to za pomocą klawiatury standardowo wprowadzamy znaki analogicznie jak w edytorze tekstu, a klawisze strzałek pozwalają na zmianę położenia kursora wewnątrz pola edycyjnego i można też za ich pomocą literować wprowadzony tekst. Wyjątkiem jest brak możliwości naciskania Entera, który w edytorach tekstu powoduje wstawienie znaku końca wiersza lub akapitu. Tutaj po zakończeniu wprowadzania danych po prostu naciskamy tabulator i przeskakujemy do następnej kontrolki. Kolejność, z jaką przenoszony jest kursor pomiędzy kontrolkami, nie musi być taka sama jak kolejność wyświetlania ich na ekranie. Może zdarzyć się też taka sytuacja, że jakaś kontrolka jest widoczna na ekranie, a nie można do niej przejść za pomocą klawiatury, bo może być widoczna, ale nieaktywna. Z punktu widzenia formularza i możliwości wprowadzania danych nie ma to znaczenia, bo pomimo że taki element jest widoczny, to i tak nie można go wykorzystać. Inny przypadek, z jakim z pewnością się zetkniemy, to kontrolki tylko do odczytu. Projektant strony może tak ustawić właściwości elementu formularza, że można go tylko odczytać, a nie można nic wpisać z klawiatury. Używa się takiego rozwiązania do uniemożliwienia zmiany stanu pola wyboru czy zablokowania możliwości zmiany tekstu w polu edycyjnym. W naszej ankiecie takich przypadków nie ma. Można się z nimi zapoznać na stronie „Praktyczne przykłady” w serwisie z podręcznikami. 
Kolejna kontrolka w ankiecie to pole edycyjne z pytaniem o system operacyjny. Proszę przejść do niego i wpisać stosowną informację. Po czym przechodzimy dalej do następnej i tutaj mamy pole tekstowe, zwane też polem edycyjnym wielowierszowym. Jest to rodzaj pola edycyjnego, różniącego się tym, że na ekranie wyświetlone jest w kilku wierszach. Jeśli wprowadzany przez użytkownika tekst nie zmieści się w jednej linii, to kursor przejdzie do następnej. W zwykłym polu edycyjnym jest zawsze tylko jeden wiersz. Są jeszcze dwie ważne cechy pola edycyjnego, które mogą mieć znaczenie przy wprowadzaniu danych, a mianowicie rozmiar i maksymalna długość wprowadzanego tekstu. Rozmiar pola edycyjnego w zasadzie nie ma większego znaczenia, bo gdy tekst się nie zmieści, to tylko nie będzie w całości widoczny, ale zostanie zapisany. Drugi parametr, czyli maksymalna długość tekstu, jaki można wpisać do pola edycyjnego powoduje, że gdy chcemy wpisać więcej znaków, niż pozwala ta właściwość, tekst nie zostanie wprowadzony do kontrolki. Jest to często stosowane, gdy na przykład określone pole edycyjne jest przeznaczone do wpisania ciągu znaków o stałej długości, takich jak kod pocztowy, numer telefonu itp. Kolejna kontrolka w omawianej ankiecie to lista rozwijana z pytaniem czy wykorzystujesz komputer do pracy zawodowej. Na takiej liście można wybrać jeden z dostępnych elementów i nie wpisujemy tutaj żadnych tekstów, tylko klawiszami strzałek góra / dół wybieramy odpowiedni element i przechodzimy do następnej kontrolki bez dodatkowego potwierdzania dokonanego w ten sposób wyboru. Innym sposobem wybrania elementu na opisywanej liście jest naciśnięcie klawisza takiego jak pierwszy znak w ciągu znaków danego elementu. Jest to szczególnie przydatne, gdy mamy dużo elementów listy rozwijanej i wiemy bez przeglądania całości, który z nich chcemy wybrać. Lista rozwijana w takiej postaci jest stosunkowo prosta w obsłudze. Są jednak przypadki, gdy obsługa ta nieco się komplikuje. Często w Internecie na stronach z formularzami można spotkać nieco inaczej zaprojektowaną listę rozwijaną. Różnica polega na tym, że gdy tylko zmienimy klawiszami strzałek góra / dół element, to od razu wywoływana jest akcja i na przykład wyświetlana jest nowa strona z treścią uzależnioną od dokonanego wyboru. Takie rozwiązanie jest bardzo wygodne dla osób, które korzystają z myszy. Rozwijamy listę na ekranie i mamy pełen podgląd na wszystkie jej elementy, a następnie klikamy lewym przyciskiem myszy na interesującym nas elemencie. Jeśli korzystamy wyłącznie z klawiatury, to nie zdążymy wybrać odpowiedniego elementu, bo musimy wcześniej przeglądnąć z góry do dołu każdy z nich. Oczywiście można rozwiązać ten problem. Musimy w pewien sposób zablokować akcję wykonywaną po wybraniu elementu. Zrobimy to, naciskając lewy Alt przed rozpoczęciem przeglądania zawartości listy strzałkami. Teraz możemy spokojnie przeglądać klawiszami strzałek naszą listę i dopiero gdy zdecydujemy się na jeden z nich, naciskamy Enter. Jest to jeden z niewielu wyjątków, gdy podczas pracy z kontrolką niebędącą przyciskiem naciskamy klawisz Enter. Dopiero teraz jest wywoływana stosowna akcja. Ten mechanizm jest często stosowany na stronach internetowych do zmiany wersji językowej serwisu WWW czy w innych uzasadnionych sytuacjach. Trudno je teraz wymieniać, ale z pewnością prędzej czy później użytkownik spotka się z takim rozwiązaniem. 
W ankiecie, na której pracujemy, odnajdziemy jeszcze kilka elementów. Każdy z ich rodzajów został już tutaj omówiony. Wpiszmy stosowne dane lub wybierzmy wartości na listach zgodnie z opisem znajdującym się w poszczególnych etykietach kontrolek aż dotrzemy do przycisku „Zapisz”. Na przycisku naciskamy Enter i w ten sposób wywołamy akcję do niego przypisaną, czyli zapisanie danych wprowadzonych w formularzu do bazy danych. Przycisk jest również jednym z rodzajów kontrolki i też ma swoją etykietę. W formularzach internetowych jest specjalny rodzaj przycisku, służący do wysłania wprowadzonych danych do innego skryptu i w zależności od sposobu zaprojektowania serwisu WWW, dane zostaną zapisane w bazie danych, wysłane pocztą elektroniczną lub przetworzone w inny sposób. Z etykiety przycisku powinno wynikać jego działanie. Pamiętajmy o zasadzie, że na przycisku, aby uruchomić akcję do niego przypisaną, zawsze naciskamy Enter. 
Opiszemy teraz sposoby obsługi dwóch kolejnych kontrolek, pola wyboru i przycisku radiowego. Oba wspomniane typy elementów na formularzu służą do wyboru jednej z opcji lub jej zaznaczenia bez możliwości wprowadzania znaków jak w polu edycyjnym. Pole wyboru jest często wykorzystywane do wyrażenia zgody na przesłanie danych, ich późniejsze przetwarzanie itp. Zasadniczo pole wyboru ma dwa stany. Może być oznaczone lub nieoznaczone. W stanie oznaczonym zakładamy, że internauta odpowiada pozytywnie na znajdujące się w jego opisie pytanie lub stwierdzenie. Możemy więc zapytać o zgodę na coś, czy o znajomość reguł czy ustaleń, na podstawie których udostępnia nam swoje dane lub rejestruje się w jakimś serwisie. Zastosowań jak zwykle jest tyle, ile pomysłów projektantów. Wizualnie pole wyboru to kwadratowy element, który jest pusty w środku, gdy nie jest oznaczony, lub z charakterystycznym znaczkiem, gdy go oznaczymy. Warto zwracać uwagę na stan tej kontrolki w formularzach, bo często zdarza się, że domyślnie jest on oznaczony, a potwierdzenie przyciskiem na formularzu może być zgodą na udostępnienie naszych danych lub na coś, czego tak naprawdę nie chcemy. Pole wyboru możemy oznaczać lub zdejmować oznaczenie za pomocą klawisza odstępu i nie naciskamy na nim Entera. Jest to więc stosunkowo prosty element formularza w obsłudze za pomocą klawiatury. Przycisk radiowy, zwany też przyciskiem opcji, działa podobnie jak prosta lista rozwijana. Gdy uaktywnimy taką kontrolkę, to klawiszami strzałek góra / dół możemy wybrać jedną z dostępnych opcji. Po dokonaniu wyboru bez naciskania innych klawiszy przechodzimy do kolejnych kontrolek w formularzu. W ankiecie nie ma dwóch ostatnich rodzajów kontrolek, ale możemy zapoznać się z nimi w praktyce na stronie z przykładami w naszym serwisie. 
Wrócimy teraz do zagadnienia przełączania się pomiędzy trybem formularzy i trybem przeglądania. Nawet podczas pracy na formularzu może zajść potrzeba odczytania fragmentu treści na stronie i ponownego powrotu do wypełniania formularza. Jak już pisaliśmy, czasami formularz jest tak zbudowany, że aplikacja odczytująca ekran ma problemy z właściwym powiązaniem etykiety z kontrolką. Najskuteczniejszym rozwiązaniem jest wtedy powrót do trybu przeglądania i obejrzenie strony internetowej. Gdy zorientujemy się, jaką etykietę ma określony element formularza, możemy ponownie przełączyć się na tryb formularzy i dokończyć wprowadzanie danych lub wybór opcji na liście czy przycisku radiowym. Gdy jesteśmy w trybie formularzy i potrzebujemy powrócić do trybu przeglądania, wystarczy, że naciśniemy Escape. NVDA wygeneruje charakterystyczny dźwięk i już możemy przeglądać treści na stronie. Ponownie przejdziemy do trybu formularzy, gdy ustawimy kursor na dowolnej kontrolce i naciśniemy klawisz odstępu lub Enter, a przy ustawieniach NVDA, jakie zaproponowaliśmy wcześniej, wspomniany tryb przełączy się samoczynnie. Nie naciskajmy tylko Entera lub spacji, gdy kursor przeglądania znajduje się na przycisku, bo spowoduje to wykonanie akcji do niego przypisanej. Gdy przystępujemy do wypełniania nieznanego formularza, warto najpierw obejrzeć elementy, jakie się na nim znajdują. Wydłuży to czas obsługi, ale z pewnością ułatwi późniejsze wprowadzanie danych czy wybieranie odpowiednich opcji i zaoszczędzi niepotrzebnego stresu, szczególnie jeśli formularz jest związany na przykład z korzystaniem z banku internetowego czy serwisu aukcyjnego lub zakupami w sieci. Poznaliśmy już szybkie sposoby przełączania się między trybami na stronie WWW. Tę samą czynność można oczywiście wykonać w znany już sposób, czyli naciskając skrót NVDA + spacja. Do nawigacji po formularzach w trybie przeglądania mamy kilka bardzo przydatnych skrótów. Aby przeskoczyć do najbliższej kontrolki formularza, niezależnie od jej rodzaju, naciskamy klawisz F. Kontrolka wstecz względem aktualnego położenia kursora przeglądania to Shift + F. NVDA daje nam możliwość selektywnego poruszania się po określonych typach kontrolek. Klawiszem E poruszamy się wyłącznie po polach edycji, klawiszem C – po listach rozwijanych, klawiszem X – po polach wyboru, a klawiszem R – po przyciskach opcji zwanych też radiowymi. Za pomocą klawisza B przeskakujemy tylko po przyciskach. Oczywiście wszystkie wymienione skróty do nawigacji w trybie przeglądania działają z klawiszem Shift analogicznie jak omawiane wcześniej. 
Skróty klawiszowe pozwalające nawigować po wybranych elementach strony internetowej w trybie przeglądania to bardzo dobre narzędzie. Można naprawdę bardzo sprawnie poruszać się po stronach internetowych, wykorzystując program odczytujący ekran. Warto dobrze opanować umiejętność takiej nawigacji. Podobny mechanizm jest stosowany w innych aplikacjach tego typu. 
Teraz przejdziemy do praktycznych przykładów częściowo opartych na stronach znajdujących się w naszym serwisie z podręcznikami, a częściowo na najpopularniejszych stronach WWW w Internecie. Nasz serwis, jak wspominaliśmy, jest zoptymalizowany pod kątem syntezy mowy i może być dobrym początkiem dla rozpoczynających korzystanie z Internetu. Następnym krokiem niech będą próby odczytywania treści z innych miejsc w sieci. 
Otwórzmy stronę „Praktyczne przykłady” z naszego serwisu. Znajdziemy tam wszystkie opisane wyżej elementy strony WWW. Można tutaj w praktyce przećwiczyć nawigację po poszczególnych obiektach w trybie przeglądania. Obok skrótów literowych do nawigacji polecamy także korzystanie z wyszukiwania fragmentu tekstu opisywanym wyżej skrótem NVDA + Control + F.
Przydatną funkcją przeglądarki internetowej jest możliwość pobierania plików udostępnianych przez twórców stron. Dobrym przykładem takiej możliwości jest pobieranie plików z naszymi podręcznikami. W dziale do pobrania można znaleźć kilka odnośników, po otwarciu których pojawi się okienko dialogowe z możliwością wybrania miejsca, gdzie zapisać pobierany plik. Jest to okienko prawie identyczne jak to służące do zapisywania pliku w Notatniku lub edytorze WordPad. Po otwarciu klawiszem Enter odnośnika uruchamiającego pobieranie zostanie otwarte okno o nazwie „Zapisywanie jako” i przestają już obowiązywać zasady nawigacji w trybie przeglądania. Teraz pracujemy na zwykłym okienku dialogowym systemu Windows. Zasady nawigacji po takich okienkach opisaliśmy w jednym z poprzednich rozdziałów. Kursor jest domyślnie ustawiony w polu edycyjnym z nazwą pobieranego pliku. Nazwy tej nie musimy wpisywać, bo została pobrana ze strony i wstawiona tutaj przez aplikację. Jeżeli chcemy, możemy ją zmienić i zapisać pobierany plik pod inną nazwą. Zalecamy nie zmieniać rozszerzenia tego pliku. Opisywane okienko do zapisywania ma kilka elementów. Dla nas najważniejsze będą dwa: wspomniane pole edycyjne z nazwą pliku i lista z podglądem folderów. Aby zapisać plik pobierany z Internetu, musimy określić w zasadzie dwa parametry, folder, w którym nasz plik się znajdzie, oraz jego nazwę. Zakładamy, że narzucona przez przeglądarkę nazwa pliku nam odpowiada, więc wybieramy folder. Przed omówieniem sposobu wyboru folderu proponujemy początkującym użytkownikom zapoznać się z całą zawartością okienka do zapisywania. Klawiszem tabulator przejdźmy po wszystkich znajdujących się na tym oknie kontrolkach, aż powrócimy do pola edycyjnego „Nazwa pliku”. Nawet jeśli nie będziemy korzystać ze wszystkich tych kontrolek, warto wiedzieć, jakie się tam znajdują. Jeżeli znowu jesteśmy w polu edycyjnym, to możemy teraz przeskoczyć skrótem Shift + Tabulator do listy z zawartością aktualnie otwartego folderu. Naciskamy taki skrót, bo lista z folderami jest umieszczona powyżej pola edycyjnego. Możemy teraz klawiszami strzałek przeglądać znajdujące się tam foldery, otwierać klawiszem Enter aktualnie podświetlony i wracać poziom wyżej w ich strukturze klawiszem Backspace. Obowiązują tu analogiczne zasady jak podczas pracy z folderami przy użyciu eksploratora Windows. Możemy nawet zmienić nazwę istniejącego folderu, naciskając klawisz F2 na uprzednio podświetlonym elemencie. Jeżeli nie mamy jeszcze wprawy w posługiwaniu się tym okienkiem i nawigacji po strukturze folderów na dysku naszego komputera, możemy pliki pobierane z Internetu zapisywać zawsze do tego samego folderu. Domyślnym folderem jest „Pobieranie” w folderze użytkownika. Po wybraniu folderu lub upewnieniu się, że jesteśmy w folderze domyślnym, wracamy Tabulatorem do pola edycyjnego i naciskamy Enter. Teraz rozpoczyna się proces pobierania pliku z serwera. W zależności od rozmiaru pliku i przepustowości naszego łącza może to potrwać bardzo krótko, a może nawet wiele godzin. Jeżeli nie zmieniamy folderu do pobierania, wystarczy, że po pojawieniu się okienka „Zapisywanie jako” naciśniemy Enter. Warto zawsze sprawdzić, jaka jest nazwa pobieranego pliku, żeby można go było później szybko zlokalizować. Ma to szczególnie znaczenie, gdy w folderze z pobieranymi plikami jest ich bardzo dużo. Pamiętajmy, aby unikać pobierania plików z niepewnych źródeł. Mogą być niebezpieczne dla naszego systemu. Gdy już znamy nazwę pliku i wiemy, do jakiego folderu zostanie zapisany, rozpoczynamy pobieranie. Podczas pobierania na ekranie zostanie wyświetlone okienko dialogowe z informacją o rozmiarze pliku, ilości pobranych danych, szybkości pobierania oraz przewidywanego czasu trwania tego procesu. Po zakończeniu będzie kolejny komunikat informujący, że pobieranie zostało zakończone. Jeśli podczas pobierania wystąpią problemy z dostępem do pobieranych danych, zostanie wyświetlone stosowne okienko z komunikatem. Z przyczyn bezpieczeństwa, często próba pobrania pliku może być zablokowana przez przeglądarkę. Jeżeli pojawi się taki komunikat informujący o zablokowaniu pobierania z przyczyn bezpieczeństwa, naciskamy Shift + Tabulator, uaktywnimy tym sposobem przycisk, potem naciskamy spację, zostanie rozwinięte dodatkowe menu, i teraz klawiszami strzałek wybieramy polecenie „Pobierz plik”. Takie zabezpieczenie pozwala uniknąć przypadkowego pobrania szkodliwego pliku. Poćwiczmy korzystanie z tej funkcji, czerpiąc z działu do pobrania w naszym serwisie z podręcznikami. 
