Omówienie - "Faraon" Bolesława Prusa

Powieść, ukończona, jak głosi data na jej rękopisie, 2 maja 1895 r. o godz. 3 po południu, była drukowana w “Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 października 1895 r. do końca roku następnego. Wydanie książkowe ukazało się w roku 1897. Powieść zaskoczyła zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieści o tematyce historycznej, namiętnego natomiast obserwatora współczesności, dążącego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy.

Szybko jednak przekonano się, że co prawda inspiracją do napisania utworu były zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzną najstarszej cywilizacji świata, ale w rzeczywistości jest on nie powieścią historyczną, lecz traktatem o państwie i władzy.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia toczą się w XI w. p. n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwycięstwa nad nimi kasty kapłańskiej.

Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciągająca się wzdłuż Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierząt (wół Apis, krokodyle, skarabeusze), a kapłani są monoteistami. Powszechne przekonanie, że zniszczenie ciała uniemożliwia unieśmiertelnienie się duszy stało przyczyną powstania tradycji i obrzędowości (m. in. balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za “syna Słońca", a zatem istotę równą bogom.

Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (rzeczywistości Herhor objął władzę po Ramzesie XI). W powieści Ramzes XIII jest młodszym, czwartym synem, jego starsze rodzeństwo nie wykazało potrzebnych władcy przymiotów umysłowych i fizycznych, jedynie on, wnuk arcykapłana, jest silny i mądry.

Państwo egipskie

Prus ukazuje państwo u schyłku jego świetności. Przyczynami upadku są:

wyniszczające kraj wojny (brak rąk do pracy, jałowienie ziemi, zniszczenie rzemiosła, powszechne zubożenie),
zubożenie skarbca,
niewystarczająca liczba wojsk,
brak jedności etnicznej (Fenicjanie, Żydzi, Grecy),
rosnące zadłużenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociągające za sobą zależność polityczną,
wzrost potęgi ekonomicznej Felicjan,
nadmierny rozrost biurokracji,
walka kapłanów z faraonami o władzę,
rozrzutny tryb życia możnych.

(cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4)

Społeczeństwo egipskie jest wyraźnie podzielone:

arystokracja religijna i świecka;
szlachta,
kapłani,
lud (chłopi, niewolnicy).

Chłopi (Prus nie odróżnia wyraźnie chłopów od niewolników):

są ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnębieni przez poborców podatkowych (cytat);
cierpią nędzę, głód, niedolę; muszą dźwigać całkowity ciężar faraona, jego dworu, arystokracji i kapłanów (cytat 1, cytat 2);
pracą swoją tworzą fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpią największe upokorzenia:
epizod ukazujący chłopa, który przez 10 lat kopał kanał, by zdobyć wolność osobistą. Obity popełnił samobójstwo (cytat 1, cytat 2);
po napadzie na willę Sary na więzienie skazano kilkuset niewinnych chłopów, bez udowodnienia im winy (cytat);
obrazy katowania chłopów w posiadłości wydzierżawionej przez księcia Dagonowi w zamian za pożyczkę finansową (cytat);
opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysięcy ludzi (cytat).

opanowała najwyższe stanowiska w administracji państwowej i wywiera wpływ na całe społeczeństwo (cytat);
dzięki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;
żyje w przepychu, myśli tylko o używaniu i własnych korzyściach (cytat 1, cytat 2).

dzięki religii utrzymują w posłuszeństwie klasy panujące i uciskane (cytat 1, cytat 2);
elitarny charakter nauki sprawia, że mogą wykorzystywać ją dla spotęgowania swojej władzy (znajomość astronomii pozwala im wytyczać kierunek podróży okrętów, budowę kanałów, wykorzystywać zaćmienie słońca dla potrzeb politycznych; znajomość prawa pozwala Mentezufisowi bezkarnie zabijać jeńców pod nieobecność faraona, aby wzbudzić tym nienawiść Libijczyków do władcy; znajomość mediumizmu pozwala wykorzystać do swych celów Lykona) (cytat 1, cytat 2, cytat 3);
skupili olbrzymi majątek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym mogą dysponować według woli;
są egoistyczni, samolubni; mają ogromne doświadczenie w zarządzeniu sprawami państwowymi.

Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje żądzy władzy; w jego przekonaniu interes państwa łączy się z interesem kapłaństwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyślać i realizować swe plany (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4).

Mefres: jeden z najbliższych współpracowników Herhora; uparty, okrutny i mściwy starzec; nie przebiera w środkach, by zniszczyć znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabić faraona) (cytat 1, cytat 2, cytat 3).

Mentezufis: drugi współpracownik wielkiego kapłana; zręczny polityk (cytat).

Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kapłańskiej; syn chłopski; bezinteresowny obrońca ludu; sympatyzuje z młodym faraonem i służy mu radą (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7).

Młody następca tronu jest reformatorem: pragnie bronić ludu, którego los i krzywda żywo go porusza; chce przywrócić Egiptowi dawną potęgę, mając do wyboru pogodzić się z kastą kapłanów i podporządkować ich woli lub rozpocząć z nimi walkę, wybiera drogę konfrontacji; uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej i znaleźć oparcie u szlachty i niższych urzędników i kapłanów, planuje sięgnięcie do skarbów Labiryntu, by spożytkować je dla dobra kraju (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7, cytat 8, cytat 9);

Popada w otwarty konflikt z kapłanami (— czyni Herhorowi uwagi odnośnie do ureusza zdobiącego jego głowę (cytat), — Pentuer odmawia mu swego współudziału w walce z kapłanami (cytat), — kapłani odmawiają mu pożyczki (cytat), — wykorzystują sobowtóra jako narzędzia skompromitowania Ramzesa).

Decydująca rozgrywka ma nastąpić dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystąpienie wiernego wojska, ludu i niższych kapłanów; Ramzes liczy też na przyjaźń Pentuera i Tutmozisa).

Wystąpienie kończy się klęską: — zaćmienie słońca (cytat), — śmierć Ramzesa XIII (cytat).

Młody faraon przegrał ponieważ:

nie docenił roli nauki, a wierzył tylko w siłę oręża (lekceważy doniesienie uczonego Menesa) (cytat),

jest bezmyślny, porywczy, niecierpliwy, zmysłowy, lekkomyślny i gwałtowny; kierował się emocjami zamiast rozwagą i trzeźwym przewidywaniem taktyki.

W historii zapisał się jako nieodpowiedzialny młodzieniec i "łowca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o które walczył, zostaną przeprowadzone przez Herhora (cytat).

Sara, Żydówka, postać bardzo szlachetna. Miłość do Ramzesa stała się treścią jej życia; nie pamięta mu upokorzenia i odepchnięcia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemaną zbrodnię i umiera obłąkana (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6).