Najwybitniejsze dzieło polskiego romantyka powstało w Paryżu, a praca nad nim trwała przez około dwa lata i została ukończona w 1834 r. Pomysł "poematu sielskiego" zrodził się zapewne w okresie pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, a jego realizacja szła opornie przede wszystkim ze względu na atmosferę panującą w Paryżu i kłopoty osobiste. O owej atmosferze, od której uciekał w świat "lat dziecinnych", pisze poeta w Epilogu:
O tym-że dumać na paryskim bruku,
Przynosząc z miasta uszy pełne stuku
Przeklęstw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,
Zapóźnych żalów, potępieńczych swarów!
Tu także wyraża najgłębsze swoje marzenie:
O gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy,
Tworząc poemat wyrosły ze szczerej tęsknoty za krajem, który mu, dawno niewidziany, w pamięci "...zawsze zostanie/ Święty i czysty jak pierwsze kochanie".
Treść utworu
Miejscem wydarzeń jest Soplicowo i jego najbliższa okolica - ziemie litewskie leżące nad Niemnem (realna, określona geograficznie, zamknięta i uporządkowana określonymi punktami topograficznymi: dwór, sad, ogród, karczma, zaścianek, zamek, las. Swoisty mikrokosmos, centrum świata)
Czas fabuły obejmuje: pięć dni lata 1811 roku oraz jeden wieczór i niecały dzień roku 1812. Liczne epizody sięgają do: wieku XVII: najazd szwedzki (ks. VI) i czasów Stanisława Augusta.
Tłem historycznym wydarzeń jest epoka napoleońska. Gośćmi na zaręczynach Zosi i Tadeusza są legionowi dowódcy: Jan Henryk Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac, Kazimierz Małachowski (zgranie rytmu historii i rytmu natury).
Fabuła utworu toczy się wokół procesu o majątek (wątek główny). W chwili, gdy rozpoczyna się akcja konflikt zogniskował się wokół zamku.
Historia konfliktu sięga roku, kiedy to w czasie wojny polsko-rosyjskiej, zwanej w poemacie "kościuszkowską", Rosjanie oblegali zamek magnata Horeszki. Wówczas to Jacek Soplica, zubożały szlachetka, kierując się chęcią osobistej zemsty zabija Stolnika. Targowiczanie znaczną część dóbr magnackich nadają jego rodzinie, a resztę rozdzielają między wierzycieli. Nikt wówczas nie kwapił się z przyjęciem zamku, którego remont i utrzymanie wymagało znacznych nakładów finansowych. Wreszcie romantyczny "Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki", bo "po kądzieli" (po matce), upodobał sobie ruiny. Wówczas jednak Sędzia (brat Jacka, zarządzający majątkiem), kierowany wrodzonym pieniactwem niespodziewanie równie gorąco zapragnął pozostać jego właścicielem. Rozpoczął się więc męczący proces.
Z wątkiem tym nierozerwalnie związane są: dzieje Jacka Soplicy, który konflikt wywołał. Wraz z rozwojem akcji pojawia się kolejny wątek - pogmatwane losy miłości Tadeusza i Zosi przeplatające się z "polowaniem" Telimeny na męża. Watek poboczny stanowi spór o charty.
Księga I Gospodarstwo.
- Tadeusz po dziesięciu latach nauki w Wilnie wraca do Soplicowa, do domu stryja. W swoim dawnym pokoju widzi przez chwilę dziewczynę (cytat).
- W Soplicowie jest wielu gości, którzy przyjechali tu w związku z procesem granicznym między Sędzią a Hrabią Horeszką o zamek, dawną siedzibę Horeszków. W czasie wieczerzy w sieni zamku, sędzia wygłasza mowę o grzeczności, a Podkomorzy o modzie (cytat 1, (cytat 2).
- Tadeusz flirtuje z daleką krewną, Telimeną, którą uznał za ową przelotnie widzianą piękność.