W ogromie informacji, jakie znajdują się w Internecie, problemem okazuje się wybranie tej właściwej, a nie sam do niej dostęp. Pomagają nam w tym wyszukiwarki internetowe. Od jakiegoś czasu najpopularniejszą z nich jest niewątpliwie Google. Zasada obsługi każdej z nich jest jednak bardzo podobna. Wyszukiwanie za jej pomocą jest stosunkowo łatwe. Otwórzmy więc stronę www.google.pl. Jeżeli zastosowaliśmy ustawienia proponowane we wcześniejszych rozdziałach, to tuż po otwarciu tej strony kursor znajdzie się w polu edycyjnym służącym do wpisywania tekstu do wyszukania, NVDA automatycznie przejdzie w tryb formularzy, sygnalizując to charakterystycznym dźwiękiem. Możemy już bez dodatkowych czynności rozpocząć wpisywanie z klawiatury tekstu do pola edycyjnego. Czasami może się zdarzyć, że ten mechanizm nie zadziała samoczynnie, wtedy znanym skrótem przechodzimy do pola edycyjnego i przechodzimy do trybu formularzy. Po wprowadzeniu tekstu, który chcemy wyszukać, naciskamy Enter i jest uruchamiane wyszukiwanie. Można też przejść tabulatorem do przycisku „Szukaj w Google” i nacisnąć Enter. Najszybciej będzie jednak wpisać tekst do wyszukania i nacisnąć Enter, po czym na ekranie wyświetlona zostanie nowa strona z wynikami wyszukiwania. Jeżeli po raz pierwszy korzystamy z wyszukiwarki internetowej, dobrze będzie klawiszami strzałek zapoznać się z całą treścią strony z wynikami wyszukiwania. Później będziemy poruszali się po tej stronie skrótami do nawigacji, o których pisaliśmy powyżej. W przypadku wyników wyszukiwania najbardziej przyda nam się nawigacja po nagłówkach. Wyszukiwarka internetowa taka jak Google wyszukuje strony WWW i inne dokumenty opublikowane w Internecie na podstawie fragmentu tekstu wpisanego w polu edycyjnym. Zasady konstruowania zapytań, które wpisujemy we wspomnianym polu edycyjnym, są szczegółowo opisane w pomocy Google. Podamy tutaj tylko kilka zasad w dużym uproszczeniu, aby możliwe było rozpoczęcie korzystania z tego narzędzia. Jeżeli poszukujemy jakiegoś wyrażenia, mogą to być informacje o miejscu, osobie, wydarzeniu itp., musimy wpisać fragment tekstu, na podstawie którego wyszukiwarka zidentyfikuje poszukiwaną treść. Podajemy więc imię i nazwisko osoby, nazwę miejscowości, krótki opis zdarzenia czy nazwę przedmiotu w zależności od tego, jakie informacje chcemy odnaleźć. Gdy zależy nam, aby określona fraza, którą wpisaliśmy, była wyszukana dokładnie w podany sposób, ujmujemy ją w znaki cudzysłowu. A jeżeli chcemy, aby wyrazy lub frazy wpisane w polu edycyjnym były wszystkie, ale niekoniecznie obok siebie w treści przeszukiwanego dokumentu, pomiędzy nimi wstawiamy znak plusa. Zasad oczywiście jest dużo więcej, ale te podstawowe umożliwią nam rozpoczęcie pracy. Bardzo ważne jest, aby tekst był wpisany precyzyjnie i bezbłędnie, zapewni to najlepsze wyniki wyszukiwania. Wpiszmy więc w polu edycyjnym coś, co nas interesuje, i po naciśnięciu Enter odczytajmy wyniki wyszukiwania. Wyniki są wyświetlane na stronie jeden pod drugim w następujący sposób. Na początku strony z wynikami będą informacje o ilości znalezionych dokumentów i czasie wyszukiwania oraz odnośniki do innych stron. Poniżej właściwe wyniki. Każda wyszukana strona jest w postaci odnośnika. Wybranie go spowoduje przejście do właściwej strony, która zawiera w swojej treści tekst wprowadzony wcześniej w polu edycyjnym. Czyli opuszczamy wtedy wyszukiwarkę i przenosimy się do zupełnie innej strony internetowej. A teraz o tym,  jak najszybciej przeglądać wyniki wyszukiwania. Każdy wynik to odnośnik, ale jednocześnie nagłówek. W czasie gdy powstaje ten podręcznik, Google wyświetla odnośniki do wyników w postaci nagłówka trzeciego poziomu. Możemy więc po wyświetleniu wyników wyszukiwania nacisnąć klawisz 3 i przejdziemy najszybciej jak to możliwe do pierwszego wyszukanego wyniku. Ponowne naciśnięcie 3 przeniesie nas na odnośnik do następnej wyszukanej strony itd. Można też używać klawisza H, ale będziemy wtedy poruszać się po nagłówkach wszystkich poziomów, a nie tylko samych wynikach. Gdy jesteśmy na interesującym nas wyniku, to naciskamy Enter i przenosimy się już do właściwej strony, na której wyszukiwarka odnalazła podany wcześniej fragment tekstu. Tutaj nawigacja może być realizowana bardzo różnie, w zależności od konstrukcji otwartej strony WWW. Jeżeli danej strony nie znamy, na początek przeglądnijmy ją klawiszami strzałek lub innymi dostępnymi skrótami. Każde następne odwiedziny tej samej strony z pewnością będą łatwiejsze i szybciej dotrzemy do miejsca, gdzie znajdują się interesujące nas informacje. Trzeba mieć świadomość, że strony internetowe raz na jakiś czas są przebudowywane przez ich autorów i projektantów. Gdy już przyzwyczaimy się do układu treści w naszym ulubionym dzienniku czy tygodniku lub banku internetowym, może się okazać, że zostanie on przebudowany i będziemy musieli nauczyć się korzystać z nowego układu treści. Musimy się też z tym pogodzić, że zdecydowana większość treści publikowanych w Internecie jest przedstawiana w formie atrakcyjnej dla osób widzących, co nie zawsze jest przyjazne dla niewidomych internautów. Na szczęście stale zwiększa się świadomość projektantów stron internetowych w zakresie dostępności dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. Poćwiczmy więc posługiwanie się wyszukiwarką internetową zgodnie z przedstawionymi wyżej zasadami. W trakcie własnych prób może się okazać, że wypracujemy sobie własną metodę nawigacji po wynikach wyszukiwania. Najważniejsze, aby zapewnić sobie optymalne warunki nawigacji i odczytywania treści w sieci. Gdy klawiszem 3 będziemy przeglądać wyniki wyszukiwania, zauważymy, że na jednej stronie znajduje się tylko dziesięć wyników, a na początku strony podana była ich znacznie większa ilość. Dzieje się tak, ponieważ wyniki są pokazywane po dziesięć. Aby przejrzeć kolejną ich dziesiątkę, musimy klawiszem 3 dotrzeć do ostatniego nagłówka trzeciego poziomu, a następnie tabulatorem lub klawiszem K dotrzeć do linków z numerami. Wybranie jednego z nich spowoduje wyświetlenie innej grupy wyników wyszukiwania. Będzie tam również odnośnik „Następny”, wybranie którego sprawi, że na ekranie pokaże się kolejna dziesiątka wyników w odniesieniu do obecnie wyświetlanej. Ilość linków pomiędzy ostatnim nagłówkiem z wynikiem a wspomnianymi liczbami może być dość duża, co opóźni nawigację. Możemy tutaj wykorzystać skrót do wyszukania fragmentu tekstu na otwartej stronie. Naciskamy znany nam już skrót NVDA + Control + F i wpisujemy w okienku słowo „Następny”, teraz Enter i kursor przeglądania najprawdopodobniej znajdzie się na odpowiednim linku. Takie grupowanie treści na stronach internetowych, szczególnie jeśli są to różnego rodzaju listy z wynikami wyszukiwania czy innymi powtarzającymi się strukturami danych, jest często stosowane przez twórców stron WWW. W kolejnym przykładzie też będzie podobne rozwiązanie. 
Następny przykład, jakim chcemy się posłużyć do zaprezentowania dość typowego układu treści na stronie WWW, to bardzo popularny YouTube. Portal YouTube jest miejscem umożliwiającym odsłuchiwanie i oglądanie ogromnej ilości muzyki i filmów. Praktycznie można tu odnaleźć większość piosenek, niektóre filmy, bajki itp. Najlepiej przekonajmy się sami, czy nasza ulubiona piosenka lub artysta jest tutaj obecny. W tym celu otwórzmy w przeglądarce Internet Explorer stronę o adresie www.youtube.pl. Podobnie jak dla wyszukiwarki Google, kursor od razu powinien ustawić się w polu edycyjnym, a NVDA przełączyć się na tryb formularzy. Jeśli to nie nastąpi, odszukajmy pole edycyjne do wyszukiwania w znany już sposób. Następnie wpiszmy w nim nazwisko wykonawcy, którego chcielibyśmy posłuchać. Po wpisaniu, podobnie jak wyżej, naciskamy Enter i na ekranie, w nowo otwartej stronie, zostanie wyświetlona lista utworów związanych z podanym artystą. Lista ta to również linki w formie nagłówków trzeciego poziomu wyświetlone jeden pod drugim. Czyli przeglądamy je najszybciej klawiszem 3. Gdy naciśniemy Enter na linku, który nas zainteresuje, to po otwarciu nowej strony usłyszymy wybrany utwór. Po zakończeniu odsłuchiwania lub w trakcie możemy powrócić do listy wcześniej wyszukanych utworów, wykorzystując skrót lewy Alt + strzałka w lewo i powrócimy o jedną stronę wstecz. Zwróćmy uwagę, że podobnie jak dla wyników wyszukiwania Google, również tutaj lista utworów jest pogrupowana i jednocześnie na ekranie jest ich trzydzieści. Ćwiczenie nawigacji po stronie w serwisie YouTube, może być bardzo przyjemne, można odszukać swoje ulubione piosenki lub inne materiały audio. Próbujmy wpisywać nazwiska osób, tytuły utworów czy nazwy różnych wydarzeń. Ilość materiałów w tym serwisie jest naprawdę imponująca. Aby wyszukać utwory innego artysty, odnajdujemy pole edycyjne na aktualnie otwartej stronie, przełączamy się na tryb formularzy i wpisujemy nowe kryterium wyszukiwania. W miarę zapoznawania się z kolejnymi serwisami internetowymi będziemy z pewnością coraz bardziej doceniać skróty do nawigacji w trybie przeglądania. 
Teraz kolejny przykład, Wikipedia, czyli olbrzymia baza wiedzy – rodzaj internetowej, darmowej encyklopedii, którą może tworzyć każdy, kto ma coś ciekawego do napisania. Wikipedia jest projektem międzynarodowym, a jej polski adres to pl.wikipedia.org. Zwróćmy uwagę, że adres strony internetowej nie musi wcale zaczynać się od liter WWW. Wszystko zależy od inwencji projektanta i konfiguracji serwera, na którym się ona znajduje. Po wpisaniu powyższego adresu nasza przeglądarka wyświetli główną stronę Wikipedii. Podobnie jak we wszystkich dotychczasowych przykładach, od razu trafiamy do pola edycyjnego, które pozwala nam wyszukać informacje. Możemy tutaj wpisać poszukiwane hasło, analogicznie jak w tradycyjnej encyklopedii. Nie musimy oczywiście sami niczego szukać, tylko po wpisaniu hasła i naciśnięciu klawisza Enter, na kolejnej stronie zostaną wyświetlone wyniki wyszukiwania. W obecnej postaci, czyli w chwili, kiedy powstaje nasz podręcznik, projektanci dodali ciekawe rozwiązanie. Jeśli chcemy szybko dotrzeć do pola edycyjnego z dowolnego miejsca na stronie, możemy użyć skrótu lewy Alt + F, gdy mamy włączony tryb przeglądania. Nasz kursor przeskoczy wtedy do pola edycyjnego nazwanego „Przeszukaj Wikipedię”, tryb przeglądania samoczynnie się wyłączy, wpisujemy szukane hasło, naciskamy Enter i na nowej stronie odczytujemy wyniki wyszukiwania. Jak widzimy, sposobów wykonywania tych samych czynności jest coraz więcej. Wybieramy oczywiście najbardziej nam odpowiadający, a rezultat dla każdego sposobu jest taki sam. 
Teraz wyjaśnimy, jak sprawnie odczytać treść do wyszukanego hasła. Jeżeli podane przez nas hasło jest jednoznaczne, treść z nim związana zostanie od razu wyświetlona na stronie. Aby zapoznać się z układem treści na tej stronie, proponujemy osobom, które są tu po raz pierwszy, klawiszami strzałek obejrzeć całą stronę od góry do dołu. Zwracajmy uwagę, na jakie rodzaje elementów natrafimy, czytając treść. Na początku strony możemy odczytać krótkie komunikaty w języku angielskim, ale jeśli hasło jest opracowane w naszym ojczystym języku to zostanie wyświetlone po polsku. Zastanówmy się teraz, jak przyspieszyć przeglądanie wyświetlonego hasła. Czytając ekran strzałkami, można zauważyć, że występuje tutaj stosunkowo dużo nagłówków i odnośników. I właśnie nagłówki wykorzystamy do nawigacji. Poruszając się po nagłówkach klawiszem H i Shift + H, zwróćmy uwagę na ich poziomy. NVDA będzie nas o nich informował. Poziomy są tak ułożone, aby odzwierciedlać strukturę dokumentu. Nagłówek pierwszego poziomu to hasło, a dalej poszczególne części zawierające opis tego hasła są podzielone nagłówkami drugiego poziomu. Jeśli jakaś część w drugim poziomie jest podzielona, to na nagłówki trzeciego poziomu i tak dalej, aż do szóstego, bo tyle przewiduje standard HTML. Opis tej struktury może wydać się mało zrozumiały, ale z pewnością wyjaśni się podczas oglądania dowolnej strony Wikipedii. Zaraz po nagłówku z hasłem odnajdziemy spis treści w postaci odnośników. Nie musimy z niego korzystać. Wybranie dowolnego z linków spisu treści przenosi nas do odpowiedniego fragmentu. Ale do tego samego fragmentu możemy szybko dotrzeć, nawigując po nagłówkach. Wikipedia, jak i wiele innych serwisów WWW, jest tak skonstruowana, że w części opisowej duża część wyrazów jest wyświetlona w postaci odnośników. Gdy naciśniemy Enter na takim odnośniku, zostaniemy przeniesieni do innej strony Wikipedii, w której hasło z tego linka zostało rozwinięte. Jest to w ogóle jedna z podstawowych zasad budowy stron WWW. 
W przypadku, gdy poszukiwane hasło, jakie wpisaliśmy do pola edycyjnego, nie jest jednoznaczne, czyli w Wikipedii jest więcej niż jeden opis do takiego hasła, zamiast opisu pojawi się prośba o ujednoznacznienie hasła. Pod tekstem „Ujednoznacznienie Nazwa tego hasła odnosi się do” odnajdziemy listę odnośników z wszystkimi hasłami pasującymi do naszego zapytania. Wybieramy jedno z nich i już jesteśmy w opisie, który możemy odczytywać zgodnie z zasadami podanymi wyżej. Może wystąpić jeszcze jedna sytuacja, a mianowicie szukanego hasła nie ma w Wikipedii. Pojawia się wtedy strona z taką informacją i propozycją dodania go, pod warunkiem że mamy stosowną wiedzę i umiejętności edycji haseł w Wikipedii. Zakres tego podręcznika nie pozwala opisywać zasad edycji haseł i ich dodawania. Przedstawiliśmy trzeci przykładowy serwis internetowy bardzo popularny w sieci. Z uwagi na jego rozmiary i ilość znajdujących się w nim treści będzie z pewnością dobrym miejscem do nauki nawigacji i odczytywania treści w sieci. 
Nie sposób zaprezentować tutaj wszystkich, nawet najbardziej popularnych serwisów internetowych. Warto jednak zwrócić uwagę na kilka ich rodzajów. W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszą się internetowe wydania prasy. Największe dzienniki ogólnopolskie są już publikowane w takiej formie. Coraz więcej tygodników też można czytać za pośrednictwem sieci Internet. Jest to szansa na poprawę dostępności do prasy dla osób niewidomych. Druga grupa portali to sklepy internetowe i serwisy aukcyjne czy banki internetowe. Duże znaczenie w tych trzech rodzajach serwisów mają formularze na stronach WWW. Za ich pomocą musimy się zarejestrować, później logować podczas zamawiania towarów lub dokonywania transakcji. Warto więc dobrze opanować pracę z programem odczytującym ekran na formularzach. Dla początkujących użytkowników to chyba jedna z trudniejszych rzeczy, ale możliwa do wykonania. Zdarzają się oczywiście formularze zaprojektowane i wykonane tak, że korzystając z udźwiękowienia obsługa ich jest niemożliwa. Dostępność serwisu internetowego ma duże znaczenie dla osoby niewidomej w sytuacji wyboru banku. Z reguły korzystamy z rachunku bankowego w jednym banku i chcielibyśmy, aby był on dostępny za pośrednictwem Internetu. Nie będziemy tutaj polecać żadnej instytucji ani sklepu. Trzeba na bieżąco śledzić informacje o ich dostępności. Zdarzają się bowiem sytuacje, że strona kiedyś dostępna po jej zmianie staje się mniej dostępna lub odwrotnie, a zmiany w na stronach internetowych są czymś naturalnym. Trzeba jednak przyznać, że zarówno w instytucjach, jak i wśród projektantów stron internetowych wzrasta stale świadomość w zakresie dostępności serwisów WWW dla niewidomych użytkowników komputerów. Aplikacje odczytujące ekran są też coraz doskonalsze. W porównaniu z rozwiązaniami tego typu z końca ubiegłego wieku mają dużo większe możliwości. Szczególnie poprawiły się rozwiązania w zakresie nawigacji po stronach i obsługa formularzy internetowych. Pamiętajmy jednak, że bardzo dużo zależy od naszych umiejętności i prawdopodobnie dla twórców stron internetowych ich dostępność dla osób niewidomych nigdy nie będzie priorytetem. Aby nie kończyć części rozdziału dotyczącej korzystania z serwisów WWW tak pesymistycznie, trzeba stwierdzić, że jest coraz lepiej i miejmy nadzieję, że dostępność Internetu i możliwości jego wykorzystania przez osoby niewidome będą stale wzrastały. 
