Omówienie - "Krzyżacy" Henryka Sienkiewicza

Główne wydarzenia

Dwaj rycerze z Bogdańca - Maćko i Zbyszko, opowiadają w karczmie w Tyńcu o walce z Krzyżakami w obronie Wilna.
Do karczmy przybywa orszak księżnej Danuty; Zbyszko, zakochany od pierwszego wejrzenia w dwórce księżnej, w Danusi Jurandównie, składa uroczysty ślub ofiarowania jej kilku pawich czubów zdartych z krzyżackich hełmów.
Dwór książęcy i rycerze udają się do Krakowa. W drodze Zbyszko atakuje napotkanego Krzyżaka, który, jak się okazuje, jest posłem wielkiego mistrza i w związku z tym jest nietykalny. Nierozważnemu młodzieńcowi za czyn ten grozi sąd.
Kraków. Urażony Lichtenstein informuje polskiego króla o wcześniejszych zajściach. Zbyszko zostaje aresztowany. Jagiełło, chociaż bardzo poruszony, mimo wstawiennictwa księżnej Danuty, rycerza Powały i Danusi, nie może uwolnić młodzieńca. Lichtenstein twierdzi, że zamach na jego życie uwłacza godności Zakonu. Maćko próbuje przebłagać posła, gdy mu się to nie udaje, proponuje Jagielle, aby skazał jego, zamiast bratanka. Król nie może na to przystać. Sąd skazuje Zbyszka na śmierć. Maćko obiecuje interweniować u samego wielkiego mistrza w Malborku.
W tym czasie Polska przeżywa tragedię: królowa Jadwiga rodzi przedwcześnie dziecko (22 czerwca), które 13 lipca umiera, kilka dni później, 17 lipca, umiera królowa. Królem zostaje Jagiełło, dla Polski oznacza to wojnę z Zakonem, którego Jagiełło nienawidzi. Lichtenstein wraca ze złymi wieściami do Malborka.
Maćko w drodze do Malborka został napadnięty przez Krzyżaków. Z kłopotów wybawił go Jurand ze Spychowa, ojciec Danusi, jednak w boku dzielnego rycerza pozostał grot krzyżackiej strzały. Ranny Maćko powraca do Krakowa, odwiedza uwięzionego Zbyszka i proponuje mu ucieczkę. Zbyszko zdecydowanie odmawia.
Dzień egzekucji. Konwój ze Zbyszkiem zostaje zatrzymany przez Powałę. Danusia narzuca na Zbyszka białą chustkę, co zgodnie ze starym obyczajem oznacza odzyskanie przez niego wolności, chłopak powinien jednak teraz poślubić swą wybawicielkę. Księżna Danuta obiecuje wyprawić młodym zaręczyny.
Do księżnej Danuty przybywa Jurand ze Spychowa. Zbyszko wyjawia swe zamiary wobec jego córki. Jurand, bez podania przyczyny, nie wyraża zgody na ich ślub.
Zbyszko odwozi chorego Maćka do Bogdańca. W drodze spotyka ich dobry znajomy - Zych ze Zgorzelic i jego córka Jagienka. Dziewczyna jest oczarowana urodą młodzieńca.
Trwa zagospodarowywanie opuszczonego domostwa. Zbych i jego córka udzielają sąsiedzkiej pomocy.
Zbyszko wyrusza na polowanie na niedźwiedzia. Wyprawa skończyłaby się tragicznie, gdyby nie nadeszła niespodziewana pomoc Jagienki.
Maćko powraca do zdrowia; zastosowana kuracja z niedźwiedziego sadła okazała się bardzo skuteczna.
Między młodymi nawiązuje się prawdziwa przyjaźń. Zakochany w Danusi Zbyszko nie domyśla się nawet, że Jagienka darzy go głębszym uczuciem.
Zbyszko walczy z Cztanem i Wilkiem, adoratorami Jagienki o uznanie przez wszystkich, że Danusia Jurandówna jest najpiękniejszą panną.
Młody rycerz wyjeżdża na Mazowsze, na dwór księżnej Anny Danuty. W drodze dogania go sługa Zycha, Hlawa, i z polecenia Jagienki towarzyszy mu w dalszej drodze.
Zbyszko odnajduje dwór księżnej w myśliwskiej posiadłości. Tam bierze udział w polowaniu i ratuje życie rycerzowi francuskiemu, panu de Lorche, który jest gościem Zakonu; sam zostaje ciężko raniony.
Do księcia Janusza przybywają ze skargą na Juranda ze Spychowa krzyżaccy posłowie: Gotfryd, Rotgier i pan de Fourcy. Książę nie uznaje ich zażaleń, więc ci postanawiają zemścić się, porwać Danusię i w ten sposób zmusić Juranda do uległości.
Na dworze pojawiają się posłowie od Juranda, którzy twierdzą, że umierający pan pragnie widzieć się z córką, Zbyszko poślubia swą ukochaną przed jej wyjazdem.