- Myśliwi, Asesor i Rejent, spierają się o zalety swych chartów. Spór ma być rozstrzygnięty następnego dnia w czasie polowania na zające. Uczta dobiega końca.
- W nocy do Sędziego przybywa ksiądz Robak, bernardyn, z wiadomościami ze świata pogrążonego w wojnach napoleońskich (cytat).
Księga II Zamek.
- Rano ruszono na polowanie. Spóźniony Hrabia zatrzymuje się w zamku i słucha opowiadania Gerwazego o śmierci właściciela rezydencji, Stolnika. Zastrzelił go podczas napadu Moskali Jacek Soplica (brat Sędziego), któremu Stolnik Horeszko odmówił ręki swej córki (cytat). Hrabia obiecuje, że nie odstąpi Soplicom Zamku.
- Polowanie nie rozstrzyga sporu o charty. Towarzystwo wraca do dworu na śniadanie.
- Kłótnia Asesora i Rejenta zamienia się w kolejny zakład; znudzona Telimena proponuje grzybobranie.
Księga III Umizgi
- Hrabia skrada się do sadu i obserwuje tajemniczą dziewczynę wśród dzieci i ptactwa (cytat); rozmowa z nią rozczarowuje go, więc kieruje się do lasu, gdzie mieszkańcy Soplicowa zbierają grzyby (cytat).
- Sędzia w "Świątyni dumania" (cytat) rozmawia z Telimeną o przyszłości Tadeusza i Zosi Horeszkówny, jej wychowanicy. Jacek Soplica, łożący pieniądze na wychowanie Zosi, życzy sobie, by młodzi się pobrali. Telimena jest przeciwna temu.
- Hrabia zachwyca się urodą Telimeny i rysuje rozmawiających. Potem rozmawia z nią na temat piękna włoskiego krajobrazu; Tadeusz potępia ich zachwyty, podkreślając piękno litewskich rejonów (cytat).
- Powrót do domu. Gajowy przynosi wiadomość, że w lesie pojawił się niedźwiedź.
Księga IV Dyplomatyka i łowy.
- Tadeusza budzi "zjawisko w papilotach", w którym młodzieniec rozpoznaje wcześniej widzianą piękność (cytat).
- W karczmie (cytat) ksiądz Robak opowiada drobnej szlachcie o Napoleonie, stara się im podsunąć myśl o zorganizowaniu powstania na Litwie (cytat). Przerwał rozmowę, bowiem dostrzegł Tadeusza pędzącego na polowanie i pośpieszył za nim.
- W puszczy (cytat) trwa polowanie, w czasie którego ranny niedźwiedź atakuje Tadeusza i Hrabiego (cytat). Ratuje ich celny strzał Robaka (cytat).
- Polowanie kończy koncert Wojskiego na rogu (cytat) i suty poczęstunek (cytat). W drodze Wojski snuje opowieść o Domejce i Dowejce (cytat 1, cytat 2, cytat 1).
Księga V Kłótnia.
- Telimena snuje plany matrymonialne wobec Tadeusza i przygotowuje Zosię do wejścia w świat. Przedstawia ją myśliwym, którzy właśnie wrócili do domu.
- Tadeusz poznaje Zosię; gdy dochodzi do sprzeczki z zazdrosną Telimeną, opuszcza salę.
- Młodzieniec przypadkowo spotyka Telimenę w "Świątyni dumania" i ratuje ją z opresji (cytat).
- Wieczerza w zamku. Tadeusza gniewa kokieteria Telimeny i umizgi Hrabiego do Zosi. Pojawia się Gerwazy, zostaje wywołana kłótnia, która przeradza się w bójkę. Goście Sędziego wychodzą, a Gerwazy i Hrabia postanawiają zorganizować zajazd na Sopliców (cytat).
Księga VI Zaścianek.
