Treść utworu

• Czepiec w rozmowie z Dziennikarzem zdaniem "Cóż tam, panie, w polityce?" przywołuje krąg pierwszoplanowych zagadnień. Dziennikarz nie daje się wciągnąć w dyskusję ("Niech na całym świecie wojna,/ byle polska wieś zaciszna/ byle polska wieś spokojna"), nie uważa chłopa za odpowiedniego partnera do takich rozmów. Czepiec, zorientowawszy się w sytuacji, przypomina o znaczeniu chłopów podczas powstania kościuszkowskiego, a także o tym, że panowie nie umieją wykorzystać patriotycznych tradycji chłopskich (cytat).
• Zosia i Haneczka, młodziutkie, pełne radości życia dziewczyny, prezentują młode pokolenie, które garnie się do ludu (cytat).
• Jasiek i Kasper to prości i szczerzy parobcy prezentujący dowcip, wigor i zdrowy rozsądek charakterystyczny dla ludu.
• Wyniosła i dumna Radczyni traktuje środowisko wiejskie z pobłażaniem. Jej pytanie skierowane do Kliminy: "Cóż ta, gosposiu, na roli?/ Czyście sobie już posiali?" i krótką odpowiedź chłopki: "Tym ta casem się nie siwo" - przytacza się jako dowód zupełniej nieznajomości realiów życia wiejskiego prezentowanej przez inteligencję (cytat).
• W kolejnych scenach poznajemy szczęśliwego, radosnego i rozkochanego w pięknej żonie Pana Młodego oraz hożą, pełną rozsądku oraz naiwnej prostoty Pannę Młodą (cytat 1, cytat 2).
• Młoda i inteligentna Maryna, w odpowiedzi na zaloty pustego, znużonego powodzeniem u kobiet Poety, cynika pełnego niewiary w życie i sztukę, krótko stwierdza: "Przez pół drwiąco, prze pół serio/ bawi się pan galanterią" (cytat 1, cytat 2).
• W połowie aktu na wesele przychodzi Żyd. Jego rozmowa z Panem Młodym to pierwsza poważniejsza dysputa, sygnalizująca istotne i bolesne różnice między poszczególnymi grupami społecznymi. Określenie stosunku inteligencji do mniejszości narodowych mianem przyjaciół "co się nie lubią" oraz ocena chłopskiego stroju Pana Młodego - "Pan się narodowo bawi", wnosi do dramatu poważną nutę (cytat).
• Zmianę nastroju pogłębi pojawienie się Racheli, rozpoetyzowanej córki Żyda. Jej rozmowa z Panem Młodym, sugestie, że scenerię własnego wesela wykorzysta jako motyw poetycki oraz wyznanie młodzieńca: "od miesiąca chodzę boso,/ od razu się czuję zdrowo,/ chadzam boso, z gołą głową; / pod spód więcej nic nie wdziewam,/ od razu się lepiej miewam - dają obraz rzeczywistego stosunku inteligencji do chłopów. Ich zainteresowanie wsią ma czysto zewnętrzny charakter, pozbawione jest autentycznego zaangażowania (cytat).
• Pomimo upływających godzin tempo prowadzonych rozmów nie słabnie, ale stają się coraz poważniejsze. Obecni na weselu artyści rozmawiają o sztuce, o swoich marzeniach twórczych. Poeta zwierza się Gospodarzowi z projektu dramatu "groźnego, szumnego, posuwistego" (cytat).
• Rozmowę przerywa pojawienie się Czepca i Ojca. Kiedy z kolei w rozmowie z nimi Poeta określa się jako "żurawiec", przelotem tylko bywający w kraju - chłopi współczują mu takiego stosunku do życia, instynktownie wyczuwając, że jest w charakterze Poety jakaś skaza utrudniająca mu osiągnięcie szczęścia. Czepiec radzi z prostotą: "Weź pan sobie żonę z prosta, duza scęścia, mała kosta" (cytat).
• Niespodziewanie następuje kolejna zmiana nastroju. Wybucha kłótnia o dług, który Czepiec winien zwrócić Żydowi. Przy okazji o swoje upomina się Ksiądz (cytat). Gospodarz, świadek sporu, przypomina "rok czterdziesty szósty", krwawą rzeź dokonaną przez chłopów na szlachcie. Słowa Pana Młodego, który zna wydarzenia tamtych czasów, ale nie chce o nich pamiętać, świadczą, że zdaje sobie sprawę z konfliktów istniejących pomiędzy poszczególnymi warstwami społecznymi. "Jak to się zmieniają ludzie" - konkluduje Pan Młody - "jak się wszystko dziwnie plecie;/ myśmy wszystko zapomnieli: o tych mękach, nędzach, brudzie;/ stroimy się w pawie pióra" (cytat).
• Powagę sytuacji rozładowuje pojawienie się Jaśka i Kaspra, którzy z buta i pewnością siebie komentują swobodne zachowanie miejskich panienek (cytat).
• Na zakończenie aktu Poeta, zgodnie z sugestiami Racheli, prosi nowożeńców o zaproszenie na wesele stojącego w sadzie chochoła. Młodzi przystają na sugestię, traktując to jako doskonałą zabawę, a nawet dodają: "Sprowadź jeszcze, kogo chcesz, ciesz się z nami, ciesz godami" (cytat).