Przejdziemy teraz do kolejnej usługi bardzo popularnej wśród użytkowników Internetu, a mianowicie do poczty elektronicznej. Jak już wspomnieliśmy na początku tego rozdziału, dzięki aplikacjom do obsługi poczty elektronicznej, które są stosunkowo dobrze udźwiękowione i łatwo dostępne dla osób niewidomych, samodzielne prowadzenie korespondencji przy użyciu tej usługi jest bardzo wygodne. Wielu osobom trudno sobie dzisiaj wyobrazić funkcjonowanie bez dostępu do poczty. Warto to jeszcze raz podkreślić: system poczty elektronicznej pozwala na nieograniczoną komunikację wszystkich internautów, bez różnicy czy to osoby widzące, czy niewidome. Osoba niewidoma nie potrzebuje żadnej pomocy w odczytywaniu korespondencji wysłanej przez osobę widzącą, która nawet nie musi mieć świadomości, że adresatem jest niewidomy użytkownik komputera. Nie zapominajmy, że to naprawdę ogromny przełom. A teraz przejdźmy do konkretów. We wspominanym już poradniku dostępnym na naszej stronie z podręcznikami zatytułowanym „Internet – poradnik dla niewidomych…” opisaliśmy w miarę szczegółowo, chociaż w pewnym uproszczeniu, sposób działania poczty elektronicznej. Aby móc z niej korzystać, użytkownik musi dysponować założoną na serwerze skrzynką pocztową. Wielu dostawców usług internetowych udostępnia nieodpłatnie dostęp do takiej skrzynki, ale w zamian musimy liczyć się z tym, że będziemy otrzymywać dość dużo wiadomości z reklamami. Nie ma nic za darmo. Nie będziemy tutaj opisywać, jak założyć taką skrzynkę. Początkujący użytkownicy prawdopodobnie będą musieli skorzystać z pomocy bardziej zaawansowanych internautów przy jej zakładaniu i wyborze dostawcy, chociaż zachęcamy do samodzielnej próby. Skupimy się tutaj już na samej obsłudze programu do obsługi poczty elektronicznej. Zakładamy więc, że Czytelnik ma już założoną skrzynkę pocztową. Sama skrzynka to jedna sprawa, a dostęp do niej to kolejny problem, na którym się tu skupimy. Większość dostawców takich usług jak tak zwana darmowa skrzynka e-mail udostępnia również możliwość korzystania z niej za pośrednictwem strony WWW. Wchodząc na stronę naszego dostawcy, w łatwy sposób odnajdziemy odnośnik do poczty. Najpierw trzeba będzie zalogować się do systemu, podając nazwę użytkownika i hasło wcześniej ustawione, następnie w oknie przeglądarki internetowej korzystać z niej, czyli odczytywać odebrane wiadomości, redagować i wysyłać nowe, zarządzać książką adresową itp. W sytuacjach awaryjnych taki dostęp do skrzynki może się przydać, ale polecamy korzystanie z programu pocztowego, czyli klienta tej usługi zainstalowanego w naszym komputerze. W systemie Windows 7 nie ma domyślnie zainstalowanego programu pocztowego. W poprzednich wersjach systemów z rodziny Microsoft Windows takie aplikacje były i bardzo dobrze współpracowały z programami odczytującymi ekran. Pojawia się więc dylemat, co wybrać. Będziemy wybierać spośród darmowych aplikacji tego typu. Musimy mieć pewność, że ta, którą wybierzemy będzie poprawnie współpracować z naszym programem udźwiękawiającym. Proponujemy dość wygodny w obsłudze, bez korzystania z myszy i stosunkowo dobrze udźwiękowiony program o nazwie Mozilla Thunderbird. Jest także w polskiej wersji językowej i możemy go nieodpłatnie pobrać ze strony http://www.mozilla.org/pl/thunderbird. Opierając się na informacjach zawartych wyżej w tym rozdziale, bez problemu poradzimy sobie z pobraniem na nasz komputer wersji instalacyjnej tego programu pocztowego. Początkujący użytkownicy mogą mieć jeszcze problemy z samodzielną instalacją oprogramowania, choć nie jest to trudne, więc zakładamy, że nasz program pocztowy jest już zainstalowany na komputerze. O samodzielnym instalowaniu programów w systemie Windows piszemy w kolejnych rozdziałach. Jeżeli użytkownik nie czuje się na siłach, to lepiej na tym etapie skorzystać z pomocy osoby bardziej doświadczonej, ale można próbować poradzić sobie z tym samodzielnie. Jeżeli zdecydujemy się na instalację bez pomocy, dobrze będzie zapoznać się z rozdziałem „Instalowanie i deinstalacja programów”. Mozilla Thunderbird instalujemy z domyślnymi ustawieniami kreatora instalacji, czyli w wersji najprostszej jak to możliwe. Po przejściu całego procesu nasz nowy program pocztowy zostanie uruchomiony i możemy przystąpić do jego konfiguracji. Jest bardzo prosta i zachęcamy do wykonania jej samodzielnie. Jak już pisaliśmy, musimy mieć założone na jednym z serwerów własne konto poczty elektronicznej. Wybór dostawców nieodpłatnej skrzynki jest dość duży i w zasadzie większość z nich działa bezawaryjnie. Oczywiście musimy się liczyć z wiadomościami reklamującymi różne usługi i produkty. Na ich przysyłanie musimy się zgodzić podczas zakładania naszej skrzynki. Jeżeli chcemy się od tych reklam uwolnić, to za taką skrzynkę poczty elektronicznej bez reklam trzeba zapłacić. Wracamy do naszego programu Mozilla Thunderbird. Pamiętajmy, że nie jest on dostarczany przez producenta systemu Windows 7. Jest to dodatkowa aplikacja na odmiennej licencji. Można jej używać nieodpłatnie, a jeżeli chcemy się zapoznać ze szczegółami licencji, to po jej uruchomieniu przechodzimy lewym Altem do górnego menu strzałkami prawo / lewo odszukujemy „Pomoc”, rozwijamy je strzałką w dół i wybieramy polecenie „O programie”. Kolejny krok to odszukanie tabulatorem odnośnika „Informacje licencyjne”. Teraz znowu Enter i w polu edycyjnym tylko do czytania jest treść licencji. Trochę to zawiłe, ale w ten sposób możemy z menu „Pomoc” odczytywać wiele różnych informacji. Zapoznawanie się z tymi treściami nie jest konieczne do korzystania z programu, a dodatkowo część z nich jest w języku angielskim. 
Rozpoczynamy więc właściwą część nauki konfigurowania i obsługi naszego nowego programu pocztowego. Na początku musimy sobie zastrzec, że z uwagi na zakres poruszanych w tym podręczniku informacji, nie opiszemy tutaj wszystkich funkcji i możliwości programu Mozilla Thunderbird. Ograniczymy się do minimum pozwalającego na rozpoczęcie pracy, a następnie wysyłanie, odbieranie i odczytywanie wiadomości pocztowych. Zachęcamy oczywiście do pogłębiania swojej wiedzy o tej aplikacji, a dzięki temu jeszcze pełniejsze wykorzystanie jej możliwości. 
Pierwszą czynnością po instalacji będzie podłączenie programu do skrzynki pocztowej na serwerze. Uruchamiamy nasz program pocztowy i w menu „Plik” wybieramy „Utwórz”, po jego rozwinięciu „Konfigurację konta pocztowego”. Teraz zostanie wyświetlone okienko, za pomocą którego wprowadzimy dane niezbędne do tej konfiguracji. Pomiędzy kontrolkami okienka poruszamy się zgodnie z zasadami opisanymi w rozdziale „Okna programu i okienka dialogowe”. Co trzeba wpisać w polu edycyjnym „imię i nazwisko”, nie musimy wyjaśniać. Trzeba tylko wiedzieć, że to, co tu wpiszemy, będzie widoczne w nagłówku każdej wiadomości, jaką wyślemy z tego programu pocztowego. W innych aplikacjach do obsługi poczty było to też nazywane nazwa wyświetlana. Następne pole to nasz adres e-mail. Musimy go znać i wpisać dokładnie i bezbłędnie. Zresztą wszystkie informacje musimy wpisywać bezbłędnie. W kolejnym polu edycyjnym podajemy hasło, takie jakie wcześniej wybraliśmy podczas zakładania skrzynki pocztowej na serwerze. Zwróćmy uwagę, że pole edycyjne do wprowadzania hasła to tak zwane pole zabezpieczone. Gdy do takiego pola wpisujemy znaki, to na ekranie widać tylko gwiazdki. NVDA również generuje taką samą informację. Może to być małe utrudnienie dla niewidomego użytkownika, który słabo zna klawiaturę. Bardzo łatwo w takiej sytuacji popełnić błąd, a gdy nieprawidłowo wpiszemy hasło, nie będzie możliwości połączenia się ze skrzynką na serwerze. Kolejna kontrolka to pole wyboru „Zapamiętaj hasło”. Oznaczamy je spacją, jeśli chcemy, aby Thunderbird nie pytał nas podczas uruchamiania o hasło. Lepiej zabezpieczyć hasłem całe konto systemu Windows 7, a tutaj to pole zaznaczyć. Wybór jednak należy do użytkownika. Następnie wybieramy przycisk „Kontynuuj”. W zasadzie konfigurowanie nowego konta w programie jest zakończone. Niestety, zdarza się że domyślne ustawienia programu pocztowego związane z szyfrowanym połączeniem i numerami portów nie odpowiadają wymaganiom serwera pocztowego. Musimy wtedy wybrać przycisk „Konfiguracja zaawansowana” i zmodyfikować te parametry. Tabulatorem przejdźmy do nazwy serwera pop3 i smtp i jeśli są nieprawidłowe, zmodyfikujmy je. Właściwe nazwy serwerów poczty wychodzącej i przychodzącej są podawane przez dostawcę usługi i z reguły można je odnaleźć na stronie internetowej tego dostawcy. Podobnie sprawa wygląda z numerami portów i możliwością korzystania z szyfrowania SSL. Jeżeli wszystkie ustawienia w tym okienku są poprawne, czyli takie, jakie zaleca dostawca usługi pocztowej, wybieramy przycisk „Gotowe” i wracamy do głównego okna programu Mozilla Thunderbird. 
Od tej pory możemy już korzystać z poczty elektronicznej. 
Proponujemy jeszcze dokonanie pewnych zmian w ustawieniach opcji i widoku programu pocztowego pod kątem aplikacji odczytującej ekran. Rozwińmy górne menu „Widok”, a następnie „Układ”. Zaznaczymy w tym menu opcję „Klasyczny”. Następnie ponownie rozwijamy to samo menu i zaznaczamy „Panel folderów” i odznaczamy „Panel wiadomości”. Jeszcze jedno ustawienie wpływające na sposób wyświetlania treści wiadomości. Wchodzimy do menu „Narzędzia”, wybieramy „Opcje” i na wyświetlonym okienku dialogowym przechodzimy do zakładki „Zaawansowane”. Tutaj tabulatorem odnajdujemy przycisk opcji „otwieraj wiadomości w” i strzałkami góra dół wybieramy trzecią opcję „Istniejącym oknie wiadomości”. Przechodzimy na przycisk OK i wracamy do głównego okna aplikacji. Nie będziemy na łamach naszego podręcznika omawiać wszystkich opcji programu Mozilla Thunderbird. W zasadzie nie mają one wpływu na sposób wyświetlania głównego okna i treści wiadomości. Osoby zainteresowane pełnym wykorzystaniem tej aplikacji i modyfikacją pozostałych opcji odsyłamy do dokumentacji tej aplikacji. 
Rozpoczniemy teraz odbieranie, wysyłanie i odczytywanie wiadomości. Aby wysłać wiadomość, musimy znać adres odbiorcy i poprawnie go wpisać. Jakikolwiek błąd spowoduje, że redagowana przez nas wiadomość nie zostanie dostarczona. Doświadczenie pokazuje, że najczęstszą przyczyną niedostarczenia wiadomości wysyłanej przez początkującego użytkownika jest błędne jej zaadresowanie. Sposobów wywoływania okna nowej wiadomości jest kilka. Oto jeden z nich. Aby rozpocząć redagowanie nowej wiadomości, naciskamy skrót Control + N. Pojawi się nowe okno zatytułowane „Tworzenie: bez tematu”. Kursor ustawi się w polu edycyjnym służącym do wpisywania adresu odbiorcy. Wpisujemy go więc teraz i naciskamy tabulator. Przechodzimy do pola edycyjnego „Temat”. Dobrym zwyczajem jest nadawanie redagowanej wiadomości czytelnego i jasnego tytułu. Krótko i zwięźle zatytułujmy więc wiadomość. Ponownie naciskamy tabulator i kursor przeskakuje do wielowierszowego pola edycyjnego przeznaczonego na treść listu. Możemy tutaj pisać, używając polskich znaków i stosując zasady poprawnej pisowni. Nie ma powodów, aby treść wiadomości poczty elektronicznej była pozbawiona polskich znaków i aby nie stosować wszystkich zasad pisowni jak przy redagowaniu tradycyjnej korespondencji. Tak się przyjęło, że listy wysyłane drogą elektroniczną są często pisane szybko i niedbale. Może wynika to z łatwości ich wysyłania i pisania ich w pośpiechu. A może znaczenie ma też świadomość autora, że są niematerialne i można je łatwo usunąć. 
Po zakończeniu pisania pierwszego listu, wysyłamy go, naciskając skrót Control + Enter. Przy zastosowaniu domyślnych ustawień programu pocztowego, po naciśnięciu Control + Enter, pojawi się jeszcze okienko z pytaniem „Czy na pewno ta wiadomość jest gotowa do wysłania?”. Domyślnie jest podświetlony przycisk „Wyślij”. Jeśli jesteśmy pewni, że nasza wiadomość jest gotowa, naciskamy spację lub Enter i rozpoczyna się wysyłanie. Po bardzo krótkim czasie otrzyma ją adresat. Jeżeli pomyłkowo nacisnęliśmy skrót wysyłający lub stwierdzimy, że chcemy coś jeszcze dopisać lub poprawić naciskamy Escape i wracamy do treści wiadomości. Po tekście z treścią listu możemy poruszać podobnie jak po polu edycyjnym Notatnika lub innego edytora, czyli strzałkami góra / dół po wierszach, strzałkami prawo / lewo po znaku, te same strzałki z klawiszem Control po wyrazach. Klawisz Home i End odpowiednio przenosi kursor na początek i koniec aktualnego wiersza. Szerzej o nawigacji kursorem po dokumencie tekstowym piszemy w rozdziale o Notatniku i edytorze WordPad. Aby usunąć błędnie wprowadzony znak, naciskamy klawisz Backspace. Usuwa on znak przed kursorem. W ramach ćwiczeń wyślijmy wiadomość na adres wydawcy tej publikacji podręczniki@fps.org.pl z opinią o przydatności naszej publikacji w samodzielnej nauce obsługi systemu Windows 7. 
A w jaki sposób odczytać wiadomość adresowaną do nas? Jest to bardzo proste. Przede wszystkim musimy ją otrzymać. Podajmy swój nowy adres znajomym, korzystającym z poczty elektronicznej, lub wyślijmy list do znajomych osób z prośbą o odpowiedź. Mozilla Thunderbird sprawdza stan skrzynki odbiorczej na serwerze przy starcie, a później co ustawiony przedział czasowy. Standardowo odbywa się to co 5 minut. Można te ustawienia zmienić w okienku opcji w menu „Narzędzia”. Jest także możliwość sprawdzenia w dowolnym momencie, czy nie czekają na nas nowe wiadomości na serwerze, naciskając klawisz funkcyjny F5. Użytkownicy mają różne preferencje związane z odbieraniem wiadomości z serwera. Po pewnym czasie korzystania z poczty elektronicznej z pewnością wybierzemy optymalne dla siebie ustawienia. Musimy chociaż w minimalnym stopniu wspomnieć o tak zwanym protokole komunikacji klienta pocztowego, czyli programu Mozilla Thunderbird z serwerem. Jak pamiętamy, konfigurując konto pocztowe tuż po instalacji aplikacji, co zostało opisane wyżej, sprawdzaliśmy poprawność nazw serwerów i numery portów.
Jeżeli zastosujemy najczęściej używane w warunkach domowych protokoły komunikacji z serwerem, czyli pop3 i smtp, obsługiwane przez większość darmowych dostawców usługi pocztowej, przysłane do nas wiadomości będą pobierane ze skrzynki na serwerze do folderu „Odebrane” w naszym programie i otwierane z folderu na naszym dysku w komputerze. Główne okno programu pocztowego Mozilla Thunderbird składa się z typowych elementów, jak pasek tytułu, górne menu itd. Nas teraz interesują dwa elementy, czyli widok drzewa z listą folderów oraz lista wiadomości wyświetlona w postaci tabeli. Naciskając tabulator, natrafimy jeszcze na pasek narzędzi, który wyświetla otwarte zakładki. Będziemy pracować na jednej zakładce. Kombinacją klawiszy tabulator i Shift + tabulator możemy bardzo sprawnie przeskakiwać z widoku drzewa z folderami do listy wiadomości. Przejdźmy więc do widoku drzewa i klawiszami strzałek góra / dół zapoznajmy się z dostępnymi folderami pocztowymi. Odszukajmy własny folder o nazwie takiej jak adres naszej skrzynki na serwerze. Poniżej będą foldery z tą skrzynką związane, czyli „Odebrane”, który zawiera wiadomości pobrane z serwera i adresowane do nas, „Szkice” to zapisane szablony wiadomości, które możemy dalej wysyłać. Przydaje się to w sytuacji, gdy identyczną lub bardzo podobną wiadomość wysyłamy dość często. Możemy do niej wpisać na przykład temat i treść bez adresata i zapisać ją w tym folderze. Później otwieramy folder „Szkice”, otwieramy zapisany tam szablon wiadomości, uzupełniamy o potrzebne dane i wysyłamy. Aby zapisać tworzoną wiadomość w folderze „Szkice”, należy po jej utworzeniu nacisnąć Control + S, lub z menu „Plik” wybrać polecenie „Zapisz”. Kolejny folder to „Wysłane”. Są tam gromadzone kopie wysłanych przez nas wiadomości. W momencie wysyłania identyczna wiadomość zostanie tam zapisana. Przydaje się to bardzo, gdy chcemy odtworzyć korespondencję z przeszłości. I ostatni folder „Kosz”, działa analogicznie jak systemowy kosz. Są tam umieszczane wiadomości usunięte z folderu „Odebrane”. Dopiero skasowanie z kosza spowoduje trwałe usunięcie wiadomości z programu pocztowego. 