- Sędzia wysyła Woźnego z pozwem do sądu grodzkiego przeciwko Hrabiemu i Gerwazemu, jednak po rozmowie z Robakiem zgadza się odstąpić od skargi.
- Protazy dociera do zamku i odczytuje pozew. Tu przybywa także Robak. Dowiadują się, że Hrabia na czele zbrojnych ruszył do zaścianka Dobrzyńskich.
- Dobrzyn. Szlachta udaje się na naradę do Maćka nad Maćkami.
Księga VII Rada.
- Narada w Dobrzynie. Pojawia się Gerwazy i opacznie tłumaczy słowa Robaka o "wymiataniu śmieci".
- Jankiel i Maciek nad Maćkami próbują uspokoić podburzoną szlachtę.
- Nadjeżdża Hrabia, wszyscy udają się do karczmy, by później ruszyć w stronę dworu.
Księga VIII Zajazd.
- Wieczorem po rozmowie o dziwnych znakach na niebie goście idą spać (cytat). Ksiądz Robak wyznaje Sędziemu, że jest jego bratem i prosi, by w razie jego śmierci kontynuował pracę nad przygotowaniem do powstania na Litwie (cytat).
- Tadeusz myśli o ucieczce przed miłosnymi komplikacjami do wojska. Spotyka Telimenę, która robi mu wyrzuty, że ją uwiódł, a teraz odtrąca. Młodzieniec, dochodząc do wniosku, że nie ma prawa stawać na drodze Hrabiemu i Zosi, postanawia się utopić.
- Tadeusz nad stawem wpada w ręce Hrabiego, który po chwili opanowuje dwór.
- Do Soplicowa nadjeżdża szlachta i urządza ucztę; Protazy ucieka, zdobywcy zasypiają.
Księga IX Bitwa.
- Nocą nadjeżdżają Moskale i wiążą śpiącą szlachtę (cytat).
- Rano przybywa ksiądz Robak i namawia rosyjskich oficerów na obficie zakrapiane śniadanie (cytat). Przebrana za chłopów szlachta uwalnia więźniów.
- Rozpoczyna się bitwa z Moskalami, w czasie której Tadeusz odznacza się celnością strzałów, a Robak poświęceniem (ratuje życie Gerwazemu, a sam zostaje ranny) (cytat).
- Porażka Moskali.
Księga X Emigracja. Jacek.
- Zrywa się burza (cytat). Drogi zostają zalane, mosty zerwane, więc wieść o walce nie może rozejść się zbyt szybko. Trwa narada u Sędziego. Kapitan Rykow obiecuje świadczyć w śledztwie, że bitwa została wywołana przypadkowym strzałem majora Płuta. Najaktywniejsi w walce muszą uciekać do Księstwa Warszawskiego.
- Tadeusz oznajmia Sędziemu, że poślubi Zosię, gdy odznaczy się czynami wojennymi (cytat). Zosia na pożegnanie wręcza mu obrazek św. Genowefy i relikwiarzyk (cytat), Telimena przypina Hrabiemu wstęgę.
- Spowiedź Robaka. Śmiertelnie ranny ksiądz wyznaje Gerwazemu, że jest Jackiem Soplicą i opowiada mu swe dzieje. Gerwazy wybacza mu (cytat).
- Przybywa posłaniec z wieścią, że Francja wypowiedziała Rosji wojnę. Jacek Soplica umiera.
Księga XI Rok 1812.
- Wiosna 1812 roku (cytat). Na Litwę wkraczają wojska napoleońskie, a z nimi uciekinierzy, teraz polscy żołnierze.
- W Soplicowie zatrzymują się generałowie Dąbrowski, Kniaziewicz, Małachowski, Giedrojć i Grabowski. Odbywa się rehabilitacja ś.p. Jacka Soplicy (cytat).
- W Soplicowie odbywają się zaręczyny Tadeusza i Zosi, Asesora i Hreczeszanki, Rejenta i Telimeny.
- Rozstrzyga się spór o charty.