• O północy przybycie nowych "gości" oznajmia Chochoł (cytat).
• Widmo ukazuje się Marysi. Zazwyczaj odczytywane jest jako zjawa młodo zmarłego malarza Ludwika de Laveaux, z którym zaręczona była trzecia z sióstr Mikołajczykówien, pierwowzór Marysi (cytat).

• Dziennikarzowi - Stańczyk, błazen ostatnich Jagiellonów, uznany za symbol stronnictwa konserwatywnego skupionego wokół dziennika "Czas", redagowanego przez Starzewskiego. Spotkanie głęboko porusza Dziennikarza, wlewa mu "jad goryczy w krew", przypomina o trwającej niewoli narodowej, o niemocy trawiącej zarówno społeczeństwo jak i jego samego (cytat).
• Do Poety, postaci niewątpliwie tragicznej, przychodzi Rycerz, Zawisza Czarny, bohater napisanej przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera fantazji dramatycznej; wzór minionej chwały i mocy narodowej (cytat).
• Hetman - Branicki, warchoł, symbol zdrady narodowej i szlacheckiej nawiedza Pana Młodego (cytat).
• Upiór - Szela, chłopski przywódca krwawych rzezi galicyjskich z 1846 r. pojawia się Dziadowi (przedstawicielowi biedoty wiejskiej) (cytat).
• Szczególną rolę odgrywa jednak Wernyhora. Ukazuje się nie jednej tylko osobie i wywiera zasadniczy wpływ na dalsze wydarzenia. Wernyhora, na pół legendarny Kozak, wróżbita z XVIII w. przybywa z rozkazem porywającym lud do powstania. Gospodarz otrzymuje odpowiednie polecenie i złoty róg, którego głos ma być znakiem do ataku. Gospodarz powierza go jednak Jaśkowi, który ma również zwołać chłopów. Wymownym, materialnym znakiem bytności Wernyhory jest złota podkowa (cytat 1, cytat 2, cytat 3).

• Pośród toczących się leniwie rozmów uwagę zwraca dialog toczący się pomiędzy Panną Młodą a Poetą. Jagusia opowiada sen, w którym diabły wiozły ją do Polski. Naiwna dziewczyna dopytuje "a kaz tyz ta Polska, a kaz ta?", na co Poeta wskazuje jej serce i wyjaśnia: "A to Polska właśnie" (cytat).
• Wśród gości pojawia się Kuba i uświadamia Czepcowi powagę wizyty Wernyhory. Ten na próżno próbuje dobudzić Gospodarza i decyduje sprowadzić uzbrojonych chłopów. Kiedy zaś spotyka się z niedowierzaniem inteligencji grozi: "Panowie, jakeści som,/ jeźli nie pójdziecie z nami,/ to my na was - i z kosami!". Gotowy do czynu Czepiec próbuje zmobilizować Pana Młodego i Poetę. Pana Młodego zachwyca jedynie piękno świtu i nie zważa na powagę sytuacji. Otrzeźwiały Gospodarz przypomina sobie wydarzenia nocy, a nastrój podniecenia udziela się pozostałym gościom bronowieckim. Wszyscy oczekują obiecanego znaku, nadsłuchują tętentu koni i nieruchomieją (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4).
• Niespodziewanie w drzwiach staje Jasiek. Okazuje się, że zgubił złoty róg, kiedy pochylił się po czapkę z pawich piór. Znieruchomieli goście nie dają się rozbudzić, przerażonemu Jaśkowi. Chochoł rozpoczyna śpiew: "Miałeś, chamie, złoty róg,/ miałeś, chamie, czapkę z piór:/ czapki wicher niesie,/ róg huka po lesie,/ ostał ci się ino sznur,/ ostał ci się ino sznur", w takt którego bohaterowie rozpoczynają somnambuliczny, powolny taniec.