Jeżeli otrzymaliśmy już jakąś wiadomość, to jej odebranie zostanie oznajmione charakterystycznym dźwiękiem i wpadnie ona do folderu „Odebrane”. Ustawiamy kursor na drzewie z folderami, wybieramy „Odebrane”, teraz tabulator i jesteśmy na liście wiadomości, jakie otrzymaliśmy. Strzałkami góra / dół odczytujemy najważniejsze informacje z nagłówka każdej z nich, czyli temat i nazwę nadawcy oraz datę i godzinę jej odebrania. W wybranym widoku wiadomości są posortowane według daty i czasu odebrania. Na górze najstarsze, a na dole najnowsze wiadomości. Po tej liście poruszamy się standardowo, używając strzałek góra / dół. Dodatkowo klawiszem Home możemy przeskoczyć do nagłówka pierwszej, czyli najstarszej wiadomości, a klawiszem End do ostatniej – najnowszej. Aby otworzyć wiadomość, podświetlamy ją i naciskamy Enter. Teraz analogicznie jak na stronie WWW w przeglądarce możemy odczytywać treść naszej wiadomości. Po zakończeniu czytania zamykamy okno wiadomości, naciskając Escape i wracamy do listy wiadomości. Podświetloną, ale nie otwartą wiadomość na liście można bardzo łatwo usunąć, naciskając klawisz Delete. Jest ona wtedy usuwana z folderu „Odebrane” i przenoszona do kosza. Zasada usuwania wiadomości z innych folderów pocztowych jest taka sama. 
Wiemy już, w jaki sposób zredagować i wysłać oraz odczytać odebraną wiadomość. Teraz kilka sposobów na usprawnienie pracy z programem pocztowym. Na początek dwie bardzo często wykorzystywane funkcje, czyli „Odpowiedz nadawcy” i „Prześlij dalej”. Pierwsza z nich powoduje, że program sam tworzy nową wiadomość, adresuje ją, pobierając adres nadawcy z otwartej lub podświetlonej aktualnie wiadomości, w polu temat wstawia poprzedzony skrótem „RE:” znajdujący się tam temat. Funkcję „odpowiedz nadawcy” włączamy skrótem Control + R. Spróbujmy tym sposobem odpowiedzieć na jakąś wiadomość otrzymaną od znajomej osoby. Po włączeniu tej funkcji kursor ustawia się w polu z treścią i od razu możemy rozpocząć redagowanie treści odpowiedzi. Druga z funkcji, czyli „Odpowiedz nadawcy”, jest uruchamiana skrótem Control +F. Za jej pomocą możemy przekazać całą aktualnie podświetloną lub otwartą wiadomość innej osobie. Program otworzy okno jak do nowej wiadomości z wstawionym tematem poprzedzonym skrótem „Fw:”, treścią oraz z załącznikami, jeżeli były dołączone. Wpisujemy adres odbiorcy, któremu tę wiadomość chcemy przekazać, i wysyłamy. Możemy oczywiście dopisać coś od siebie w treści. Zauważmy, że zarówno funkcja „Odpowiedz nadawcy”, jak i „Prześlij dalej” używa standardowego okienka, takiego jak do tworzenia nowej wiadomości, częściowo je wypełniając. Jest to ogromne udogodnienie i opisane funkcje bardzo przyspieszają pracę. 
Bardzo pomocnym narzędziem usprawniającym korzystanie z poczty elektronicznej jest książka adresowa. Działa ona na podobnej zasadzie jak książka telefoniczna w komórce. Zapisujemy w niej adresy e-mail osób, z którymi korespondujemy. Opis osoby w naszej książce może zawierać również dodatkowe informacje, jak nazwa wyświetlana, adres tradycyjnej poczty, numery telefonów itp. Dla nas najważniejszy jest adres poczty elektronicznej, nazwa wyświetlana w jej nagłówku. Jeżeli dane określonej osoby są zapisane w naszej książce adresowej, możemy w dużo łatwiejszy sposób wysłać do niej wiadomość i nie musimy nigdzie poza programem pocztowym tych adresów zapisywać. Dane do książki są dodawane automatycznie, gdy wysyłamy wiadomość. Aby uzyskać podgląd książki adresowej, wybieramy z menu „Narzędzia” polecenie „Książka adresowa” lub za pomocą skrótu Shift + Control + B. Po jego wybraniu na ekranie zostanie wyświetlone okno dające możliwość zarządzania książką adresową lub wysyłanie bezpośrednio z tego miejsca wiadomości e-mail. Wszystkie osoby zapisane w naszej książce są widoczne na liście. Przeglądamy ją strzałkami góra / dół. Po podświetleniu określonej osoby możemy wyedytować cały rekord z nią związany lub wysłać do tej osoby wiadomość bez ręcznego wpisywania adresu. Aby wyświetlić dane podświetlonego rekordu do edycji, naciskamy Enter po jego podświetleniu, a jeżeli chcemy do tej osoby wysłać wiadomość, naciskamy menu kontekstowe i wybieramy strzałkami góra / dół polecenie „Napisz”. Zostanie wyświetlone znane nam już okienko tworzenia nowej wiadomości z wpisanym adresatem. Dopisujemy temat, treść i wysyłamy. To dużo prostszy sposób i gwarantujący prawidłowe zaadresowanie. Jeżeli w naszej książce są kontakty, z których dłuższy czas nie korzystamy i nie przewidujemy tego w przyszłości, możemy taki kontakt usunąć. Podświetlamy na liście ten adres i naciskamy Delete. Program zapyta o potwierdzenie, a po pozytywnej odpowiedzi usuwa wszystkie dane przypisane do tego rekordu. Dodawanie nowej osoby do książki jest też dość łatwe. Wystarczy z menu „Plik książki adresowej ” wybrać polecenie „Utwórz”, rozwinąć je i wybrać „Wizytówka”. W nowo wyświetlonym oknie trzeba wypełnić stosowny formularz danymi, które chcemy w książce przechowywać, i nacisnąć OK. Ręczne dodawanie adresów e-mail do książki adresowej nie jest najlepszym sposobem, bo jeżeli popełnimy w nim błąd, wszystkie wiadomości do tej osoby będą nieprawidłowo wysyłane. Nie opiszemy tutaj wszystkich możliwości książki adresowej, zasygnalizowaliśmy tylko do czego ona służy. Zaprezentujemy teraz inny sposób korzystania z książki adresowej, bez otwierania jej okienka, bezpośrednio z okna tworzenia nowej wiadomości. Znanym już skrótem Control + N rozpocznijmy jej adresowanie i redagowanie. Będąc w polu edycyjnym przeznaczonym na adres odbiorcy, program pocztowy sam proponuje pasujący do podanego fragmentu dalszy ciąg adresu lub nazwy wyświetlanej. Spróbujmy wpisać pierwsze litery nazwy wyświetlanej osoby, do której chcemy napisać, lub początek jej adresu e-mail i zobaczmy, jaka będzie propozycja programu. Spróbujmy wpisywać różne ciągi znaków i zaobserwujmy, jak zadziała automatyczne uzupełnianie adresu. Warto z tej pomocy korzystać. Trzeba tylko uważać, aby pomyłkowo nie wysłać wiadomości do niepowołanej osoby. 
Wszystkie wiadomości wysyłane do tej pory nie zawierały załączników. A co to właściwie jest załącznik? Załącznikiem jest dowolny plik znajdujący się w komputerze, który dołączymy do wiadomości poczty elektronicznej. Jeżeli chcemy komuś przesłać zdjęcie, dokument edytora tekstu, fragment muzyki w pliku MP3 czy dowolny inny rodzaj pliku, możemy to zrobić właśnie w ten sposób. Aby do nowo tworzonej wiadomości dołączyć plik załącznika, tworzymy ją jak do tej pory, a po uzupełnieniu wszystkich danych, takich jak adres, temat i treść, przechodzimy lewym Altem do górnego menu i wybieramy „Załącz”, rozwijamy je i w podrzędnym menu wybieramy „Plik”. Zostanie wyświetlone standardowe okienko dialogowe do otwierania pliku. Zapoznaliśmy się już wcześniej z takim okienkiem. Skrótem Shift + Tabulator przechodzimy do widoku zawartości otwartego folderu i strzałkami podświetlamy plik, który chcemy dołączyć. Teraz wystarczy nacisnąć Enter i ten plik zostanie dołączony do wiadomości. Jeśli chcemy wysłać więcej plików z jedną wiadomością, możemy opisaną wyżej procedur powtórzyć więcej razy. Można też zaznaczyć kilka plików, przytrzymując klawisz Control, w taki sam sposób jak to opisaliśmy w rozdziale o plikach i folderach.
Jeżeli otrzymamy wiadomość z załącznikiem, musimy umieć go otworzyć lub zapisać na dysku komputera. Otwieramy wiadomość i z menu „Plik” okna wiadomości wybieramy „Załącznik”. Po jego rozwinięciu pojawi się lista wszystkich plików dołączonych do wiadomości oraz polecenie do zapisania załącznika. Możemy załącznik odczytać na dwa sposoby. Otworzyć go bezpośrednio z wiadomości lub zapisać na dysku, na przykład w folderze Moje dokumenty, a następnie używając eksploratora Windows otworzyć go odpowiednim programem. Warto zapisywać pliki załącznika w sytuacji, gdy przesłany w ten sposób plik będzie nam potrzebny w przyszłości. Gdy chcemy go tylko jednorazowo przeczytać, to możemy otwierać bezpośrednio z wiadomości. Pamiętajmy, że usunięcie wiadomości usuwa ją wraz załącznikami. Jeżeli plik załącznika zapiszemy na dysku, pozostanie tam bez zmian. Okienko dialogowe, jakie pojawia się po wybraniu polecenia zapisywania załącznika, może na początku sprawić trochę trudności. Za jego pomocą wybieramy folder, do którego załączniki zostaną zapisane. Lista folderów jest w tym oknie wyświetlana w postaci drzewa. 
Poznaliśmy już najważniejsze funkcje programu do obsługi poczty elektronicznej. Możliwości Mozilla Thunderbird ma oczywiście dużo więcej. W miarę korzystania z tej aplikacji z pewnością nabierzemy coraz większego doświadczenia i będziemy poszerzać swoją wiedzę na jej temat. Warto czytać dokumentacje udostępniane na stronie projektu. Pamiętajmy, aby stale aktualizować naszego klienta poczty. Thunderbird jest ciągle rozbudowywany i aktualizowany. Korzystając z programu Mozilla Thunderbird, pamiętajmy też o nawigacji przy użyciu mechanizmów oferowanych przez NVDA. Jest to szczególnie przydatne, gdy odczytujemy nagłówki na liście wiadomości, wykorzystując jeden z rodzajów nawigacji odczytującej tekst na obiekcie okna posiadający fokus. Przy wyłączonym klawiszu Num Lock możemy klawiszami numerycznymi odczytywać cały wiersz, pojedyncze wyrazy lub znaki. Dokładny opis, jak używać tego sposobu nawigacji, zaprezentowaliśmy w rozdziale „NVDA i system Windows 7”. Zachęcamy, jak zwykle, także do korzystania z podręcznika dostarczanego z programem NVDA. Pamiętajmy też, że po treści wiadomości nawigujemy tak samo jak po stronie internetowej w przeglądarce. 
Chcemy jeszcze w rozdziale dotyczącym korzystania z Internetu opisać pokrótce FTP, czyli protokół do przesyłania plików, i przynajmniej jeden sposób korzystania z niego. Jako klienta, czyli aplikacji łączącej się z serwerem ftp, będziemy używać eksploratora Windows. Tego samego, za pomocą którego przeglądaliśmy zawartość folderów na dysku komputera. Otwórzmy dowolny folder, na przykład folder użytkownika. Następnie naciskamy klawisz funkcyjny F6 i przejdziemy do paska adresu tego okna, gdzie do tej pory była wpisana ścieżka do aktualnie otwartego folderu. Wpisujemy tam adres ftp serwera w następującej postaci: ftp://adres_serwera.pl. Oczywiście podany tu adres jest tylko przykładowy. Ważny jest początek, czyli ftp://. Przypomnijmy sobie, jak rozpoczynał się adres strony WWW. Składnia jest podobna, tylko inny protokół. Z pewnością prędzej czy później spotkamy się z takim adresem w Internecie. Protokół ftp jest wykorzystywany do przesyłania i pobierania plików z serwerów, na których są one przechowywane. Za pośrednictwem protokołu ftp mamy dostęp do zdalnych plików bardzo podobny jak przy przeglądaniu ich na dysku. Nie możemy ich jednak otwierać. Trzeba najpierw ściągnąć plik na dysk i dopiero wtedy otworzyć. Ten sposób przesyłania plików w ostatnich czasach może nie jest tak popularny jak przesyłanie danych za pośrednictwem protokołu http, ale warto wiedzieć o jego istnieniu i możliwości wykorzystania choćby w stopniu podstawowym. 
Nie wyczerpiemy tutaj możliwości wykorzystania Internetu. Nie opisujemy korzystania z komunikatorów internetowych, które w ostatnich latach zdobyły sobie ogromną popularność. Za pośrednictwem sieci Internet można słuchać radia czy oglądać telewizję. Popularne stały się również portale społecznościowe. Są one dostępne za pośrednictwem przeglądarki internetowej jak inne strony WWW. Zatem jeśli nauczymy się sprawnie nawigować po stronach i odczytywać zawarte tam treści, nie powinniśmy mieć problemów z korzystaniem z tych usług. Strony WWW rozgłośni radiowych dostępnych w Internecie często mają w swojej treści odnośniki, po wybraniu których usłyszymy w głośnikach nadawaną aktualnie audycję. 
Internet rozwija się bardzo szybko, ale chyba najczęściej korzystamy z przeglądania stron WWW. Warto więc rozpocząć od nauki obsługi przeglądarki internetowej. Dla osób niewidomych aktualnie dostępne są dwie przeglądarki: Internet Explorer i Mozilla Firefox. W zasadzie przeglądanie stron internetowych nie różni się w obu wspomnianych aplikacjach. Większe znaczenie ma używany program odczytujący zawartość ekranu. W tym podręczniku opieramy się na NVDA. Jeżeli nauczymy się na nim, to korzystanie z innych do odczytywania treści w Internecie nie będzie sprawiało nam większych trudności. Wykorzystywane mechanizmy są bardzo podobne, a podstawowe różnice polegają na zastosowanych skrótach klawiaturowych. Warto również zauważyć, że różne aplikacje odczytujące ekran lepiej radzą sobie na różnych stronach internetowych. Na szczęście dla użytkowników konkurencja pomiędzy twórcami tych aplikacji powoduje ich stały wzrost możliwości i poprawę odczytywania treści. Coraz więcej informacji pojawia się w Internecie, a jak zapowiadają niektórzy wydawcy prasy, na razie za granicą, niedługo będą zanikać papierowe ich wydania i publikowane będą wyłącznie w Internecie. Warto więc rozpocząć korzystanie z dostępu do tych treści, jeżeli pozwala nam na to rozwój technologii. 
Rozdział jedenasty – Multimedia
Komputer, dzięki wykorzystaniu stosownego oprogramowania, stał się w dzisiejszych czasach również zaawansowanym odtwarzaczem multimedialnym. Można za jego pomocą słuchać muzyki, oglądać filmy, słuchać radia czy oglądać telewizję dostępną za pośrednictwem Internetu. W naszym podręczniku skupimy się wyłącznie na odtwarzaniu różnego rodzaju plików i strumieni audio. Jest wiele aplikacji służących do odtwarzania dźwięku na komputerze zapisanego w pliku lub przesyłanego drogą internetową. Nie jesteśmy w stanie ich tutaj omówić. Skupimy się na dostarczanym wraz z systemem operacyjnym programem Windows Media Player oraz na przeglądarce Internet Explorer, która również może za pośrednictwem różnych mechanizmów odtwarzać dźwięk. 
Na początek kilka zdań o tym, jak dźwięk jest zapisywany w postaci cyfrowej w pliku lub przesyłany przez Internet w postaci tak zwanego strumienia. Warto, przynajmniej w ograniczonym zakresie, mieć świadomość, jak przebiega proces odtwarzania dźwięku i w jaki sposób dźwięki są zapisywane w postaci cyfrowej. Zwróćmy uwagę, że obok muzyki również bardzo popularne wśród osób niewidomych cyfrowe książki mówione są nagrywane w postaci plików audio. Niezależnie od tego, w jakim standardzie została przygotowana książka nagrana głosem lektora, to posiada ona warstwę audio, czyli plik dźwiękowy, dzięki któremu możemy usłyszeć jej treść. 