Tuż przed wigilią Bożego Narodzenia Zbyszko odnajduje zasypanego w zaspach śnieżnych Juranda. Zostaje odkryty podstęp Krzyżaków.
Zbyszko z Jurandem udają się do Spychowa, by tam czekać na wiadomości o losach Danusi. Młodzieniec wyjawia, że Danusia została jego żoną.
Tajemniczy pielgrzymi przekazują Jurandowi wieści od Krzyżaków, którzy domagają się zwolnienia więzionych w Spychowie rycerzy zakonnych, przybycia do Szczytna i błagania o przebaczenie za zbrodnie przeciwko Zakonowi.
Jurand przekazuje Spychów Zbyszkowi i wieczorem samotnie wyjeżdża do Szczytna. Tam przyjmuje wszelkie upokorzenia zgotowane mu przez Krzyżaków i cierpliwie czeka na uwolnienie Danusi. Wpada w gniew, gdy upewnia się, że Krzyżacy nie zamierzają mu jej oddać. Rozpoczyna walkę, zabija wielu rycerzy, powalony, zostaje uwięziony w lochu.
Zygfryd wysyła Rotgiera do księcia Janusza z listem, w którym przekazuje fałszywe relacje o czynach Juranda.
Książę Janusz jest oburzony na Zakon. Rotgier proponuje Sąd Boży, tzn. pojedynek, który ma rozstrzygnąć, po której stronie jest racja. Zbyszko podejmuje wyzwanie i odbywa zwycięski pojedynek, Rotgier ginie.
Zbyszko wysyła Hlawę z listem do Bogdańca, a sam wyrusza na poszukiwanie Danusi.
Zygfryd na wieść o śmierci Rotgiera planuje okrutną zemstę. Nakazuje uciąć Jurandowi prawą dłoń, wypalić oko i wyrwać język.
Maćko i przebrana Jagienka wyruszają do Malborka, by tam dołączyć do Zbyszka. W drodze spotykają kalekę. Hlawa z trudem rozpoznaje w nim Juranda, którego odwożą do Spychowa. Tam dowiadują się, że Zbyszko bierze udział w toczącej się na Żmudzi wojnie z Krzyżakami. Maćko w towarzystwie Hlawy wyrusza na Żmudź, Jagienka zostaje w Spychowie.
Zygfryd i kat wywożą Danusię z zamku.
Zbyszko spotyka się ze swymi przyjaciółmi pod Kownem. Biorą udział w zwycięskim starciu z Zakonem, Zbyszkowi udaje się wziąć do niewoli dowódcę konnicy de Lorche`a, od którego dowiaduje się, że wśród walczących Krzyżaków przebywa Zygfryd.
Młodzieniec odnajduje Danusię, która na skutek dramatycznych przejść postradała zmysły. Rozpoczyna się powrót do domu. W drodze dziewczyna na moment odzyskuje przytomność i rozpoznaje Zbyszka. Nagle zostają otoczeni przez grupę Krzyżaków, Maćko zostaje wzięty do niewoli, Zbyszko zostaje zwolniony na czas odwiezienia Danusi.
Do Spychowa przybył Hlawa z Zygfrydem. Jurand przebacza swemu oprawcy i nakazuje wypuścić go na wolność. Krzyżak popełnia samobójstwo.
Zbyszko ze swą żoną docierają do granic ziemi spychowskiej. Niestety, tuż przed dotarciem do grodu Danusia umiera.
Zbyszko podejmuje działania w celu oswobodzenia Maćka. Na dworze w Płocku spotyka Jagienkę, wtedy też dowiaduje się, że pozwolono mu uczestniczyć w spotkaniu Jagiełły z wielkim mistrzem.
Mistrz widzi upadek moralny Zakonu. Pragnie odsunąć moment zbrojnego konfliktu z wojskami polskimi i litewskimi. Dochodzi do porozumienia w sprawie wymiany jeńców. Zbyszko, jako poseł, wraz z innymi rycerzami udaje się do Malborka. Tam odnajduje Maćka. Wyjeżdżają do Spychowa, gdzie już przebywa Jagienka, która opiekuje się Jurandem.
Jurand wkrótce umiera. Zbyszko przekazuje Spychów w dzierżawę Hlawie. Jagienka z Maćkiem udają się do Bogdańca.
Zbyszko wyrusza na ślubowany żonie pogrom Krzyżaków, wraca do domu dopiero po wielomiesięcznej nieobecności wycieńczony od ran i tułaczki.
Podczas jednego ze spotkań Zbyszko i Jagienka wyznają sobie długo skrywaną miłość. Żyją w szczęściu i spokoju.
Po pięcioletniej przerwie Zbyszko i Maćko wyruszają na wojnę z Krzyżakami. Rozgrywa się zwycięska bitwa pod Grunwaldem.
Po powrocie do Bogdańca żyją długo i szczęśliwie. Zbyszko jest świadkiem przyłączenia do Korony Polskiej Pomorza z Malborkiem.