Problematyka

• Odwołania do konkretnych dzieł literackich, np. "Dziadów" cz. II i III A. Mickiewicza, "Snu srebrnego Salomei" J. Słowackiego.
• Kontynuacja treści patriotycznych (utwór wzywa do czynu zbrojnego, nowością jest sugestia, że żadna z grup społecznych nie nadaje się do pełnienia roli przywódczych)
• Zasygnalizowanie w dramacie problemu odnalezienia się w rzeczywistości artysty i przyjęcie przez niego odpowiedzialności za duchowe przewodnictwo narodowi.
• Obecność fantastyki, scen wizyjnych; przeplatanie się scen realistycznych z fantastycznymi.
• Zwrot ku ludowości, fantastyka i duchowość ludowa.

Bohaterowie

1. grupa inteligencka

Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz i pisarz, który poślubił chłopkę (Annę Mikołajczykównę), siostrę Panny Młodej,
Pan Młody - Lucjan Rydel, syn profesora uniwersytetu zafascynowany ludem, zachwycony urodą swej wybranki
Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer, jeden z najbardziej popularnych poetów Młodej Polski, próżny, znudzony powodzeniem u kobiet, pełen niewiary w życie i sztukę,
Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor naczelny "Czasu", świadomy tego, że jego powinnością jest oświecanie społeczeństwa, lekceważy tę rolę, czuje swą niemoc,
Radczyni - Antonina Domańska, ciotka Rydla, autorka powieści dla młodzieży (m.in. "Paziowie króla Zygmunta"), wyniosła, pobłażliwa dla ludu, nie znająca realiów wsi, myśląca schematami, przekonana o swej wyższości i naturalnej roli przewodniej w narodzie,
Haneczka - siostra Rydla
Zosia, Maryna - siostry Pareńskie, kuzynki Rydla
Nos - prawdopodobnie malarz Tadeusz Noskowski, typowy dekadent, człowiek pełen niewiary i zniechęcenia, tłumiący swe żale w alkoholu

2. grupa chłopska

Gospodyni - siostra Panny Młodej - Anna Mikołajczykówna, żona Tetmajera
Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, dziewczyna hoża, pełna zdrowego rozsądku, naiwna,
Marysia - trzecia z sióstr,
Klimina, Czepiec, Jasiek Rachela - córka bronowickiego karczmarza, Pepa Singer, rozpoetyzowana dziewczyna
Żyd - osoba "trzeźwo" patrząca na świat, krytycznie oceniająca Pana Młodego: "Pan się narodowo bałamuci"

3. zjawy ukazujące się poszczególnym bohaterom

Widmo, Stańczyk, Rycerz (Zawisza Czarny), Hetman (hetman Branicki), Upiór (Szela), Wernyhora

• Dramat jest utworem opartym na autentycznych wydarzeniach i prezentuje bohaterów nie tylko posiadających swoje pierwowzory w rzeczywistości, ale i osadzonych w konkretnych realiach epoki.
• Wyspiański zaprezentował jednak niepełny obraz społeczeństwa polskiego. Ograniczył się do ukazania chłopów i inteligencji widzianych w kontekście walki narodowowyzwoleńczej oraz modnej w Młodej Polsce ludomanii.
• Inteligenci i artyści przedstawieni zostali jako grupa skłonna do wpadania w usypiające samozadowolenie, bierna, bezradna wobec rzeczywistości i narodowej niewoli, nie umiejąca podjąć wyznaczonego jej przez historię zadania - przewodzenia narodowi (obalenie mitu o przywódczej roli inteligencji).
• Chłopi wykazują patriotyzm i szczery zapał do walki, brak im jednak przywództwa (obalenie mitu racławickiego kosyniera - wybawcy).

Zagadnienia do omówienia

1. Kompozycja dramatu Stanisława Wyspiańskiego "Wesele".
2. Realizm i fantastyka w dramacie.
3. Rozrachunek z inteligencją.
4. Młodopolska ludomania w "Weselu".