Teraz trochę teorii. Jeszcze kilkanaście lat temu większość nagrań, jakie odtwarzaliśmy w domowym sprzęcie grającym, była zapisywana w sposób analogowy na płytach winylowych i taśmach magnetofonowych. Od momentu pojawienia się i rozpowszechnienia płyt CD rozpoczęła się w naszych domach epoka dźwięku cyfrowego. Zasada zapisu dźwięku na płytach CD i w plikach audio jest bardzo podobna. Dźwięk cyfrowy to zbiór danych, a konkretnie zer i jedynek, za pomocą których zapisane jest wszystko to, co następnie słyszymy w głośnikach komputera, czy odtwarzacza mp3 lub CD. Dźwięk zapisany w sposób analogowy był rejestrowany w sposób ciągły, czyli wszelkie zmiany brzmienia czy natężenia dźwięku zapisywane były płynnie, tak jak następowały w rzeczywistości. W przypadku zapisu cyfrowego musimy podzielić czas, w jakim dźwięk jest rejestrowany, a później odtwarzany, na tak zwane próbki. Próbka powinna trwać tak krótko, aby nasze ucho nie było w stanie usłyszeć, że dźwięk jest tak podzielony i dzięki temu nadal odbieramy odtwarzane dźwięki w sposób płynny. Dla dźwięków zapisywanych na płytach CD przyjęto zasadę, że w ciągu jednej sekundy będzie odtwarzanych 44 100 próbek. W plikach audio ten parametr może być różny. Zależność jest taka, że im mniej próbek w ciągu sekundy, tym gorsza jakość dźwięku. W telefonii cyfrowej dla porównania stosuje się najczęściej 8000 próbek na sekundę dla przesyłania głosu podczas rozmowy. Ten parametr będziemy dalej nazywać częstotliwością próbkowania. Przyjęło się, że podaje się ją w hercach, czyli ilości próbek na sekundę, gdzie 1 Hz to jedna próbka w ciągu sekundy, a 44 100 próbek w ciągu sekundy to odpowiednio 44 100 Hz lub inaczej 44,1 kHz. W warunkach domowego sprzętu grającego nie ma sensu korzystania z większej częstotliwości próbkowania niż 48 kHz, a 44,1 kHz wydaje się być optymalne dla muzyki. Syntezatory mowy współpracujące z programami odczytującymi ekran dla porównania najczęściej stosują 22,05 lub 16 kHz i generowane przez nie komunikaty są wystarczającej jakości. Pamiętajmy, że im większa częstotliwość próbkowania, tym zasadniczo lepsza jakość dźwięku, ale również większa ilość danych potrzebna do zapisania dźwięku o tym samym czasie trwania. Mamy więc pierwszy parametr opisujący dźwięk cyfrowy. Kolejny bardzo istotny to ilość kanałów. Dla muzyki w jakości CD przyjęto, że dźwięk zapisujemy stereo, czyli w dwóch niezależnych kanałach. Jeden gra w jednym głośniku, a drugi w drugim. Oczywiście są zsynchronizowane i mają wspólny czas odtwarzania. W danym momencie dla każdego kanału jest odtwarzana ta sama próbka, licząc od początku. W zależności od tego, co jest zarejestrowane cyfrowo, nie zawsze jest sens rejestrowania dwóch kanałów. Jeżeli nagrywamy głos z jednego źródła, na przykład lektora czytającego książkę, czy generowany syntetyczny głos z komputera, to efekt stereo jest mało istotny, a powoduje podwojenie ilości odtwarzanych próbek. Wszystko zależy od potrzeb i okoliczności nagrania. Teraz zajmiemy się w dużym uproszczeniu samą próbką. Co to właściwie jest i jak ją rozumieć. Próbka to niepodzielna jednostka w cyfrowym zapisie dźwięku opisująca, jakie brzmienie ma być wygenerowane podczas jej trwania, a czas jej trwania został określony przez opisany wyżej parametr, czyli częstotliwość próbkowania. Jeżeli przyjmiemy, że odtwarzamy 44 100 próbek na sekundę, to podzielmy sobie sekundę na taką ilość części i nasza próbka to pewne stałe brzmienie odtwarzane w tym czasie. 
A skąd bierze się ta próbka i w jaki sposób jest ustalana jej wartość. Podczas nagrywania dźwięku, gdy na przykład mówimy do mikrofonu, powstaje w nim sygnał elektryczny odzwierciedlający fale akustyczne. Ten sygnał za pomocą specjalnych układów elektronicznych, zwanych przetwornikami analogowo-cyfrowymi, jest dzielony właśnie na nasze próbki. Wspomniany układ elektroniczny przetwarza w ustalonym czasie sygnał elektryczny na liczbę, która opisuje brzmienie. Ta wartość liczbowa to właśnie nasza próbka. Dzieje się to bardzo szybko, zgodnie z ustaloną wcześniej częstotliwością próbkowania, czyli na przykład 44 100 razy na sekundę. Jeżeli dźwięk jest stereo, to powstają dwie próbki jednocześnie, jedna dla prawego, a druga dla lewego kanału. Następnie nasze próbki są zapisywane do pliku, jaki powstaje na dysku w komputerze. Później te próbki możemy odtwarzać, stosując tę samą częstotliwość próbkowania, tylko przetwarzamy sygnał w drugą stronę z cyfrowego na analogowy w stosownym przetworniku i w głośnikach usłyszymy nagrany wcześniej dźwięk. Syntezatory mowy tworzą próbki na podstawie bardzo skomplikowanych algorytmów, opierając się na bazie dźwięków wcześniej zapisanych. Do zrozumienia podstaw zapisu dźwięku cyfrowego musimy jeszcze wiedzieć, że próbka może mieć różny rozmiar. Podczas tworzenia dźwięku cyfrowego w postaci liczby zapisywane jest brzmienie. Czyli znowu do konkretnej wartości liczbowej zostanie przypisany liniowo zmieniający się dźwięk. Zatem im większy zakres liczbowy próbki, tym wierniejsze odzwierciedlenie rzeczywistego brzmienia w czasie jej trwania. Dla zapisu dźwięku w jakości płyty CD dla każdej próbki stosuje się liczby od 0 do 65 535. Każda próbka to liczba z tego zakresu. W systemie dwójkowym, jakim posługuje się komputer i odtwarzacz CD, do zapisania takiej próbki potrzebne jest 16 bitów, czyli dwa bajty. W profesjonalnych zastosowaniach stosuje się większe zakresy próbek, a gdy nie zależy nam na jakości, można też rozmiar próbki zmniejszać. Obowiązuje tutaj zasada, że im większy zakres liczbowy możliwy do zapisania w próbce, tym wierniejsze zapisanie dźwięku i odwrotnie. 
Podsumowując, dla jakości płyty CD przyjęło się, że próbka to 16 bitów, czyli liczba z zakresu od 0 do 65 535 na jeden kanał, a tych próbek na sekundę będzie 44 100. Aby zapisać jedną sekundę dźwięku cyfrowego z jakością taką jak na płycie CD, będziemy potrzebowali więc 44 100 próbek na kanał. Gdy dźwięk jest stereo, to dla dwóch kanałów 88 200 próbek. Każda próbka to liczba z podanego wyżej zakresu. Komputer do zapisania w systemie dwójkowym takiej liczby potrzebuje dwóch bajtów. Czyli aby zapisać 88 200 próbek na sekundę, zajmiemy na dysku 176 400 bajtów  co w zaokrągleniu wynosi ok. 172 kilobajtów. Jeżeli przyjmiemy, że przeciętna cyfrowa książka mówiona trwa kilkanaście godzin, to w celu zobrazowania, policzmy, ile miejsca na dysku komputera potrzebowalibyśmy do zapisania takiej książki. Zakładamy więc, że czas trwania to 15 godzin, nagranie z jakością CD, częstotliwość próbkowania 44,1 kHz, rozmiar próbki 16 bitów, czyli dwa bajty na kanał, dźwięk stereo, a więc dwa kanały. Cała książka mówiona zapisana cyfrowo z powyższymi parametrami zajęłaby na dysku komputera około 9 GB, czyli bardzo dużo. Gdybyśmy chcieli nagrać całą taką przykładową książkę, stosując standard zapisu dla płyt CD, to potrzebowalibyśmy ich kilkanaście. Co prawda obecnie stosowane dyski są w stanie pomieścić pliki takich rozmiarów, ale kopiowanie czy archiwizowanie takich dużych plików jest bardzo problematyczne. Widzimy, że zapis cyfrowy może być niezwykle wymagający w stosunku do nośników danych. Trudno byłoby sobie także wyobrazić możliwość przesyłania takich ilości danych za pośrednictwem Internetu i odtwarzanie takiego pliku w czasie rzeczywistym podczas słuchania radia czy muzyki. 
Pojawił się więc pomysł kompresowania próbek dźwiękowych w celu zmniejszenia ilości danych niezbędnych do zapisania cyfrowego dźwięku na dysku w komputerze lub przesłania go za pośrednictwem Internetu. Przykładem takiego skompresowanego pliku audio jest bardzo popularny format MP3 czy OGG lub inne opracowane przez producentów sprzętu i oprogramowania odtwarzającego dźwięk zapisany cyfrowo. Pamiętajmy, że zawsze źródłem danych są próbki dźwiękowe, takie jak opisane powyżej. Stosując bardzo skomplikowane algorytmy cyfrowe, próbki są odpowiednio przetwarzane. W wyniku czego otrzymujemy wielokrotnie mniejszy zbiór danych pozwalający odtworzyć ten sam dźwięk. Jednak przed odtworzeniem tych próbek, odpowiedni program musi najpierw zdekompresować plik MP3, OGG lub inny skompresowany. W wyniku tej dekompresji znowu otrzymujemy znane nam już próbki dźwiękowe, które są przesyłane do przetwornika cyfrowo-analogowego znajdującego się w karcie dźwiękowej komputera, który z kolei na podstawie danych cyfrowych generuje słyszalne dla nas dźwięki, wzmacniacz je wzmacnia i w głośnikach możemy słuchać ulubionej muzyki lub książki mówionej. 
Podsumowując, w uproszczeniu proces powstawania skompresowanego pliku audio przebiega następująco: Najpierw nagrywany jest dźwięk przy użyciu mikrofonu lub z innego źródła, przetwornik analogowo-cyfrowy, jaki znajduje się w karcie dźwiękowej komputera, tworzy składający się z próbek plik nieskompresowany. Następnie za pomocą specjalnie do tego celu przeznaczonych aplikacji możemy ten plik skompresować, na przykład do formatu MP3 lub OGG, i w tej postaci już dużo wygodniej przechowywać muzykę lub książki audio. Jeżeli zapragniemy posłuchać takiej muzyki lub książki za pomocą odtwarzacza, na przykład takiego jak Windows Media Player, otwieramy za jego pomocą ten plik i nasz program, korzystając z odpowiednich mechanizmów, dekompresuje, a następnie przesyła do karty dźwiękowej próbki dźwięku już zdekompresowane. Jeżeli słuchamy radia internetowego, to nadawca w czasie rzeczywistym, czy to odtwarzając muzykę z płyty, czy mówiąc do mikrofonu przy użyciu oprogramowania na swoim komputerze, tworzy skompresowany dźwięk cyfrowy w odpowiednim formacie, przesyła go od razu za pośrednictwem Internetu. Nasz komputer podłączony do odpowiedniego serwera pobiera ten skompresowany plik, program na naszym komputerze, na przykład Windows Media Player, dekompresuje dane i wysyła próbki do naszej karty dźwiękowej, a w głośnikach słuchamy ulubionej stacji nadającej w sieci. 
Tak to się odbywa w ogromnym uproszczeniu. W rzeczywistości ilość operacji jest dużo większa i są one bardzo skomplikowane. Na szczęście, aby móc słuchać muzyki czy słów zapisanych w tych plikach, nie musimy się na tym wszystkim znać. Warto jednak poznać ogólne zasady, jak to wszystko działa. 
Na koniec teoretycznego wprowadzenia napiszemy jeszcze kilka zdań o kompresowaniu plików audio. Jak już wspomnieliśmy, w celu zmniejszenia ich rozmiarów i ułatwienia przesyłania danych oraz ich przechowywania pliki audio są kompresowane. Najbardziej znane formaty to MP3 czy OGG, ale jest też wiele innych. Algorytmy kompresji dla każdego formatu są co prawda inne, ale zasada jest dla wszystkich bardzo podobna. Najbardziej rozpowszechnił się format MP3 i posłużymy się tym formatem jako przykładem. Musimy sobie na początek wyjaśnić, że każda tego rodzaju kompresja powoduje straty. Oznacza to, że plik audio w postaci próbek, który nigdy nie był kompresowany będzie lepszej jakości w porównaniu z takim, który najpierw kompresujemy, a następnie dekompresujemy w celu jego odtworzenia. Są też kompresje bezstratne, ale przy ich użyciu nie osiągniemy takiego efektu zmniejszenia wielkości pliku i są raczej rzadko stosowane w warunkach amatorskich. Te straty, o których wspomnieliśmy, mogą być na tyle nieznaczne, że przeciętny odbiorca nawet ich nie usłyszy. Wszystko jednak zależy od stopnia kompresji. Ogólna zasada jest taka, że im bardziej skompresujemy dane, tym bardziej pogorszy się jakość odtwarzanego później pliku. Parametrem określającym stopień kompresji jest tak zwany bitrate. Podajemy go w ilościach bitów, jakie trzeba przesłać na sekundę, aby zapewnić nieprzerwane odtwarzanie dźwięku. Dobór tego parametru jest uzależniony głównie od tego, jak mocno chcemy zmniejszyć plik i na ile jesteśmy skłonni pogorszyć jakość dźwięku. Stosowane w praktyce wartości bitrate mieszczą się w zakresie pomiędzy 32 a 320 kilobitów na sekundę. Najniższą z podanych wartości można stosować do mowy i nie zaleca się jej do muzyki. Parametrów, jakie podaje się podczas kompresowania plików, jest dużo więcej. Nie będziemy ich jednak tutaj wszystkich opisywać. Celem niniejszego rozdziału jest opisanie sposobów odtwarzania skompresowanych już plików audio, a nie ich tworzenie. Osoby zainteresowane zagadnieniem kompresji i aplikacjami wykorzystywanymi do tego celu odsyłamy do zasobów Internetu. 
Ten krótki wstęp teoretyczny pozwoli zrozumieć zasadę działania aplikacji do odtwarzania multimediów. W codziennej pracy z komputerem najczęściej będziemy spotykać się z plikami skompresowanymi. Taki plik idealnie nadaje się również do transmisji przez Internet. Nie wymaga łącza o dużej przepustowości i składa się z tak zwanych ramek. Odtwarzanie możemy rozpocząć od dowolnej ramki. Ramka to w przypadku pliku MP3 fragment danych, który po dekompresji pozwala na odtwarzanie około 26 milisekund dźwięku. Nie będziemy oczywiście omawiać pełnej struktury ramki, ale warto wiedzieć o jej istnieniu. 
Przejdziemy teraz do odtwarzania plików znajdujących się na dysku naszego komputera oraz do odtwarzania skompresowanych strumieni audio z Internetu. Jak w przypadku innych aplikacji, również tu użytkownicy mają różne preferencje związane z programami do odtwarzania multimediów. My rozpoczniemy od aplikacji dostarczanej wraz z systemem Windows 7, czyli Windows Media Player w wersji 12. Rozwińmy menu start i przypnijmy do niego ten program znajdujący się standardowo we wszystkich programach. Następnie po jego uruchomieniu na ekranie zostanie wyświetlone główne okno aplikacji. W klasycznym widoku jest dość wygodne w użyciu za pomocą klawiatury. Nieco inaczej zostało tutaj zorganizowane górne menu. Po przejściu lewym Altem, pomiędzy grupami poleceń przechodzimy klawiszami strzałek góra / dół, a wybrane menu rozwijamy strzałką w prawo. Po rozwinięciu znowu po menu poruszamy się strzałkami góra / dół. Najczęściej jest nieco inaczej. Trzeba o tym pamiętać. Aby odtworzyć plik znajdujący się w dowolnym folderze na dysku, wybieramy z menu „Plik” polecenie „Otwórz” lub zamiennie skrót Control + O. Zostanie wyświetlone standardowe okienko dialogowe do otwierania plików. Klawiszem Shift + Tab przechodzimy do widoku listy z zawartością folderu. W znany już sposób poruszamy się po tego rodzaju liście, czyli naciskając Backspace przechodzimy poziom wyżej w strukturze folderów, a na podświetlonym folderze Enter, aby wyświetlić jego zawartość. Gdy podświetlimy plik audio w obsługiwanym przez program formacie i naciśniemy Enter, po krótkiej chwili w głośnikach usłyszymy dźwięki zapisane w tym pliku. Ten sam plik można odtworzyć, wykorzystując znany już eksplorator Windows. Otwieramy za jego pomocą folder, w którym ten plik audio się znajduje, i naciskamy Enter po wcześniejszym podświetleniu pliku. Program Windows Media Player standardowo jest domyślnym odtwarzaczem multimediów w systemie Windows 7. Jeśli otwieramy plik audio z poziomu eksploratora, zostanie uruchomiony Windows Media Player i po chwili rozpocznie się odtwarzanie wybranego pliku. Gdy wybrany plik jest już otwarty, niezależnie jakim sposobem, dostępne stają się funkcje programu związane z odtwarzaniem, takie jak: zatrzymywanie, pauza, przewijanie, regulacja głośności czy przyśpieszanie lub zwalnianie odtwarzania. Każdą z wymienionych funkcji programu można wywołać na dwa sposoby, albo z górnego menu, albo za pomocą skrótu klawiaturowego. Wszystkie te polecenia znajdują się w menu „Odtwórz”. Aby wstrzymać odtwarzanie lub rozpocząć wstrzymane wcześniej, wybieramy „Odtwórz / wstrzymaj” (skrót Control + P). Do zatrzymania służy polecenie „Zatrzymaj” (skrót Control + S). W menu „Odtwórz” mamy trzy polecenia do zmiany tempa odtwarzania. Jest to zmiana tempa bez straty jakości dźwięku. Aby przyspieszyć, rozwijamy „Szybkość odtwarzania” i wybieramy „Szybko” lub za pomocą skrótu Shift + Control + G. Do zwalniania prędkości wybieramy polecenie „Wolno” lub skrót Shift + Control + S. Aby powrócić do standardowej prędkości, wybieramy „Normalnie” lub skrót Shift + Control + N. Do regulacji głośności musimy rozwinąć „Głośność” w menu „Odtwórz” i wybrać stosowne polecenie lub korzystać ze skrótów. Regulacja głośności jest oparta na klawiszach funkcyjnych. F8 scisza, F9 podgłaśnia, a F7 zupełnie wycisza odtwarzanie. Po włączeniu wyciszania plik jest nadal odtwarzany, tylko tego nie słyszymy. 
