Główne wydarzenia

• Mieszkanki dworu, Marta Korczyńska i Justyna Orzelska, w drodze powrotnej z kościoła spotykają Jana Bohatyrowicza.
• Do Korczyna przyjeżdżają Witold i Leonia, dzieci Emilii i Benedykta Korczyńskich. Witold jest uczniem szkoły agronomicznej, Leonia przebywa na pensji w Warszawie.
• Na przyjęcie z okazji imienin Emilii, przybywa wielu gości. Zygmunt Korczyński, bratanek Benedykta, próbuje ponownie romansować z Justyną. Ta, widząc zaniepokojenie w oczach Klotyldy, żony Zygmunta, daje mu ostrą odprawę.
• Justyna wybiega z domu bocznymi drzwiami i ucieka w pole. Rozmyślając, dociera do pola, które orze Janek Bohatyrowicz. Młodzi rozmawiają, Jan zaprasza towarzyszkę do swej zagrody, gdzie mieszka ze stryjem Anzelmem i przyrodnią siostrą Antosią. Tu Justyna słyszy o kłótniach i procesach toczących się pomiędzy mieszkańcami zaścianka a Korczyńskim.
• Justyna udaje się z Janem i Anzelmem do legendarnej mogiły Jana i Cecylii; poznaje historię założycieli rodu.
• Do dworku w Olszynce, w którym mieszkają Kirłowie, przybywa Różyc. W rozmowie z Marynią przyznaje się do zażywania narkotyków i wyznaje, że podoba mu się Justyna. Kirłowa namawia go do małżeństwa z nią.
• Szwagier Benedykta upomina się o wypłatę reszty posagu swej żony. Po jego wyjeździe Witold zarzuca ojcu uległość i uniżoność wobec człowieka bezwartościowego i egoisty. Dochodzi do kłótni między ojcem a synem. Kolejną wiadomość przynosi Kirło. Oświadcza, że Różyc będzie się starał o rękę Justyny.
• Justyna jest częstym gościem w chacie Bohatyrowiczów. Interesuje się pracą na roli, chętnie pomaga i uczy się żąć zboże.
• Jan i Justyna płyną łodzią do grobu poległych powstańców, którym opiekują się Bohatyrowicze. W mogile spoczywa czterdziestu uczestników powstania styczniowego, wśród nich Andrzej Korczyński, brat Benedykta i Jerzy Bohatyrowicz, ojciec Janka. Jan opowiada Justynie o pożegnaniu z ojcem, który wraz z Korczyńskim i Anzelmem odjeżdżał, by wziąć udział w powstaniu. Anzelma odprowadzała wówczas Marta.
• Po powrocie z mogiły Anzelm opowiada Justynie o przyjaźni, jaka panowała kiedyś między Bohatyrowiczami a Korczyńskimi, o tym, że kochał się ze wzajemnością w Marcie, która niestety odmówiła mu swej ręki.
• Do Anzelma przychodzi Jakub z wnuczką Jadwigą Domuntówną i opowiada historię z 1812 roku.
• Jadwiga zakochana jest w Janku, kiedy więc widzi go z Justyną, wpada w złość i opuszcza chatę Anzelma.
• Marta mówi Justynie o zamiarach małżeńskich Różyca, opowiada jej również o swojej przeszłości, o tym, jak bojąc się ciężkiej pracy na roli i drwin dworu, odrzuciła oświadczyny Anzelma.
• Andrzejowa Korczyńska, bratowa Benedykta, dostrzega, że źle wychowała swego jedynego syna Zygmunta, który nie ma celu w życiu, nie kocha swej żony, lecz wzdycha do Justyny.
• Witold Korczyński, widząc zły stosunek ojca do chłopów, ponownie sprzecza się z nim.
• Kirło zachwala zalety Różyca, pragnie zachęcić Justynę do małżeństwa.
• Benedykt dowiaduje się o wygranym procesie z Bohatyrowiczami, planuje wyegzekwować swoje należności.
• Zygmunt proponuje Justynie wspólne życie we troje on, Klotylda i Justyna. Dziewczyna stanowczo odrzuca tę propozycję. Zygmunt wraca do domu, proponuje matce sprzedanie majątku i wspólne podróże po świecie. Nazywa lud wiejski bydłem, swego nieżyjącego ojca szkodliwym szaleńcem.
• W zagrodzie sąsiada Anzelma odbywa się wesele, na które zostali zaproszeni mieszkańcy dworu. Marta spotyka się z Anzelmem, a Justyna z Jankiem. Bohatyrowiczowie proszą Witolda, aby wstawił się za nimi u ojca w sprawie procesu.
• Dochodzi do szczerej rozmowy Witolda z ojcem. Pogodzeni płyną przez Niemen ku mogile.
• Weselnicy powiadomieni o rezultatach rozmów Witolda z ojcem cieszą się i wiwatują na ich cześć. Jan prosi Justynę o rękę, ona wyraża zgodę.
• Do Korczyna przybywają Kirłowie i w imieniu Różyca proszą Justynę o rękę. Dziewczyna odrzuca oświadczyny i informuje zebranych o swoich zaręczynach z Jankiem. Emilia mdleje ze zgorszenia, Marta jest wzruszona, Witold ucieszony. Benedykt z Justyną składa wizytę Janowi i Anzelmowi.