- Zosia pojawia się w stroju narodowym (cytat), Telimena zaś spóźnia się.
Księga XII Kochajmy się.
- Uczta. Goście podziwiają serwis Wojskiego (cytat), służba podaje staropolskie potrawy (cytat).
- Pojawia się Telimena z Rejentem ubranym w strój francuski, co wywołuje oburzenie.
- Tadeusz i Zosia uwalniają swoich włościan od pańszczyzny.
- Koncert Jankiela (cytat).
- Tańce rozpoczynają się polonezem, który prowadzi w pierwszej parze Podkomorzy z Zosią (cytat).
Kompozycja i charakterystyka gatunku
Utwór jest dziełem łączącym cechy wielu gatunków literackich:
- gawędy szlacheckiej (narrator przyznaje się do niewiedzy, wprowadza nawiasowe uwagi, w których chwali lub gani bohaterów przyjmując punkt widzenia jednego z nich),
- baśni (przypisywanie przyrodzie cudowności, np. opis matecznika, ogrodu, astronomii Wojskiego),
- powieści psychologicznej (wszechwiedzący narrator ukazuje psychiczne i społeczno-historyczne czynniki wpływające na działania bohaterów),
- poezji lirycznej (narrator zamienia się w podmiot liryczny wyrażający swoje uczucia. Tu: oda),
- parodii romansu (miłosne perypetie Tadeusza i Telimeny),
- powieści historycznej (opisy wydarzeń wojennych),
- poematu heroikomicznego (sceny walki z Moskalami)
Łączy tragizm (spowiedź Jacka Soplicy) z komizmem (rada w zaścianku, zaloty Hrabiego do Zosi), realizm (opis uczty) z liryzmem (opisy przyrody).
Nie można więc nazwać "Pana Tadeusza" epopeją w rozumieniu czysto teoretycznym. Poemat ten stał się nim dzięki temu, że za takową zechciał go uznać naród.
Ukazuje bowiem:
- bohaterskie czyny wybitnych postaci,
- rysuje wielobarwną panoramę życia,
- bohaterem zbiorowym uczyniony w nim został naród polski,
- ukazuje przełomowy moment w życiu owego narodu: zwaśniona społeczność rodowa jednoczy się przeciwko narodowemu wrogowi, przy czym chłopi podniesieni zostają do godności członków narodu,
- znajdujemy w nim spolszczone aluzje do tradycyjnego wzorca eposu - liczne inwokacje, w tym do Ojczyzny i do Matki Boskiej, co odzwierciedla charakterystyczny dla społeczności kult,
Utwór napisany został:
- trzynastozgłoskowcem ze średniówką po siódmej sylabie, o parzystych rymach;
- wierszem stychicznym umożliwiającym epicką rozlewność i potoczystość opowieści;
- językiem plastycznym, eksponującym ruch i barwę; z charakterystyczną dla Mickiewicza hiperbolizacją opisywanych zjawisk;
- dzięki nadaniu przyrodzie cech ludzkich, a ludziom - cech świata zwierząt, roślin i zjawisk natury - obydwie przestrzenie przenikają się nawzajem tworząc duchową jedność (np. bitwa po której następuje burza; opis dwu stawów i spotkanie pokłóconych kochanków)
Bohaterowie
Soplicowie:
Sędzia - dobry Polak, dbający o zachowanie tradycji, mądry rozważny, troszczy się o poddanych i o gospodarstwo,
Jacek Soplica (jego zmarła żona pojawia się tylko w opowiadaniu Jacka (ks. X)); występuje w przebraniu jako Ksiądz Robak - ubogi szlachcic, przystojny, pełen fantazji, odważny, początkowo hulaka, potem ofiarny, bezinteresowny bernardyn, poświęcił życie sprawie narodowej, wyzbył się egoistycznych ambicji,
Tadeusz - syn Jacka, niedoświadczony młodzieniec, patriota, obowiązek wobec ojczyzny przedkłada nad małżeństwo
Wojski Hreczecha - daleki krewny, wspaniały organizator polowań i gawędziarz,