Do tej pory odtwarzaliśmy plik znajdujący się na dysku w dowolnym folderze. Jak już pisaliśmy, coraz popularniejsze staje się nadawanie dźwięku w postaci transmisji strumieniowej za pośrednictwem Internetu. Z punktu widzenia programu odtwarzającego różnica polega na tym, że źródłem danych do dekompresji i odtworzenia nie jest zbiór danych na dysku, tylko kolejne ramki przesyłane z podanej przez użytkownika lokalizacji w sieci Internet. Aby móc odtwarzać sygnał nadawany w Internecie, musimy znać dokładny adres tego strumienia. Jest on bardzo podobny do adresu strony WWW. Adresy takich strumieni są publikowane zwykle na stronach internetowych poszczególnych nadawców. Polecamy skorzystanie z wyszukiwarki internetowej, jeśli znamy tylko nazwę stacji radiowej nadającej w Internecie. Często też nadawcy umieszczają specjalne odnośniki na swojej stronie, które pozwalają na szybkie rozpoczęcie odtwarzania. W zależności od zastosowanej metody, wybranie tego odnośnika może spowodować uruchomienie domyślnej aplikacji multimedialnej lub rozpoczęcie odtwarzania bezpośrednio za pomocą przeglądarki internetowej. Jeżeli mamy swoje ulubione stacje nadające w sieci, to warto zdobyć adres pozwalający na bezpośrednie podłączenie się do strumienia audio bez konieczności otwierania strony WWW. Możemy wtedy uruchomić Windows Media Player. Następnie z menu „Plik” wybieramy polecenie „Otwórz adres URL”. Wpisujemy w polu edycyjnym okienka dialogowego do otwierania ten adres i naciskamy Enter. Po krótkiej chwili usłyszymy w głośnikach dźwięk. Aby nie było potrzeby wpisywania za każdym razem tego adresu, można go zapisać na dysku w specjalnie utworzonym w tym celu pliku, wybierając z menu „Plik” polecenie „Zapisz listę teraz odtwarzanych jako”. Po wybraniu tego polecenia zostanie wyświetlone standardowe okienko dialogowe do zapisywania. Wybieramy folder, do którego plik będzie zapisany, następnie w polu edycyjnym z nazwą pliku wpisujemy nazwę, tak aby była czytelna na przyszłość, i naciskamy Enter. Domyślnie adres odtwarzanego strumienia audio jest zapisywany w pliku typu WPL. Można go zmienić na M3U. Jeżeli z poziomu eksploratora podświetlimy ten plik i naciśniemy Enter, to system zachowa się podobnie jak podczas otwierania pliku MP3. Zostanie uruchomiony Windows Media Player i od razu rozpocznie się odtwarzanie strumienia, którego adres był zapisany w tym pliku. Tym sposobem możemy sobie zapisać swoje ulubione stacje radiowe, każdą w innym pliku i szybko je otwierać. Zwróćmy uwagę, że jeżeli odtwarzamy strumień, a nie dane z pliku z dysku komputera, to pewne polecenia do odtwarzania nie są dostępne. Nie można przyspieszać i zwalniać odtwarzanego dźwięku. Jest to zrozumiałe, bo nasz program odtwarza dźwięki w czasie rzeczywistym i nie ma dostępu do danych tak jak przy odtwarzaniu pliku z dysku. Różne stacje radiowe nadają swoje strumienie, korzystając z różnych rodzajów kompresji. Dla słuchacza nie ma to jednak większego znaczenia, bo to program Windows Media Player rozpozna parametry nadawanego strumienia i odpowiednio go zdekompresuje. 
Często za pomocą opisywanej aplikacji odtwarzamy muzykę zapisaną na płytach CD. Należy rozróżnić płytę z muzyką typu CD AUDIO i nagrane na podobną płytę pliki skompresowane na przykład MP3. Jeśli mamy zwykłą płyte CD AUDIO, to wystarczy włożyć ją do napędu i system sam rozpozna odpowiedni format, uruchomi Windows Media Player i rozpocznie się odtwarzanie. Możemy też samodzielnie włączyć odtwarzanie, wybierając polecenie „DVD, VCD lub CD AUDIO” z menu „Odtwórz”. Pozostałe operacje podczas odtwarzania takiej płyty są analogiczne jak dla odtwarzania muzyki z pliku na dysku komputera. 
Bardzo przydatną funkcją programu Windows Media Player jest możliwość zgrania dźwięku z płyty CD AUDIO do skompresowanego pliku i zapisanie jej na dysku. Przyda się to, jeśli chcemy słuchać swojej ulubionej muzyki bez konieczności wkładania płyty do napędu w komputerze. Jeżeli używamy przenośnego odtwarzacza mp3, to te same, zgrane pliki można skopiować do pamięci takiego urządzenia. Przed rozpoczęciem zgrywania danych z płyty wybierzmy format pliku skompresowanego, do jakiego program będzie zapisywał dźwięk. W tym celu z menu „Narzędzia” uruchamiamy polecenie „Opcje” i w zakładce „Zgraj muzykę” wyświetlonego okienka wybieramy na liście format MP3. Będziemy mieli gwarancję, że odtworzy go najwięcej urządzeń przenośnych i programowych odtwarzaczy w systemie Windows. Na kontrolce „Jakość audio” możemy pozostawić domyślną wartość 128 kilobitów na sekundę. Jeżeli chcemy poprawić jakość zgrywanej muzyki, to zwiększamy ten parametr, a jeśli możemy sobie pozwolić na zmniejszenie, to zmniejszamy. Pamiętajmy, że im wyższy bitrate, tym lepsza jakość nagrania i większy zgrywany plik. Te zależności omówiliśmy w części teoretycznej w tym rozdziale. Oznaczmy jeszcze pole wyboru „Wysuń dysk CD po ukończeniu zgrywania”. Wtedy w prosty sposób zorientujemy się, że zgrywanie zostało zakończone, bo otworzy się napęd z płytą. Możemy teraz przystąpić do zgrywania. Płyta, z której będziemy zgrywać muzykę, musi być włożona do napędu. Aby uruchomić zgrywanie, należy przejść do okienka nawigacji biblioteki. Kursor jest tam automatycznie ustawiony po uruchomieniu Windows Media Player, gdy płyta CD jest w napędzie. Teraz klawiszami strzałek wybieramy naszą płytę. Powinien być tytuł lub informacja „Nieznany album”. Podświetlamy ten element, włączamy menu kontekstowe i wybieramy z niego polecenie do zgrywania muzyki. Proces zgrywania ścieżek na płycie może potrwać nawet kilka minut. Po zakończeniu płyta zostanie wysunięta, a na dysku pojawią się pliki MP3, każdy utwór w oddzielnym pliku. Zostaną one zapisane w folderze „Moja muzyka”. Folder docelowy można wybrać, korzystając z okna dialogowego „Opcje” i zakładki opisywanej wyżej. 
To wszystkie podstawowe funkcje programu Windows Media Player, jakie chcieliśmy zaprezentować w celu rozpoczęcia korzystania z tej aplikacji. Jego możliwości są oczywiście dużo większe i jak zwykle zachęcamy do zapoznania się z nimi w przyszłości. Można za jego pomocą oglądać filmy w różnych skompresowanych formatach i z płyt DVD. Mamy nadzieję, że część teoretyczna zawarta w tym rozdziale pozwoli początkującym użytkownikom z większą świadomością korzystać z plików multimedialnych oraz płyty CD i strumieni nadawanych za pośrednictwem sieci Internet. 
Rozdział dwunasty – Praca na kilku oknach 
System operacyjny Windows 7 jest wielozadaniowy. Możemy dzięki temu uruchamiać wiele programów jednocześnie, a system sam rozdziela wszystkie zasoby, aby poszczególne aplikacje miały optymalne warunki pracy. Wiele programów działa w tle niezauważalnie i są one uruchamiane podczas startu systemu, a ich listę udostępnia nam menedżer zadań. Wielozadaniowość systemu Windows umożliwia nam uruchamianie kilku aplikacji jednocześnie. Możemy też przełączać się z jednej na drugą czy przesyłać dane z jednej do drugiej. Poznaliśmy już kilka aplikacji, zarówno dostarczanych wraz z systemem operacyjnym, jaki takich, które trzeba doinstalować. Teraz uruchomimy kilka znanych już programów i nauczymy się korzystać z nich, przełączając się z okna jednej aplikacji do kolejnej. Jest to bardzo wygodne. Często użytkownik uruchamia klienta poczty elektronicznej, który cały czas działa w tle i na bieżąco sprawdza, czy są nowe wiadomości, a w drugim oknie pracuje nad dokumentem tekstowym lub przegląda strony internetowe w przeglądarce Internet Explorer. Może być też tak, że redagując dokument, potrzebujemy podglądu kilku innych dokumentów z notatkami. Możemy wtedy otworzyć nawet kilka okien edytora z różnymi dokumentami tekstowymi. Możliwości jest dużo i taki sposób korzystania z programów bardzo ułatwia i przyspiesza pracę. Praca na kilku oknach pozwala też na łatwą wymianę danych pomiędzy aplikacjami. Możemy na przykład treść opublikowaną na stronie WWW skopiować do dokumentu tekstowego czy treści z tego dokumentu do wiadomości e-mail. Do takich wymian informacji będziemy używać znanego już schowka i metody kopiuj – wklej, o której pisaliśmy w rozdziale o edytorach tekstu. Zwróćmy uwagę, że jedną z aplikacji, która stale działa w tle, jest NVDA lub inny program odczytujący zawartość ekranu i dzięki temu nasz system operacyjny jest stale udźwiękowiony. Do przełączania pomiędzy oknami różnych aplikacji wykorzystamy skrót klawiaturowy lewy Alt + Tabulator. Trzymamy cały czas wciśnięty lewy Alt i naciskamy Tabulator. Po każdym jego naciśnięciu NVDA oznajmi nam, na jakie okienko teraz się przełącza. Dopiero gdy zwolnimy Alt, właśnie to okno zostanie uaktywnione i od tej pory pracujemy na tak wybranej aplikacji. Jak wspomnieliśmy, niektóre programy są w systemie Windows uruchamiane, bez możliwości przełączenia się na nie w opisany wyżej sposób. Jedną z nich jest NVDA. Skrótem Alt + Tabulator nie dostaniemy się do jej okna. Okienko zawierające menu z możliwością wyświetlenia ustawień czy pomocy NVDA, jak pamiętamy, uaktywniamy skrótem NVDA + N. Aby była możliwość przełączania się pomiędzy oknami działających aplikacji, musimy je oczywiście wcześniej uruchomić. Uruchamiamy je w sposób już znany, wykorzystując ikonki przypięte do menu start lub znajdujące się na pulpicie. Jeżeli mamy już działającą jakąś aplikację lub kilka aplikacji i okienka zasłaniają pulpit, najszybszym sposobem uaktywnienia pulpitu i zminimalizowania wszystkich okien będzie zastosowanie skrótu Windows + D. Podczas pracy z kilkoma aplikacjami jednocześnie, pamiętajmy, aby nie uruchamiać ich zbyt dużo i ograniczyć się do tych, które podczas pracy są naprawdę potrzebne. Nie zawsze w tle musi działać program pocztowy i nie zawsze pisząc coś w edytorze, musimy mieć szybki dostęp do wielu innych dokumentów. Wszystko zależy od okoliczności.
W rozdziale, w którym opisywaliśmy pasek zadań i menu start, wspomnieliśmy, że aplikacje można również uruchamiać z paska zadań. Mogą być do niego przypięte skróty do programów na stałe i wtedy, naciskając klawisz Windows + numer przypiętego do paska skrótu, możemy również uruchomić aplikacje. Jeżeli na przykład jako pierwszy skrót na tym pasku jest eksplorator Windows i został już uruchomiony, to ponowne naciśnięcie klawiszy Windows + 1 już go nie uruchomi, tylko uaktywni wcześniej uruchamiane okno tej aplikacji. Jest to kolejny sposób przełączania się pomiędzy oknami uruchomionych programów. Jest on może mniej wygodny, bo trzeba pamiętać, jaki skrót jest kolejno na pasku. Wydaje się, że wykorzystując Alt + Tabulator, łatwiej realizować tą operację, chociaż gdy otwartych okien jest dużo, to trzeba czasami dość długo szukać tego właściwego. 
Wiemy już, jak korzystać z dobrodziejstwa pracy na kilku oknach i jak je przełączać, używając wyłącznie klawiatury. Nauczymy się teraz bardzo prostego sposobu wymiany danych pomiędzy uruchomionymi aplikacjami przy użyciu schowka. Schowek już poznaliśmy i metody zaznaczania treści na wyświetlanym dokumencie również. Do zademonstrowania jak z tej wymiany danych korzystać, będziemy potrzebowali dwóch uruchomionych aplikacji. Poznaliśmy już dwa edytory tekstu Notatnik i WordPad. Po ich uruchomieniu wpiszmy do Notatnika krótki tekst. Teraz, mając aktywny Notatnik, zaznaczmy go i skopiujmy do schowka. Możemy zaznaczać dowolny jego fragment znanymi już skrótami lub zaznaczyć całość dokumentu skrótem Control +A. Gdy zaznaczony tekst jest w schowku, skopiowany za pomocą Control + C lub przeniesiony Control + X, przełączamy się na WordPad i wklejamy analogicznie jak to robiliśmy, w jednym z poprzednich rozdziałów, w obrębie jednego dokumentu skrótem Control + V. Obrazuje to zasadę działania wymiany danych pomiędzy oknami różnych aplikacji. Możemy tym sposobem skopiować lub przenieść treść z edytora tekstu do nowo tworzonej wiadomości poczty elektronicznej. Możemy również, korzystając z tego samego mechanizmu, skopiować treść opublikowaną na stronie WWW do edytora. Nie ma natomiast możliwości wklejania czegokolwiek do dokumentów przeznaczonych tylko do odczytu, takich jak na przykład strony WWW czy dokumenty typu pdf. Ale gdy na stronie internetowej jest formularz z polem edycyjnym, to już do takiego obiektu powyższym sposobem można wklejać tekst. Jak widzimy, ta stosunkowo prosta metoda daje dość duże możliwości wymiany informacji. Pracujemy tutaj z oczywistych powodów głównie na tekstach, ale podobne zasady obowiązują dla grafiki czy innych formatów danych. Gdybyśmy pracowali na edytorach dźwięku, to również tutaj, korzystając ze schowka, kopiuje się i przenosi fragmenty plików audio. Programy graficzne też mają podobne możliwości zaznaczania, kopiowania i wklejania. Zachęcamy początkujących użytkowników do nabierania nawyku pracy na kilku oknach jednocześnie, jak widzimy, nie jest to trudne i może bardzo usprawnić codzienną pracę z komputerem. 
Rozdział trzynasty – Drukowanie
Drukowanie w systemie operacyjnym Windows jest stosunkowo proste. Drukarki używane w warunkach domowych są najczęściej podłączane do komputera za pośrednictwem portu USB. Coraz częściej stosuje się też drukarki sieciowe, dzięki czemu możemy drukować, korzystając z bezprzewodowej sieci komputerowej. Drukarka jest wtedy podłączona bezpośrednio do urządzeń sieciowych. Na łamach tego podręcznika nie będziemy poruszać kwestii instalowania i konfigurowania drukarki. Zakładamy, że Czytelnik posiada sprawną, podłączoną i zainstalowaną drukarkę. W ostatnich latach ceny tych urządzeń znacznie spadły i jest bardzo duży wybór marek i modeli przeznaczonych do pracy w warunkach domowych. Doświadczenie pokazuje, że drukarka laserowa jest wygodniejsza dla osoby niewidomej, nawet po dłuższej bezczynności nie ma problemów z pogorszeniem się jakości druku. Tego typu drukarki z reguły umożliwiają wydrukowanie większej ilości kopii niż atramentowe i samodzielna wymiana tonera jest mniej kłopotliwa. Wydaje się, że są one też mniej niezawodne. Ale jak zwykle preferencje w tej kwestii i doświadczenia użytkowników są bardzo różne. 
Przejdźmy teraz do samego procesu drukowania. Praktycznie wszystkie programy, które opisywaliśmy w naszym podręczniku, posiadają funkcję drukowania. Edytory tekstu, takie jak Notatnik i WordPad, przeglądarka Internet Explorer czy program pocztowy Mozilla Thunderbird, również potrafią drukować swoje dokumenty. Wszystkie aplikacje, które posiadają funkcję drukowania, korzystają z tych samych mechanizmów i wysyłają dokument w postaci zrozumiałej dla oprogramowania drukarki. Z uwagi na fakt, że z jednej drukarki może korzystać większa ilość aplikacji i w dodatku mogą wysyłać dokumenty do wydruku niezależnie od siebie, każdy dokument jest ustawiany w kolejce i drukowany w całości jeden po drugim, strona po stronie. Nawet gdy drukarka jest w trakcie drukowania, można wysyłać do niej następny dokument. Gwarantuje to, że pomimo dostępności jednej drukarki dla wielu programów, nie dochodzi do konfliktu. Jest to jeszcze istotniejsze w przypadku drukarek sieciowych, z których mogą korzystać jednocześnie wszyscy użytkownicy lokalnej sieci komputerowej. Opisujemy to w sposób bardzo uproszczony, tylko w zakresie niezbędnym dla prawidłowej obsługi drukowania. Gdy więc wydamy w programie polecenie drukowania, nasz dokument trafia do kolejki i nie musimy się specjalnie przejmować stanem drukarki, czy jest wolna czy zajęta. Ważne, aby była sprawna i włączona i żeby nie zabrakło papieru w podajniku.
