Ostatniego z rodziny Horeszków, Stolnika,

Z małych drzwiczek ukrytych pomiędzy filary

Wysunęła się cicho postać na kształt mary.

Gerwazy; poznano go po wzroście, po licach,

Po srebrzystych na żółtej kurcie Półkozicach.

Stąpał jako słup prosto, niemy i surowy,

Nie zdjąwszy czapki, nawet nie schyliwszy głowy;

W ręku trzymał błyszczący klucz jakby puginał,

Odemknął szafę i w niej coś kręcić zaczynał.

Stały w dwóch kątach sieni, wsparte o filary,

Dwa kurantowe, w szafach zamknięte zegary;

Dziwaki stare, dawno ze słońcem w niezgodzie,

Południe wskazywały często o zachodzie;

Gerwazy nie przybrał się machinę naprawić,

Ale bez nakręcenia nie chciał jej zostawić,

Dręczył kluczem zegary każdego wieczora;

Właśnie teraz przypadła nakręcania pora.

Gdy Podkomorzy sprawą zajmował uwagę

Stron interesowanych, on pociągnął wagę:

Zgrzytnęły wyszczerbionym zębem koła rdzawe,

Wzdrygnął się Podkomorzy i przerwał rozprawę.

"Bracie, rzekł, odłóż nieco twą pilną robotę"

I kończył plan zamiany; lecz Klucznik na psotę

Jeszcze silniej pociągnął drugiego ciężaru;

I wnet gil, który siedział na wierzchu zegaru,

Trzepiocąc skrzydłem zaczął ciąć kurantów nuty.

Ptak sztucznie wyrobiony, szkoda, że popsuty,

Zająkał się i piszczał, im dalej, tym gorzej

Goście w śmiech; musiał przerwać znowu Podkomorzy

"Mości Kluczniku, krzyknął, lub raczej puszczyku,

Jeśli dziob twój szanujesz, dość mi tego krzyku".

Ale Gerwazy groźbą wcale się nie strwożył,

Prawą rękę poważnie na zegar położył,

A lewą wziął się pod bok; tak oburącz wsparty:

"Podkomorzeńku! krzyknął, wolne pańskie żarty,

Wróbel mniejszy niż puszczyk, a na swoich wiorach

Śmielszy jest aniżeli puszczyk w cudzych dworach:

Co klucznik, to nie puszczyk; kto w cudze poddasze

Nocą włazi, ten puszczyk, i ja go wystraszę".

"Za drzwi z nim !" Podkomorzy krzyknął.

"Panie Hrabia!

Zawołał Klucznik, widzisz Pan, co się wyrabia:

Czy nie dosyć się jeszcze Pański honor plami,

Że Pan jadasz i pijasz z tymi Soplicami;

Trzebaż jeszcze, aby mnie, zamku urzędnika,

Gerwazego Rębajłę, Horeszków klucznika,

Lżyć w domu Panów moich? i Panże to zniesie!"

Wtem Protazy zawołał trzykroć: "Uciszcie się!

Na ustąp! Ja, Protazy Baltazar Brzechalski,

Dwojga imion, jenerał niegdyś trybunalski,

Vulgo woźny, woźnieńską obdukcyją robię

I wizyją formalną, zamawiając sobie

Urodzonych tu wszystkich obecnych świadectwo

I pana Asesora wzywając na śledztwo,

Z powodu Wielmożnego Sędziego Soplicy:

O inkursyją, to jest o najazd granicy,

Gwałt zamku, w którym Sędzia dotąd prawnie włada,

Czego dowodem jawnym jest, że w zamku jada".

"Brzechaczu! wrzasnął Klucznik, ja cię wnet nauczę!"

I dobywszy zza pasa swe żelazne klucze,

Okręcił wkoło głowy, puścił z całej mocy;

Pęk żelaza wyleciał jako kamień z procy.

Pewnie łeb Protazemu rozbiłby na ćwierci;

Szczęściem, schylił się Woźny i wydarł się śmierci.

Porwali się z miejsc wszyscy, chwilę była głucha

Cichość, aż Sędzia krzyknął: "W dyby tego zucha!