Telimena - zwana przez Tadeusza "ciocią", pokrewieństwo wątpliwe, "dojrzała" kobieta, która udaje młodą, sprzyja cudzoziemszczyźnie, ma "romantyczną duszę",
Woźny Protazy Brzechtalski, - Woźny trybunału, bardzo kocha swoją pracę, z namiętnością przegląda stare księgi sądowe,
Podkomorzy - docenia waleczną postawę młodzieży, ośmiesza cudzoziemszczyznę, świetny dyplomata,
Rejent Bolesta, Asesor - wiecznie gotowi do sporów goście Sopliców
Horeszkowie:
Stolnik (zabity przez Jacka Soplicę) - bogaty magnat, wyrachowany polityk, dla zysków politycznych wykorzystał Jacka i poświęcił Ewę,
Ewa - z woli ojca poślubiona Wojewodzie, zmarła na Syberii,
Zosia - córka Ewy, młoda panienka, prawie dziecko, wzór cnót, skromna, odrzuca obce mody, akceptuje pomysł uwłaszczenia chłopów,
Hrabia - daleki krewny, światowiec, podróżnik, miłośnik malarstwa, wrażliwy, angażuje się w pomoc ojczyźnie,
Gerwazy - klucznik Horeszków, zażarty wróg Sopliców, przebiegły, sprytny, potrafi manipulować szlachtą, ale też wielkoduszny, przebacza swemu wrogowi
Problematyka utworu
W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o:
- dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował),
- warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku),
- anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego),
- przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy)
- kłótliwość
Jednocześnie poeta idealizuje obraz przeszłości narodowej:
- ekspiacja Jacka (walką z bronią w ręku, przywdzianiem sukni mnisiej i działalnością emisariusza odkupił dawne grzechy; dwukrotnie własną piersią osłania "ostatniego Horeszkę" i Gerwazego; umiera w wyniku odniesionych ran szczerze wyznawszy swe winy Gerwazemu i bratu; symbol odrodzenia narodu)
- rezygnacja z zemsty i przebaczenie (postawa umierającego stolnika, który wybacza Jackowi, reakcja Gerwazego na spowiedź Jacka),
- umiłowanie kraju ojczystego (Tadeusz wysławiający piękno litewskiej przyrody; udział Horeszki w wojnie o konstytucję maja; reakcja szlachty na wieść o Napoleonie; koncert Jankiela; przywiązanie do tradycji i obyczaju - Soplicowo centrum polszczyzny; gotowość do służby ojczyźnie)
- solidarność wobec zagrożenia bytu narodowego (przekształcenie się zajazdu w bitwę z Moskalami),
- młode pokolenie realizujące idee wolności i równości (uwłaszczenie chłopów przez Tadeusza i Zosię)
W efekcie tych zabiegów "Pan Tadeusz" przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humor osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę.
Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik "ostatni" (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)
Soplicowo centrum polszczyzny
Kultywowanie obyczajów szlacheckich jest w poemacie dowodem na przywiązanie do tradycji narodowej, a zatem dowodem najwyższego patriotyzmu:
- głębokie poszanowanie stanowiska, wieku i płci (mowa Wojskiego o grzeczności, sposób siadania i wstawania od stołu, kolejność mówienia),
- kultywowanie "prostych" domowych zachowań,
- tradycyjne podtrzymywanie dawnych rycerskich zajęć (polowanie),
- poszanowanie włościan i Żydów,
- strój (kontusz, żupan).
Zagadnienia do omówienia
- Świat przedstawiony "Pana Tadeusza" i sposoby jego realizacji.
- Prezentacja postaci.
- Obraz szlachty.
- Problem walki narodowowyzwoleńczej. Jacek Soplica.
- Wizja historii.
- Przyroda i wartości artystyczne.