W panelu sterowania systemu operacyjnego pod ikonką „Urządzenia i drukarki” możemy obejrzeć i zmodyfikować ustawienia związane z drukarkami. W systemie może być zainstalowanych więcej drukarek. Można też tam podejrzeć wspomnianą kolejkę wydruku. W zasadzie, jeśli wszystko działa poprawnie, nie ma potrzeby zaglądać do tego okienka. Ale jeśli coś pójdzie nie tak i będziemy musieli na przykład anulować wydruk dokumentów czekających w kolejce lub zmienić pewne ustawienia drukarki, bez otwarcia tego okienka się nie obejdzie. W rozdziale zatytułowanym „Panel sterowania – najważniejsze informacje” bliżej opiszemy to okienko i jego obsługę. 
Zanim przejdziemy do właściwego drukowania, chcielibyśmy wspomnieć o bardzo przydatnych programach, a mianowicie drukarkach wirtualnych – programowych. Są to specjalne aplikacje, których zadaniem jest emulowanie w systemie operacyjnym drukarki. Z perspektywy programu, za pomocą jakiego drukujemy, na przykład edytora tekstu czy przeglądarki internetowej, nie ma żadnej różnicy, na jakiej drukarce będzie drukować. Wynikiem pracy drukarki wirtualnej jest plik, najczęściej w formacie pdf, czyli przeznaczony tylko do odczytu, który zawiera wszystkie wydrukowane strony dokumentu. Wydruk nie jest więc wysyłany do sprzętowej drukarki i nie powstaje jego papierowa kopia, tylko plik pdf wyglądający identycznie jak papierowy wydruk. Jest dużo tego typu programowych drukarek, w tym również darmowych. Na potrzeby tego podręcznika będziemy używać programu PDF Creator, który jest dostępny pod adresem http://www.pdfforge.org/. Aby z niego korzystać, trzeba go pobrać i zainstalować na swoim komputerze. Można oczywiście użyć innej tego rodzaju aplikacji. Wszystkie działają bardzo podobnie. Dokument utworzony przez program PDF Creator będzie poprawnie odczytywany w Adobe Acrobat Reader przez aplikacje odczytujące ekran. 
Możemy teraz przystąpić do drukowania. Rozpoczniemy od edytora tekstu Notatnik. Po otwarciu dokumentu, który chcemy wydrukować, wybieramy z menu „Plik” polecenie „Ustawienia strony”. Większość edytorów tekstu ma podobne okienko. Na początek wybieramy rozmiar papieru. W domowych drukarkach to najczęściej A4, czyli 297 x 210 mm. Następnie jest rodzaj podajnika i tu najczęściej wymagany jest automatyczny. Kolejna kontrolka to przycisk opcji do wyboru orientacji papieru. Może być pionowa lub pozioma. Do dokumentów tekstowych z reguły wybiera się orientację pionową, chyba że do charakteru i zawartości lepiej pasuje pozioma. Wszystko zależy od dokumentu. Teraz kolej na marginesy. Możemy ustawić szerokość każdego z czterech z nich oddzielnie. Standardowo w Notatniku lewy i prawy jest ustawiony na 20, a górny i dolny na 25 milimetrów. Szerokości marginesów są wpisywane w polach edycyjnych, a więc ich modyfikacja nie powinna sprawiać problemu. W okienku ustawień strony mamy jeszcze dwa pola edycyjne na nagłówek i stopkę. Jest to tekst, który będzie drukowany na górze i na dole każdej strony. Po wybraniu wszystkich ustawień wybieramy przycisk OK i wracamy do głównego okna programu. Teraz możemy już przystąpić do drukowania Prawie w każdym edytorze tekstu okienko dialogowe „Drukuj” wywołuje się skrótem Control + P. Tak jest też w Notatniku. Polecenie „Drukuj” znajduje się też tutaj w menu „Plik”. Rozpoczynamy od wyboru drukarki. Jedna z nich to zawsze drukarka domyślna. Zawsze po otwarciu tego okna będzie wybrana i jeśli nie chcemy użyć innej, nie musimy nic zmieniać. Jeżeli będziemy potrzebowali użyć drukarki wirtualnej, na przykład PDF Creatora, musimy ją wybrać na liście. Pole wyboru „Drukuj do pliku” pozostawiamy nieoznaczone, nawet jeśli drukujemy na drukarce wirtualnej. W dalszej części okna możemy wybrać zakres drukowanych stron. Z reguły wybieramy opcję „Wszystkie” i nie musimy wpisywać żadnych zakresów czy numerów stron. Może być jeszcze dostępne pole edycyjne z ilością kopii naszego wydruku. Na koniec wybieramy przycisk „Drukuj” i rozpoczyna się przesyłanie dokumentu do naszej drukarki. Jeżeli drukarka nie jest zajęta, poprawnie podłączona i jest papier w podajniku, po krótkiej chwili rozpocznie się drukowanie. Teraz drugi przypadek, czyli wydruk do drukarki wirtualnej. Po sprawdzeniu i ewentualnej modyfikacji potrzebnych parametrów, również wybieramy przycisk „Drukuj”. Teraz pojawi się kolejne okienko umożliwiające wprowadzenie dodatkowych parametrów pliku, jaki powstanie, a na koniec musimy w klasycznym okienku jak do zapisywania podać nazwę pliku i folder, w którym zostanie zapisany. 
Napiszemy jeszcze kilka słów, kiedy przydaje się drukarka wirtualna. Jeżeli chcemy udostępnić dokument, jaki zredagowaliśmy w dowolnym edytorze tekstu w postaci tylko do odczytu, tak aby osoba go czytająca nie mogła wprowadzić żadnych zmian, taki wydruk jest bardzo dobrym rozwiązaniem. Dodatkowo wydruk do formatu pdf gwarantuje, że każdy użytkownik komputera, niezależnie od tego, jakiego używa edytora, będzie go mógł poprawnie odczytać i zawsze będzie wyświetlony na ekranie prawidłowo. Do odczytu tego rodzaju plików służy darmowa aplikacja Adobe Acrobat Reader, która jest dostępna pod różne systemy operacyjne. 
Może też się zdarzyć, że przeglądając strony internetowe, będziemy chcieli zachować treść jednej z nich na dysku w komputerze. Wydrukowanie takiej strony za pośrednictwem wirtualnej drukarki do pliku pdf gwarantuje, że jej treść na pewno da się odczytać, nawet gdy komputer nie będzie podłączony do Internetu. Zapisując tę samą stronę za pomocą przeglądarki, nie mamy pewności, że później poprawnie się otworzy i będzie czytelna. 
Program do obsługi poczty elektronicznej Mozilla Thunderbird jest stosunkowo rzadko używany do drukowania. Treść każdej wiadomości można bardzo łatwo wydrukować. Po jej otwarciu naciskamy skrót Control + P i na ekranie pojawi się znane już z poprzedniego opisu okienko „Drukuj”. Ustawiamy potrzebne opcje analogicznie jak wyżej i drukujemy. Tutaj też możemy drukować w tradycyjny sposób na zwykłej sprzętowej drukarce, jak i na wirtualnej do pliku pdf. Obok treści wiadomości zostanie również wydrukowany jej nagłówek zawierający temat i adres nadawcy. 
Nie będziemy omawiać dokładnie drukowania dla innych aplikacji. W zasadzie włączanie tej funkcji, jak i ustawianie opcji jest bardzo podobne we wszystkich edytorach tekstu. W podręczniku o edytorach tekstu dostępnym w naszym serwisie opisujemy szerzej drukowanie w programie Microsoft Word. A w publikacji „Excel – podręcznik dla niewidomych...” dokładnie opisujemy sposób drukowania arkuszy kalkulacyjnych. Jak już pisaliśmy na początku tego rozdziału, drukowanie w systemie Windows nie powinno sprawiać wielkich problemów nawet początkującym użytkownikom. Ważniejsze dla prawidłowego wydruku dokumentu tekstowego jest jego prawidłowe sformatowanie i nadanie mu czytelnego wyglądu poprzez wybór odpowiedniej wielkości czcionek czy marginesów. W edytorach takich jak Microsoft Word czy Open Office obowiązuje zasada, że dokument wyświetlony na ekranie będzie w podobny sposób wydrukowany. 
Na zakończenie tego rozdziału warto zwrócić uwagę na niedogodności, jakie mogą spotkać niewidomego użytkownika podczas drukowania. Trzeba uważać, aby drukarka była utrzymywana w dobrym stanie. Może się bowiem zdarzyć, że gdy kończy się toner, jakość wydruku bardzo spadnie i pojawią się niepożądane zniekształcenia na papierze. Warto więc kontrolować ilość wydrukowanych stron i planować tak wymianę toneru, aby nie dopuścić do sytuacji, gdy udostępniany wydruk będzie nieczytelny lub bardzo słabej jakości. 
Rozdział czternasty – Korzystanie z pendrive’a i innych zewnętrznych nośników danych
Ostatnie lata przyniosły ogromny rozwój w dziedzinie różnego rodzaju przenośnych urządzeń czy nośników pamięci. Dzięki temu możemy w łatwy i wygodny sposób przenosić nasze dokumenty, zdjęcia czy ulubioną muzykę zapisaną w postaci plików. Pozwala to również na ich łatwą archiwizację i tworzenie kopii bezpieczeństwa. Coraz rzadziej przenosimy i archiwizujemy dane na płytach CD czy DVD. Stale wzrastają pojemności różnego rodzaju kart pamięci, zewnętrznych dysków czy urządzeń typu pendrive. Jest to wynikiem coraz szybszego postępu technologii i ciągłego wzrostu zapotrzebowania na tego typu rozwiązania w telefonach komórkowych, tabletach i innych urządzeniach mobilnych. Zamiast dysków twardych posiadających elementy mechaniczne, a przez to bardziej awaryjnych i zawodnych, wykorzystywane są pamięci typu flash. Są one bardziej odporne na warunki zewnętrzne i uszkodzenia mechaniczne, a co się z tym wiąże przechowywane na nich dane są bezpieczniejsze. Korzystanie z tego typu nośników jest też dużo łatwiejsze i w zasadzie niczym się nie różni, z perspektywy użytkownika, od korzystania z plików na dysku komputera. W niedalekiej przeszłości, gdy płyta CD lub DVD była podstawowym nośnikiem do przenoszenia i archiwizacji danych, potrzebne były specjalne aplikacje zapisujące dane. Dodatkowo płyty tego rodzaju były jednorazowego użytku, a raz zapisane pliki były tylko do odczytu. Niepowodzenie podczas zapisu kończyło się uszkodzeniem nośnika i koniecznością wykonania kopii na nowo. Dodatkowo płyty są narażone na uszkodzenia mechaniczne, łatwo je zarysować i są mniej wygodne w przechowywaniu. Pomimo swoich wad, tego typu nośniki przetrwały wiele lat. W zasadzie w czasach szybkiego i dość powszechnego Internetu przenoszenie danych na zewnętrznych nośnikach w ogóle straciło na znaczeniu. Można nawet stosunkowo duże ilości danych przesłać z jednego komputera na drugi, wykorzystując sieć. Nośniki danych takie jak karty pamięci są natomiast coraz powszechniej używane w urządzeniach mobilnych. Coraz popularniejsze stają się przenośne odtwarzacze muzyki i książek. Posiadają one bardzo często złącze do podłączenia zewnętrznej karty pamięci. Na taką kartę trzeba wcześniej, przy użyciu komputera, skopiować pliki, które będziemy odtwarzać na naszym urządzeniu. Obecnie chyba najbardziej popularne stały się karty typu SD. Są powszechnie stosowane w telefonach komórkowych, aparatach fotograficznych i wspomnianych odtwarzaczach. Dzięki tak szerokiemu zastosowaniu są coraz tańsze i mają coraz lepsze parametry. Stale poprawia się szybkość transmisji danych oraz ich rozmiary. Obecnie najpopularniejszy ich standard to SDHC o maksymalnej pojemności do 32 GB, a w sprzedaży pojawiają się już ich wersje nowszej generacji do 128 GB. Należy uważać, kupując karty, aby posiadane przez nas urządzenie było w stanie odczytać określony standard i pojemność. W instrukcji obsługi konkretnego urządzenia powinna być stosowna informacja na ten temat. 
Aby podłączyć taką wymienną kartę pamięci do komputera, powinniśmy posiadać czytnik kart pasujący do konkretnego typu karty. Coraz więcej komputerów posiada wbudowany czytnik kart SD. Jeżeli w naszym komputerze go nie ma lub korzystamy z innego ich rodzaju, potrzebny będzie taki czytnik podłączany przez port USB. Urządzenia tego rodzaju są również bardzo powszechne i stosunkowo niedrogie. Tutaj też trzeba uważać, aby czytnik obsługiwał używane przez nas karty. Częstym rozwiązaniem jest również możliwość podłączenia urządzenia takiego jak telefon czy odtwarzacz muzyki i książek bezpośrednio do komputera za pomocą przewodu USB. Jeżeli nasz odtwarzacz posiada złącze na karty łatwo dostępne, to z reguły szybciej skopiujemy dane, wyjmując kartę i korzystając ze specjalizowanego czytnika kart, niż używając do tego celu odtwarzacza. 
Jak więc kopiować pliki na kartę i z karty. Do portu USB podłączamy czytnik kart, a jeśli jest wbudowany, to tylko wkładamy kartę pamięci. Karty SD mają dość delikatną obudowę i należy się z nimi obchodzić ostrożnie. Można ją włożyć do czytnika tylko w jeden sposób. Z reguły krótszym bokiem posiadającym ząbki. Kupując kartę pamięci, zwróćmy uwagę na jej pochodzenie. Nie warto kupować bardzo tanich kart niewiadomego producenta. Jeżeli cena karty jest bardzo niska i rażąco odbiega od cen rynkowych znanych producentów, jest duże prawdopodobieństwo, że z kartą będą problemy podczas użytkowania, bo zewnętrznie wszystkie wyglądają bardzo podobnie. Gdy czytnik jest już podłączony i kartę udało się włożyć do odpowiedniego złącza we właściwy sposób, to po otwarciu ikonki „Komputer” z pulpitu powinna pojawić się nowa pozycja na liście z urządzeniami przenośnymi. Przy standardowych ustawieniach systemu, chwilę po włożeniu karty powinno również pojawić się okienko autoodtwarzania z informacją o wykryciu nośnika pamięci. Na liście tego okna możemy wybrać, co ma zrobić system. Wybierzmy więc pierwszą pozycję na wspomnianej liście, „Otwórz folder, aby wyświetlić pliki przy użyciu eksploratora Windows”. Jak to na liście, strzałkami wybieramy opcję i naciskamy Enter. Po chwili zostanie wyświetlone znane nam już okno eksploratora z widokiem zawartości naszej karty pamięci. Po znajdujących się tam folderach i plikach, jeśli są, poruszamy się tak samo jak po twardym dysku komputera. Możemy tworzyć nowe foldery, kopiować na kartę i z karty na dysk pliki, zmieniać ich nazwy itp. Jak już pisaliśmy, karta pamięci dla użytkownika systemu to kolejny dysk w komputerze. Oczywiście, żeby w tak prosty sposób można było z niej korzystać, użyte zostały skomplikowane mechanizmy i to zarówno sprzętowe, jak i oprogramowanie w postaci sterownika w naszym systemie. Aby z takiego rozwiązania korzystać, nie musimy nawet wiedzieć o ich istnieniu. Do kopiowania plików i całych folderów najprawdopodobniej będziemy używać okien eksploratora i metody kopiuj / wklej (Control + C / Control + V). Podczas kopiowania na ekranie będzie widoczne małe okienko dialogowe z informacją, że trwa kopiowanie i jaki jest przewidywalny czas kopiowania. Wskazania te nie są zbyt precyzyjne, ale dają obraz sytuacji i z pewnością są bardzo przydatne. Po zakończeniu kopiowania okienko znika i wracamy do głównego okna eksploratora z widokiem ostatnio wyświetlanego folderu, do którego kopiowane były dane. Pamiętajmy, że nawet jeśli okienko z informacją o kopiowaniu już zniknęło, nie wolno nam wyjmować karty z czytnika, ani odłączać go od portu USB komputera. Należy wcześniej otworzyć ikonę „Komputer” z pulpitu, podświetlić za pomocą klawiszy strzałek naszą kartę i nie otwierać jej. Następnie rozwijamy menu kontekstowe, używając klawisza zwanego w NVDA „Aplikacje”, na tym menu odnajdujemy polecenie „Wysuń” i naciskamy Enter. Po krótkiej chwili karta będzie gotowa do wyjęcia. Wywołane polecenie fizycznie nie może wysunąć naszej karty, bo czytnik nie ma takich mechanizmów jak np. napęd DVD, ale wynikiem jego działania będzie przesłanie wszystkich kopiowanych informacji na kartę pamięci. Część danych, pomimo braku jakichkolwiek komunikatów, mogła nie zostać jeszcze zapisana. Efektem wyjęcia karty bez użycia wspomnianego polecenia może być nieprawidłowe skopiowanie pliku. Oczywiście w większości przypadków plik skopiuje się poprawnie nawet bez użycia tego polecenia, ale może się zdarzyć, że pojawi się błąd. Dzieje się to szczególnie podczas kopiowania dużych plików. Wszystkie opisane wyżej zasady dotyczą urządzeń typu pendrive. Różnica jest tylko taka, że pendrive’a zawsze wkładamy do portu USB komputera. Możemy go w pewnym uproszczeniu potraktować jak kartę pamięci połączoną z czytnikiem. Przed odłączeniem pendrive’a również zalecamy wywoływanie polecenia „Wysuń” z menu kontekstowego. 