Hola, chłopcy!" - i czeladź rzuciła się żwawo

Ciasnym przejściem pomiędzy ścianami i ławą;

Lecz Hrabia krzesłem w środku zagrodził im drogę

I na tym szańcu słabym utwierdziwszy nogę:

"Wara! zawołał, Sędzio! nie wolno nikomu

Krzywdzić sługę mojego w moim własnym domu;

Kto ma na starca skargę, niech ją mnie przełoży".

Zyzem w oczy Hrabiemu spojrzał Podkomorzy:

"Bez Wacinej pomocy ukarać potrafię

Zuchwałego szlachetkę; a Wać, Mości Grafie,

Przed dekretem ten zamek za wcześnie przywłaszczasz;

Nie Wać tu jesteś panem, nie Wać nas ugaszczasz;

Siedź cicho, jakeś siedział; jeśli siwej głowy

Nie czcisz, to szanuj pierwszy urząd powiatowy".

"Co mi? odmruknął Hrabia, dość już tej gawędy!

Nudźcie drugich waszymi względy i urzędy;

Dość już głupstwa zrobiłem, wdając się z Waćpaństwem

W pijatyki, które się kończą grubijaństwem.

Zdacie mi sprawę z mego honoru obrazy;

Do widzenia po trzeźwu, - pódź za mną, Gerwazy".

Nigdy się odpowiedzi takiej nie spodziewał

Podkomorzy, właśnie swój kieliszek nalewał,

Gdy zuchwalstwem Hrabiego rażony jak gromem,

Oparłszy się o kielich butlem nieruchomym,

Głowę wyciągnął na bok i ucha przyłożył,

Oczy rozwarł szeroko, usta wpół otworzył;

Milczał, lecz kielich w ręku tak potężnie ścisnął,

Że szkło dźwięknąwszy pękło, płyn w oczy mu prysnął

Rzekłbyś, iż z winem ognia w duszę się nalało,

Tak oblicze spłonęło, tak oko pałało;

Zerwał się mówić, pierwsze słowo niewyraźnie

Mleł w ustach, aż przez zęby wyleciało: "Błaźnie!

Grafiątko! ja cię! Tomasz! karabelę! Ja tu

Nauczę ciebie mores, błaźnie, daj go katu!

Względy, urzędy nudzą, uszko delikatne!

Ja cię zaraz po tych zauszniczkach płatnę!

Fora za drzwi! do korda! Tomasz, karabelę!"

Wtem do Podkomorzego skoczą przyjaciele;

Sędzia porwał mu rękę: "Stój Pan, to rzecz nasza,

Mnie tu naprzód wyzwano; Protazy, pałasza!

Puszczę go w taniec jako niedźwiadka na kiju".

Lecz Tadeusz Sędziego wstrzymał: "Panie Stryju,

Wielmożny Podkomorzy, czyż się Państwu godzi

Wdawać się z tym fircykiem, czy tu nie ma młodzi?

Na mnie się zdajcie, ja go należycie skarcę;

A Waszeć, panie śmiałku, co wyzywasz starce,

Obaczym, czyli jesteś tak strasznym rycerzem;

Rozprawimy się jutro, plac i broń wybierzem.

Dziś uchodź, pókiś cały!

"Dobra była rada;

Klucznik i Hrabia wpadli w obroty nie lada.

Przy wyższym końcu stoła wrzał tylko krzyk wielki,

Ale z ostrego końca latały butelki

Koło Hrabiego głowy. Strwożone kobiety

W prośby, w płacz; Telimena, krzyknąwszy: "Niestety!"

Wzniosła oczy, powstała i padła zemdlona,

I przechyliwszy szyję przez Hrabi ramiona,

Na pierś jego złożyła swe piersi łabędzie.

Hrabia, choć zagniewany, wstrzymał się w zapędzie,

Zaczął cucić, ocierać.