Problematyka

Powieść, pisana w latach 1897-1900 początkowo ukazywała się w odcinkach w "Tygodniku Ilustrowanym", dopiero później ukazało się wydanie książkowe. Czas powstawania utworu wiąże się z wynaradawiającą polityką Prus. Działalność rządu pruskiego zmierzała do tego, by Polacy zapomnieli o swoim pochodzeniu, by czuli się Niemcami, myśleli jak Niemcy, mówili po niemiecku. Powieść została napisana "ku pokrzepieniu serc", miała dodać otuchy wątpiącym w zwycięstwo i niepodległość. Autor przypominał Polakom o ich narodowej tradycji, historii, o tym co chwalebne. Ukazał w powieści okres zagrożenia Polski przez zakon krzyżacki. Dzięki postawie polskiego rycerstwa, dla którego największymi wartościami są: Bóg, honor i ojczyzna, udaje się wyjść cało z owej opresji. Po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem Polska stała się najpotężniejszym mocarstwem Europy.

Wydarzenia przedstawione w powieści rozpoczynają się w 1399 roku, kończą w roku 1410. Potwierdzają to wydarzenia historyczne: narodziny córki Jagiełły (22 czerwca 1399 r.), śmierć królowej (17 lipca 1399 r.), bitwa pod Grunwaldem (15 lipca 1410 r.)(cytat). Wydarzenia przedstawione w epilogu miały miejsce w 1466 r., kiedy to po wojnie trzynastoletniej Polska odzyskała Pomorze, Malbork i Elbląg.

Akcja powieści rozgrywa się w Tyńcu, Krakowie, Ciechanowie, Malborku (cytat), Szczytnie, Płocku, Sieradzu, Wilnie, Grunwaldzie oraz osadach rycerskich.