Jeżeli do naszego komputera jest podłączonych więcej przenośnych nośników danych i jeszcze mamy więcej dysków w systemie, to okienko eksploratora otwierane ikonką „Komputer” będzie wyświetlać dużo niewiele mówiących dysków wymiennych i lokalnych. Większość czytników kart jest przeznaczonych na wiele ich rodzajów i po podłączeniu samego czytnika od razu na wspomnianej liście będzie kilka dysków wymiennych, każdy z inną literką. Dodatkowym utrudnieniem w rozpoznawaniu, pod jaką literką mamy aktualnie konkretną pamięć, jest fakt, że system może je przypisywać różnie w zależności od tego, do którego portu USB podłączymy czytnik. Dobrym sposobem na szybkie lokalizowanie podłączonej właśnie karty czy pendrive’a jest nadawanie im etykiet. To bardzo proste, wystarczy po włożeniu karty po raz pierwszy i po upewnieniu się, że pod tą właśnie literą jest ona widoczna, podświetlimy ją w eksploratorze bez otwierania, naciśniemy klawisz funkcyjny F2, wpiszemy nową nazwę i naciśniemy Enter. Od tej pory, niezależnie od tego pod jaką literą system operacyjny wyświetli naszą kartę lub pendriv’a, będziemy mogli ją zidentyfikować po nadanej etykiecie. Etykiety nie powinny być długie i powinny zawierać jednoznaczne informacje. Jest to szczególnie ważne, gdy użytkownik korzysta z wielu kart pamięci lub innych nośników danych. Dodatkową korzyść z nadawania etykiet zauważymy podczas wysuwania pamięci przed wyjmowaniem karty lub pendrive’a z komputera. Jeżeli pamięć posiadająca własną etykietę zostanie wysunięta przez system, to znika z listy dysków jej etykieta i pojawia się informacja „dysk wymienny”. 
Jeżeli do komputera podłączamy urządzenie przenośne, takie jak telefon komórkowy czy odtwarzacz muzyki i książek, zainstalowana w tym urządzeniu pamięć typu flash może być widoczna na różne sposoby. Jest to uzależnione od konstrukcji urządzenia i od zastosowanych rozwiązań programowych po stronie tego urządzenia. Są różne protokoły i mechanizmy przesyłania danych. Część z nich wymaga doinstalowania sterownika lub specjalnego oprogramowania na komputerze. Z reguły producent informuje, jak to zrobić i jeśli to konieczne dostarcza stosowne oprogramowanie. Pomimo że na początku konieczność instalowania dodatkowego oprogramowania może wydawać się kłopotliwa i trudna, warto zastosować polecane przez producenta urządzenia rozwiązanie. Może okazać się, że uzyskamy tym sposobem dodatkową funkcjonalność, której nie byłoby przy standardowych rozwiązaniach i typowych sterownikach. 
Nieco inaczej widziane są przez system operacyjny twarde dyski podłączane w identyczny sposób, czyli przez port USB. W specjalnej obudowie są montowane dyski twarde identyczne jak te stosowane wewnątrz naszych komputerów i za pośrednictwem stosownego interfejsu możemy je podłączyć, wykorzystując gniazdo USB w komputerze. Podczas korzystania z takiego rozwiązania użytkownik nie zauważy różnicy. W identyczny sposób możemy przeglądać jego zawartość, używając eksploratora Windows, podobnie po podłączeniu pojawi się okienko autoodtwarzania. Identycznie możemy również kopiować pliki i foldery, zmieniać ich nazwy, usuwać czy nawet formatować cały dysk. Różnica pojawia się podczas odłączania dysku. Nie znajdziemy w menu kontekstowym dla tego urządzenia polecenia „Wysuń”. Przed odłączeniem musimy użyć polecenia bezpiecznego usuwania sprzętu z paska zadań. Przechodzimy do paska narzędzi, najszybciej skrótem Windows + B, i strzałkami prawo / lewo odszukujemy ikonkę „Bezpieczne usuwanie sprzętu i wysuwanie nośników”. Naciskamy Enter. Następnie na wyświetlonej liście odszukujemy nazwę urządzenia, które chcemy bezpiecznie odłączyć. Jeżeli nasz dysk ma znaną nam etykietę, to bardzo łatwo po niej go odnajdziemy. Ponownie Enter na odpowiednim elemencie listy i gotowe. W ten sam sposób możemy wysuwać również pendrive’y i karty pamięci. 
To w zasadzie najważniejsze zasady korzystania z zewnętrznych nośników danych podłączanych przez port USB do komputera. Pamiętajmy o utrzymywaniu ich w dobrym stanie. Zdarza się bowiem, że podczas kopiowania czy usuwania plików i folderów mogą pojawić się błędy w systemie plików. Warto od czasu do czasu, korzystając z dostępnych w systemie operacyjnym Windows 7 narzędzi, sprawdzać spójność danych na tym nośniku i naprawiać ewentualne błędy. Najprostszym sposobem przeskanowania w poszukiwaniu błędów i naprawienia ich jest wyświetlenie okna właściwości dysku i wybranie na zakładce „Narzędzia” tego okienka przycisku „Sprawdzanie błędów”. Na kolejnym okienku możemy zaznaczyć dwie opcje sprawdzania, a mianowicie: „Automatycznie napraw błędy systemu plików” i „Skanuj dysk i próbuj odzyskać uszkodzone sektory”. Możemy obie te opcje zaznaczyć. Na koniec wybieramy przycisk „Rozpocznij” i po zakończeniu całego procesu odczytujemy wyniki sprawdzania. Podczas skanowania i sprawdzania dysku będziemy na bieżąco informowani o postępie tej operacji w procentach. Aby wyświetlić właściwości dysku, otwieramy ikonę „Komputer”, podświetlamy interesujący nas dysk i naciskamy skrót lewy Alt + Enter. Po krótkiej chwili okno właściwości pojawi się na ekranie. Zawiera ono sporo interesujących informacji o dysku lub pamięci zewnętrznej podłączonej do komputera. Na zakładce „Ogólne” możemy odczytać całkowitą pojemność wybranej pamięci lub dysku oraz ilości zajętego i wolnego miejsca. 
Oprócz różnego rodzaju kart pamięci i pendrive’ów do przechowywania i archiwizacji danych mogą być używane płyty CD czy DVD. Praktycznie każdy komputer posiadający napęd CD/DVD potrafi nagrywać czyste płyty tego rodzaju. Na zapisywalną płytę CD możemy zapisać ok. 700 MB danych, a na DVD ok. 4 GB. Nie są to zawrotne ilości w porównaniu z pamięciami typu flash. Mają one jednak taką cechę, że po jednorazowym nagraniu nie można plików tam zapisanych usunąć. Czyli są do jednorazowego zapisu, a po jego wykonaniu już tylko do odczytu. W pewnych sytuacjach taka cecha może być bardzo pożądana. W dzisiejszych czasach tego rodzaju nośniki są już wykorzystywane w mniejszym stopniu. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że do zapisywania danych na tego typu płytach potrzebne jest dodatkowe oprogramowanie. Nie jest to tak proste kopiowanie jak w przypadku pendrive’a czy zewnętrznego dysku lub karty pamięci. 
Powyższy przegląd aktualnie stosowanych zewnętrznych nośników danych i sposobów ich użytkowania powinien być wystarczający dla początkującego użytkownika. 
Rozdział piętnasty – Instalowanie i deinstalacja programów
Instalowanie programów w systemie Windows 7 nie wymaga specjalnej wiedzy ani wielkiego doświadczenia w pracy z komputerem. Większość nawet dość skomplikowanych operacji odbywa się automatycznie bez specjalnego udziału użytkownika. Podczas typowej instalacji programu w systemie Windows wyświetlane są okienka dialogowe z informacjami, jakie są aktualnie wykonywane czynności oraz z prośbą o podanie niezbędnych informacji do zainstalowania nowej aplikacji. Okna dialogowe programu instalacyjnego wyświetlane są jedno po drugim w postaci tak zwanego kreatora. Każde okno to kolejny krok w procesie instalacji. Charakterystyczne przyciski na poszczególnych oknach to „Dalej”, „Wstecz” i „Anuluj”. Prawie zawsze istnieje możliwość powrotu do okienka wyświetlanego wcześniej i modyfikacja ustawień tam dokonanych. Na jednym z pierwszych okien wyświetlanych przez instalator prawie zawsze pojawia się treść licencji, na jakiej udostępniany jest program. Aby kontynuować proces instalacji, musimy, za pomocą pola wyboru, przycisku opcji lub zwykłego przycisku, wyrazić swoją akceptację tej treści. W dalszej kolejności będziemy proszeni o potwierdzenie lokalizacji, gdzie nowy program ma zostać skopiowany, oraz inne dodatkowe opcje. Są one zależne od konkretnego programu, jaki instalujemy. Często na jednym z okien instalatora mamy możliwość wybrania tak zwanej instalacji standardowej lub typowej. Jest to szczególnie przydatne dla początkujących użytkowników i pozwala na szybką instalację z najbardziej typowymi ustawieniami, które prawdopodobnie będą nam odpowiadać.
Na ostatnim oknie takiego kreatora z reguły pojawia się informacja o prawidłowo przeprowadzonym procesie instalacji i przycisk „Zakończ”. Jeżeli podczas instalacji wystąpi jakiś problem uniemożliwiający prawidłowe zakończenie tego procesu, zostaniemy o tym poinformowani stosownym komunikatem. Zdarzają się przypadki, że po zakończeniu instalacji zostaniemy poproszeni o zrestartowanie komputera. Oczywiście zalecamy jej wykonanie przed rozpoczęciem korzystania z nowo zainstalowanego oprogramowania. 
Przeprowadzenie instalacji nowej aplikacji w systemie Windows wymaga najczęściej uprawnień administratora. Program instalacyjny kopiuje potrzebne pliki do domyślnego folderu przeznaczonego na pliki programów oraz bardzo często modyfikuje rejestr systemowy. Są to operacje, których nie może wykonywać zwykły użytkownik. Rozpoczynając instalację, musimy się upewnić, że pracujemy na koncie z uprawnieniami administratora lub znamy hasło do takiego konta. Więcej o kontach użytkowników napisaliśmy w rozdziałach wcześniejszych i w ostatnim zatytułowanym „Panel sterowania – najważniejsze informacje”. Wersje instalacyjne programów mogą mieć bardzo różną postać, ale zasada instalowania jest podobna dla wszystkich, zbliżona do powyższego opisu. Najczęściej program w wersji instalacyjnej to jeden plik wykonywalny z rozszerzeniem „exe”, zawierający w sobie archiwum z plikami, które są następnie kopiowane do wybranej lokalizacji, dokonywane są potrzebne zmiany w rejestrze i tworzone skróty na pulpicie czy w menu start. 
Przejdziemy teraz do praktycznego przykładu. W rozdziale „Korzystanie z sieci Internet” wybraliśmy do obsługi poczty elektronicznej program Mozilla Thunderbird. Nie ma tego programu standardowo w systemie Windows 7, a więc musimy go zainstalować. Jest to program darmowy i można go pobrać ze strony http://www.mozilla.org/pl/thunderbird wybierając odnośnik „Pobierz za darmo”. Na dysk komputera zostanie pobrany plik instalacyjny tego programu. Będzie to jeden plik wykonywalny. Uruchamiamy go z lokalizacji, gdzie został zapisany, i rozpoczynamy instalację. Jako pierwsze pojawi się okno kreatora ze wstępną informacją i przyciskiem „Dalej”. Treść tego komunikatu możemy odczytać, naciskając skrót NVDA + B. Następnie tabulatorem przechodzimy do przycisku „Dalej”, naciskamy spację i do kolejnego okna. Możemy teraz wybrać rodzaj instalacji, standardową lub użytkownika. Proponujemy instalację standardową, będzie prosta, a jej wynik z pewnością zaspokoi nasze potrzeby. W tym okienku jest jeszcze pole wyboru „Ustaw program Thunderbird jako domyślnego klienta poczty”. Pole to możemy pozostawić oznaczone. Znowu wybieramy przycisk „Dalej” i naciskamy spację. Kolejne okno zawiera informacje podsumowujące, które możemy odczytać skrótem NVDA + B. Jeśli wszystko nam odpowiada, wybieramy przycisk „Zainstaluj”. Od tej pory rozpocznie się właściwy proces instalacji, który potrwa kilka lub kilkanaście sekund. Gdy zostanie wyświetlone kolejne okno z informacją, że instalacja została zakończona, możemy wybrać przycisk „Zakończ” i nasz nowy program jest już gotowy do pracy. Jak widać, system Windows pozwala na stosunkowo prostą i wygodną instalację nowych programów. Zdecydowana większość instalatorów jest również poprawnie obsługiwana przez programy odczytujące zawartość ekranu. 
System Windows 7 pozwala nam również na stosunkowo łatwe odinstalowanie programu wcześniej zainstalowanego. Wszystkie zainstalowane w systemie aplikacje są widoczne na specjalnej liście w oknie dostępnym z Panelu sterowania. Aby wyświetlić to okno, wybieramy z menu start „Panel sterowania” – „Dodaj / usuń programy”. Jak posługiwać się tym okienkiem i jak usunąć z systemu operacyjnego wcześniej zainstalowany program z tego miejsca, napiszemy w rozdziale „Panel sterowania – najważniejsze informacje”. Zdarza się również, że programy instalacyjne tworzą specjalne skróty służące do odinstalowania aplikacji. 
Jak wynika z powyższego opisu i przykładu, samodzielna instalacja typowego programu nie jest wcale trudna i może być z powodzeniem wykonana nawet przez początkującego użytkownika. Jeżeli instalujemy programy darmowe, pochodzące z Internetu, uważajmy na źródło, z jakiego je pobieramy. Pliki niewiadomego pochodzenia mogą być niebezpieczne dla naszego systemu operacyjnego. Instalujmy więc tylko takie aplikacje, których pochodzenie jest nam znane i będą wykorzystywane w codziennej pracy z komputerem. 
Rozdział szesnasty – Panel sterowania - najważniejsze informacje
Panel sterowania umożliwia wykonanie wielu nawet bardzo zaawansowanych operacji w systemie operacyjnym Windows 7. Możemy za jego pomocą modyfikować ustawienia, zarządzać kontami użytkowników, nadawać im uprawnienia, usuwać lub dodawać nowych, zarządzać bezpieczeństwem naszego systemu, kontrolować pracę różnorodnych urządzeń, zmieniać sposób wyświetlania na ekranie, dopasowywać różne opcje, takie jak ułatwienia dostępu czy związane z ustawieniami regionalnymi i językowymi. Nie sposób wymienić tutaj wszystkiego. Nie będziemy tu też omawiać wszystkich możliwości panelu sterowania ani sposobu dokonywania tych wszystkich ustawień. Z reguły większość z nich jest wykonywana przez osobę zajmującą się administrowaniem systemem operacyjnym. W rozdziałach początkowych, w których omawialiśmy optymalne ustawienia systemu Windows dla niewidomego użytkownika, znalazły się pewne wskazówki, jak te zmiany wykonać. 
Aby wyświetlić zawartość opcji dostępnych w panelu sterowania, rozwijamy menu startowe, naciskamy tabulator i strzałkami góra / dół odszukujemy „Panel sterowania”. Po jego rozwinięciu strzałką w prawo, znowu poruszając się góra / dół, możemy przeglądać wszystkie dostępne opcje. W zależności od uprawnień użytkownika oraz od zainstalowanych w systemie aplikacji i urządzeń lista ta może wyglądać nieco inaczej na różnych komputerach. Z punktu widzenia osób słabowidzących przydatne mogą być opcje ułatwień dostępu. Za ich pomocą możemy włączyć wyświetlanie okienek z zastosowaniem dużego kontrastu. 
Wykorzystując panel sterowania, można także optymalizować wydajność systemu i skonfigurować ustawienia odpowiedzialne za bezpieczeństwo komputera podłączonego do sieci Internet. 
Osoby zainteresowane pełnym wykorzystaniem możliwości panelu sterowania odsyłamy do publikacji opisujących administrowanie systemem operacyjnym Windows 7. Konfigurowanie i administrowanie systemem operacyjnym opiera się zawsze na tych samych zasadach. W początkowych rozdziałach opisaliśmy te ustawienia i sposób ich wykonania, które mają wpływ na komfort pracy dla osoby niewidomej. 
Użytkownik początkujący powinien ostrożnie podchodzić do zmian, jakich można dokonać za pomocą opcji panelu sterowania. Niewłaściwe wybranie pewnych z nich może doprowadzić do pogorszenia wydajności pracy systemu lub obniżyć poziom bezpieczeństwa, a w skrajnych przypadkach uniemożliwić korzystanie z komputera. Zmieniajmy więc tylko, to czego jesteśmy pewni, i to, co takiej zmiany wymaga. 
Zachęcamy początkujących użytkowników do pogłębiania wiedzy na temat systemu Windows. Po zapoznaniu się z podstawami i po opanowaniu podstaw obsługi dużo łatwiej będzie korzystać z publikacji o tej tematyce kierowanych do szerokiego kręgu odbiorców. Potraktujmy więc wszystkie znajdujące się w naszym poradniku informacje jako wstęp do dalszej nauki. 
Zakończenie
Celem tego poradnika było przekazanie wiedzy w zakresie obsługi udźwiękowionego komputera osobom, które chcą rozpocząć jego użytkowanie. Chcieliśmy przekazać takie minimum informacji z różnych dziedzin pracy z systemem Windows 7, aby użytkownik po jego przeczytaniu mógł samodzielnie, wykorzystując Internet czy inne publikacje, bardziej zaawansowane i wyspecjalizowane w omawianiu obsługi konkretnych programów, poszerzać swoją wiedzę i zdobywać nowe umiejętności. Jak wiemy z doświadczenia, zrobienie tego pierwszego kroku jest z reguły najtrudniejsze. Mamy nadzieję, że udało nam się wypełnić lukę w tej dziedzinie, bo tego typu poradników adresowanych do osób niewidomych, nieposiadających doświadczenia w dziedzinie obsługi komputera w zasadzie nie ma. Jest natomiast sporo informacji dla bardziej zaawansowanych użytkowników. Dodatkowo dużo wartościowych materiałów, z których można samodzielnie korzystać i pogłębiać swoją wiedzę, znajduje się w Internecie na łamach różnych serwisów. A dotarcie do nich bez znajomości podstaw obsługi komputera jest dość trudne lub wręcz niemożliwe. Mamy nadzieję, że ten poradnik pomógł w rozpoczęciu pracy z komputerem wielu osobom niewidomym i słabowidzącym i że otworzy drogę do dalszego pogłębiania wiedzy w oparciu o Internet i znajdujące się tam publikacje.