Tymczasem Gerwazy,

Wystawiony na stołków i butelek razy,

Już zachwiał się, już czeladź zakasawszy pięście

Rzucała się nań zewsząd hurmem, gdy na szczęście

Zosia, widząc szturm, skoczy i litością zdjęta

Zasłania starca, na krzyż rozpiąwszy rączęta.-

Wstrzymali się; Gerwazy z wolna ustępował,

Zniknął z oczu, szukano, gdzie się pod stół schował;

Gdy nagle z drugiej strony wyszedł jak spod ziemi,

Podniósłszy w górę ławę ramiony silnemi,

Okręcił się jak wiatrak, oczyścił pół sieni,

Wziął Hrabię, i tak oba ławą zasłonieni

Cofali się ku drzwiczkom; już dochodzą progów,

Gerwazy stanął, jeszcze raz spojrzał na wrogów,

Dumał chwilę, niepewny, czy cofać się zbrojnie,

Czyli z nowym orężem szukać szczęścia w wojnie.

Obrał drugie; już ławę jak taran murowy

W tył dźwignął dla zamachu, już ugiąwszy głowy,

Z wypiętą naprzód piersią, z podniesioną nogą

Miał wpaść... ujrzał Wojskiego, uczuł w sercu trwogę.

Wojski, cicho siedzący z przymrużonym okiem,

Zdawał się pogrążony w dumaniu głębokiem;

Dopiero gdy się Hrabia z Podkomorzym skłócił

I Sędziemu pogroził, Wojski głowę zwrócił,

Zażył dwakroć tabaki i przetarł powieki.

Chociaż Wojski Sędziemu był krewny daleki,

Ale w gościnnym jego domu zamieszkały,

O zdrowie przyjaciela był niezmiernie dbały.

Przypatrywał się zatem z ciekawością walce,

Wyciągnął z lekka na stół rękę, dłoń i palce,

Położył nóż na dłoni, trzonkiem do paznokcia

Indeksu, a żelazem zwrócony do łokcia,

Potem ręką w tył nieco wychyloną kiwał,

Niby bawiąc się, lecz się w Hrabiego wpatrywał.

Sztuka rzucania nożów, straszna w ręcznej bitwie,

Już była zaniedbana podówczas na Litwie,

Znajoma tylko starym; Klucznik jej probował

Nieraz w zwadach karczemnych, Wojski w niej celował.

Widać z zamachu ręki, że silnie uderzy,

A z oczu łacno zgadnąć, że w Hrabiego mierzy

(Ostatniego z Horeszków, chociaż po kądzieli),

Mniej baczni młodzi ruchów starca nie pojęli;

Gerwazy zbladnął, ławą Hrabiego zakłada,

Cofa się ku drzwiom. - "Łapaj!" krzyknęła gromada.

Jako wilk, obskoczony znienacka przy ścierwie,

Rzuca się oślep w zgraję, co mu ucztę przerwie,

Już goni, ma ją szarpać, wtem śród psiego wrzasku

Trzasło ciche półkurcze, wilk zna je po trzasku,

Śledzi okiem, postrzega, że z tyłu za charty

Myśliwiec wpół schylony, na kolanie wsparty,

Rurą ku niemu wije i już cyngla tyka;

Wilk uszy spuszcza, ogon podtuliwszy zmyka,

Psiarnia z tryumfującym rzuca się hałasem

I skubie go po kudłach, zwierz zwraca się czasem,

Spojrzy, klapnie paszczęką, i białych kłów zgrzytem

Ledwie pogrozi, psiarnia pierzcha ze skowytem:

Tak i Gerwazy z groźną cofał się postawą,

Wstrzymując napastników oczyma i ławą,

Aż razem z Hrabią wpadli w głąb ciemnej framugi.

"Łapaj!" krzykniono znowu; tryumf był niedługi:

Bo nad głowami tłumu Klucznik niespodzianie

Ukazał się na chorze przy starym organie

I z trzaskiem jął wyrywać ołowiane rury,

Wielką by klęskę zadał uderzając z góry,

Ale już goście tłumnie wychodzili z sieni,

Nie śmieli kroku dostać słudzy potrwożeni

I chwytając naczynia w ślad panów uciekli,

Nawet nakrycia z częścią sprzętów się wyrzekli.