Bohaterowie
1. fikcyjni:

Zbyszko z Bogdańca

młody rycerz, bratanek Maćka, silny, odważny, przez całe życie kierujący się rycerskimi zasadami (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7, cytat 8, cytat 9, cytat 10, cytat 11, cytat 12);
początkowo nierozważny, porywczy i zapalczywy; niekiedy trochę naiwny; ciężkie doświadczenia życiowe zmieniają go w mądrego, poważnego i rozsądnego rycerza.

Maćko z Bogdańca

stryj Zbyszka, szlachcic herbu Tępa Podkowa, doświadczony w bojach mężczyzna w sile wieku, uczciwy, stateczny (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5);
ceni tradycje, bardzo przywiązany do rodzinnego Bogdańca (cytat), robi wszystko, by go odbudować;

Danusia

młodziutka dziewczyna, córka Juranda ze Spychowa, ukochana Zbyszka (cytat 1, cytat 2, cytat 3);
bardzo nieśmiała, lękliwa, wrażliwa, delikatna (cytat);

Jagienka

córka Zbycha ze Zgorzelic (cytat), zakochana w Zbyszku (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7);
odważna, śmiała, harda, gospodarna, zaradna, lubi polowania, jazdę konną;

Jurand ze Spychowa

rycerz mazowiecki, ojciec Danusi (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7, cytat 8, cytat 9, cytat 10, cytat 11, cytat 12);
od chwili śmierci żony, która zmarła w czasie napaści Niemców, szuka zemsty na Krzyżakach;
mściwy, zawzięty, waleczny, zręczny, groźny, nie zna litości dla Krzyżaków;
uczciwy, nigdy nie naruszył praw rycerskich;
wszystko poświęca dla ratowania Danuśki (rycerską godność, dumę, znosi największe upokorzenia);
bez jęku znosi wielkie tortury;
przechodzi wielką przemianę duchową: szuka ukojenia w modlitwie, poświęca się Bogu, wybacza Zygfrydowi, swemu katowi i sprawcy największych nieszczęść, jest szlachetny, miłosierny;

2. historyczni:

król Władysław Jagiełło,
królowa Jadwiga (cytat),
księżna Anna Danuta,
książę Janusz Mazowiecki,
Kuno Lichtenstein,
Konrad von Jungingen,
Urlyk von Jungingen,
rycerze: Powała z Taczewa, Zyndram z Maszkowic, Zawisza Czarny;

"Krzyżacy" to powieść historyczna - fabuła opiera się na faktach historycznych; Sienkiewicz prowadził długotrwałe studia nad historią przełomu XIV i XV w., korzystał z różnorodnych opracowań: "Dzieje Polski" Jana Długosza, "Jadwiga i Jagiełło" Karola Szajnochy; prawda historyczna splata się z fikcją literacką.

Sienkiewicz, aby oddać atmosferę epoki, stosował stylizację językową: wykorzystał gwarę górali podhalańskich, jako najbliższą językowi średniowiecznemu; wprowadził liczne archaizmy (elementy języka używane dawniej):
archaizmy fonetyczne: sierce, grabia, doźrzeje;
archaizmy słowotwórcze: zbrodzień;
archaizmy fleksyjne: z dzikimi zwierzęty;
archaizmy składniowe: A któren jej rycerz ?
archaizmy leksykalne: chrobry (odważny), otrok (chłopiec);
archaizmy semantyczne (znaczeniowe): niedziela (dawniej "tydzień"), miesiąc (dawniej "księżyc").

Powieść jest źródłem wiedzy: przybliża średniowieczne obyczaje i mentalność ówczesnych ludzi.

Zagadnienia do omówienia

Obraz życia w Polsce i Zakonie.
Obyczaje rycerskie.
Sposób prowadzenia wojny.
Sylwetki i dzieje postaci.
Prawda historyczna a fikcja literacka w utworze.