Któż ostatni, nie dbając na groźby i razy,

Ustąpił z placu bitwy? - Brzechalski Protazy.

On, za krzesłem Sędziego stojąc niewzruszenie,

Ciągnął woźnieńskim głosem swoje oświadczenie,

Aż skończył, i z pustego zszedł pobojowiska,

Kędy zostały trupy, ranni i zwaliska.

W ludziach straty nie było; ale wszystkie ławy

Miały zwichnione nogi, stół także kulawy,

Obnażony z obrusa, poległ na talerzach

Zlanych winem, jak rycerz na krwawych puklerzach,

Między licznymi kurcząt i jendyków cały,

W których piersi widelce świeżo wbite tkwiały.

Po chwili w Horeszkowskim samotnym budynku

Wszystko do zwyczajnego wracało spoczynku.

Mrok zgęstniał; reszty pańskiej wspaniałej biesiady

Leżą, podobne uczcie nocnej, gdzie na dziady

Zgromadzić się zaklęte mają nieboszczyki.

Już na poddaszu trzykroć krzyknęły puszczyki

Jak guślarze; zdają się witać wschód miesiąca,

Którego postać oknem spadła na stół, drżąca

Niby dusza czyscowa; z podziemu, przez dziury

Wyskakiwały na kształt potępieńców szczury:

Gryzą, piją; czasami w kącie zapomniana

Puknie na toast duchom butelka szampana.

Ale na drugim piętrze, w izbie, którą zwano,

Choć była bez zwierciadeł, salą zwierciadlaną,

Stał Hrabia na krużganku zwróconym ku bramie;

Chłodził się wiatrem, surdut wdział na jedno ramię,

Drugi rękaw i poły u szyi sfałdował

I pierś surdutem jakby płaszczem udrapował.

Gerwazy chodził kroki wielkimi po sali;

Obadwa zamyśleni, do siebie gadali:

"Pistolety, rzekł Hrabia, lub gdy chcą, pałasze".

"Zamek, rzekł Klucznik, i wieś, oboje to nasze".

"Stryja, synowca, wołał Hrabia, całe plemię

Wyzywaj!" - "Zamek, wołał Klucznik, wieś i ziemie

Zabieraj Pan!" To mówiąc zwrócił się do Hrabi:

"Jeśli Pan chce mieć pokój, niech wszystko zagrabi.

Po co proces, Mopanku! sprawa jak dzień czysta:

Zamek w ręku Horeszków był przez lat czterysta;

Część gruntów oderwano w czasie Targowicy

I jak Pan wie, oddano władaniu Soplicy.

Nie tylko tę część, wszystko zabrać im należy,

Za koszta procesowe, za karę grabieży.

Mówiłem Panu zawsze: procesów zaniechać,

Mówiłem Panu zawsze: najechać, zajechać;

Tak było po dawnemu: kto raz grunt posiądzie,

Ten dziedzic; wygraj w polu, a wygrasz i w sądzie.

Co się tyczy dawniejszych z Soplicami sprzeczek,

Jest na to od procesu lepszy Scyzoryczek;

A jeśli Maciej w pomoc da mi swą Rózeczkę,

To my we dwóch, Sopliców tych porzniem na sieczkę".

"Brawo! rzekł Hrabia, plan twój gotycko-sarmacki

Podoba się mi lepiej niż spór adwokacki.

Wiesz co? na całej Litwie narobim hałasu

Wyprawą niesłychaną od dawnego czasu.

I sami się zabawim. Dwa lata tu siedzę,

Jakąż bitwę widziałem? z chłopami o miedzę.

Nasza wyprawa przecież krwi rozlanie wróży;

Odbyłem taką jedną w czasie mych podróży.

Gdym w Sycylu bawił u pewnego księcia,

Rozbójnicy porwali w górach jego zięcia

I okupu od krewnych żądali zuchwale;

My, zebrawszy naprędce sługi i wasale,

Wpadliśmy; ja dwóch zbojców ręką mą zabiłem,

Pierwszy wleciałem w tabor, więźnia uwolniłem.

Ach, mój Gerwazy! jaki to był tryumfalny,

Jaki piękny nasz powrót, rycersko-feudalny!

Lud z kwiatami spotykał nas - córka książęcia,

Wdzięczna zbawcy, ze łzami padła w me objęcia.

Gdym przybył do Palermo, wiedziano z gazety,

Palcami wskazywały mię wszystkie kobiety.

Nawet wydrukowano o całym zdarzeniu

Romans, gdzie wymieniony jestem po imieniu.

Romans ma tytuł: Hrabia, czyli tajemnice

Zamku Birbante-rokka. Czy są tu ciemnice

W tym zamku?" - "Są, rzekł Klucznik, ogromne piwnice,

Ale puste! bo wino wypili Soplice".

"Dżokejów, dodał Hrabia, uzbroić we dworze,

Z włości wezwać wasalów!" - "Lokajów? broń Boże!

Przerwał Gerwazy. Czy to zajazd jest hultajstwem?

Kto widział zajazd robić z chłopstwem i z lokajstwem?

Mój Panie, na zajazdach nie znacie się wcale;

Wąsalów - co innego, zdadzą się wąsale.

Nie we włości ich szukać, ale po zaściankach,

W Dobrzynie, w Rzezikowie, w Ciętyczach, w Rąbankach;

Szlachta odwieczna, w której krew rycerska płynie,

Wszyscy przychylni panów Horeszków rodzinie,

Wszyscy nieprzyjaciele zabici Sopliców!

Stamtąd zbiorę ze trzystu wąsatych szlachciców;

To rzecz moja. Pan niechaj do pałacu wraca

I wyśpi się, bo jutro będzie wielka praca;

Pan spać lubi, już późno, drugi kur już pieje;

Ja tu będę pilnować zamku, aż rozdnieje,

A ze słoneczkiem stanę w Dobrzyńskim zaścianku".

Na te słowa pan Hrabia ustąpił z krużganku;

Ale nim odszedł, spojrzał przez otwór strzelnicy

I widząc świateł mnóstwo w domostwie Soplicy:

"Iluminujcie! krzyknął, jutro o tej porze

Będzie jasno w tym zamku, ciemno w waszym dworze".

Gerwazy siadł na ziemi, oparł się o ścianę

I pochylił ku piersiom czoło zadumane;

Światłość miesięczna padła na wierzch głowy łysy,

Gerwazy po nim kryślił palcem różne rysy;

Widać, że przyszłych wypraw snuł plany wojenne.

Ciężą mu coraz bardziej powieki brzemienne,

Bezwładną kiwnął szyją, czuł, że go sen bierze,

Zaczął wedle zwyczaju wieczorne pacierze.

Lecz między Ojczenaszem i Zdrowaś Maryją

Dziwne stanęły mary, tłoczą się i wiją:

Klucznik widzi Horeszki, swoje dawne pany,

Ci niosą karabele, drudzy buzdygany,

Każdy groźnie spoziera i pokręca wąsa,

Składa się karabelą, buzdyganem wstrząsa -

Za nimi jeden cichy, posępny cień mignął,

Z krwawą na piersi plamą. Gerwazy się wzdrygnął,

Poznał Stolnika; zaczął wkoło siebie żegnać

I ażeby tym pewniej straszne sny rozegnać,

Odmawiał litaniją o czyscowych duszach.

Znowu wzrok mu skleił się, zadzwoniło w uszach -

Widzi tłum szlachty konnej, błyszczą karabele:

Zajazd! zajazd Korelicz, i Rymsza na czele!

I ogląda sam siebie: jak na koniu siwym,

Z podniesionym nad głowę rapierem straszliwym

Leci; rozpięta na wiatr szumi taratatka,

Z lewego ucha spadła w tył konfederatka;

Leci, jezdnych i pieszych po drodze obala

I na koniec Soplicę w stodole podpala -

Wtem ciężka marzeniami na pierś spadła głowa,

I tak usnął ostatni Klucznik Horeszkowa.