Problematyka

• Praca, nauka, korzystanie z osiągnięć techniki, otrzymują tu nowy wymiar - stanowią nie tylko drogę, na którą warto wstąpić dla udoskonalenia własnych umiejętności i zdobywania jednostkowych doświadczeń, ale stają się również nakazem moralnym, umożliwiają bowiem rozwój społeczny, są fundamentem przyszłej, wolnej Polski.
• Myśl o przyszłości nie może przesłonić pamięci o korzeniach, rodowodzie, tradycjach, tym, co najdobitniej zaświadcza o narodowym trwaniu, mimo braku realnych granic państwa.

1. W powieści rolę symboliczną odgrywają dwie mogiły:
• grób mitycznych przodków, protoplastów rodu Bohatyrowiczów, Jana i Cecylii - niejako sankcjonuje i uświęca rolę tego zaścianka na ziemi nadniemeńskiej (symboliczny grób osnuwa legenda sięgająca średniowiecza) (cytat 1, cytat 2);
• mogiła powstańcza to (cytat):
  — symbol świętego czasu powstania, kiedy to wszyscy solidarnie, i dwór i zaścianek, poszli walczyć za wielką sprawę w imię wolności, równości, demokratyzmu i współpracy,
  — swoiste miejsce pamięci narodowej, którym opiekują się Bohatyrowicze przechowujący wartości przez nią symbolizowane.
2. Symboliczną role odgrywa tu także przyroda nadniemeńska, pośród której się żyje i umiera.
• Jej opisy, obszerne i barwne są hołdem złożonym naturze, ale stanowią także odniesienie do spraw, wobec których rzeka, bór, pola uprawne i drogi zachowują milczenie, są tylko ich biernym świadkiem (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6).
• W świecie przyrody, niekiedy tajemniczej i dzikiej, panuje wieczna harmonia, ład i wewnętrzny spokój. Świat ludzi kłóci się z tą naturalną jednością, choć powinien dążyć do życia z nią w symbiozie. Czas narodowej próby takiej zgody wymaga.

Bohaterowie

1. Arystokrację (cytat):
• Zygmunt Korczyński — syn legendarnego w okolicy Andrzeja Korczyńskiego, wychowany na kosmopolitę i lekkoducha. Człowiek słaby i pozbawiony moralności. Ożeniony z bogatą i uwielbiającą go panna Klotyldą, szybko znudził się żoną i pragnie nawiązać romans z Justyną (cytat 1, cytat 2, cytat 3).
• Teofil Różyc — kuzyn sąsiadów Korczyńskich, Kirłów. Posiadacz zrujnowanego, ale jeszcze znacznego majątku, człowiek zdegenerowany (morfinista), który w małżeństwie z Justyna upatruje odmiany życia (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 4).
2. Dwór (cytat):
• Benedykt Korczyński — właściciel Korczyna, dzielny, wiecznie zapracowany gospodarz, zbyt jednak dosłownie traktujący patriotyczny nakaz utrzymania dobrze prosperującego majątku w polskich rękach, zapomina bowiem o niemniej ważnym obowiązku wspomagania aktywności Polaków o niższym statusie społecznym (konflikt z zaściankiem) (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4)
• Emilia Korczyńska — żona Benedykta, neurotyczna, rozkapryszona piękność, nękana chorobami prawdziwymi i urojonymi. Żyje w izolowanym świecie dwu pokoi, które urządziła w stylu sentymentalnym i wypełniła bibelotami i romansami. Kontaktuje się wyłącznie z damą do towarzystwa, panną Teresą. Z życiem dworu i pracą nie chce mieć nic wspólnego (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7).
• Witold Korczyński — syn właścicieli Korczyna, młody, postępowy szlachcic pełen pozytywistycznych ideałów. Krytykuje ojca pragnąc wprowadzić wiele zmian w zarządzanym majątku, a także obwinia go o zaostrzenie konfliktu z zaściankiem. Poproszony na weselu Elżuni Bohatyrowiczówny o wstawiennictwo w związku z przegraniem przez zaścianek procesem, dzięki swemu zaangażowaniu przyczynia się do zakończenia sporu (cytat 1, cytat 2,, cytat 3).
• Justyna Orzelska — piękna, dumna i mądra, ale niestety niemajętna panna, pełni w domu wujostwa Korczyńskich rolę rezydentki. Ojciec Justyny, to zdziwaczały i zdziecinniały starszy pan. Zajmuje się tylko grą na skrzypcach i jedzeniem. Do Justyny zalecał się niegdyś Zygmunt Korczyński, ale presja środowiska udaremniła mezalians. Dziewczyna bardzo boleśnie przeżyła zawód miłosny, odczuwa swą samotność i bezsens życia "na łaskawym chlebie". Przypadkiem poznany Jan Bohatyrowicz budzi jej zainteresowanie, a coraz częstsze wizyty w zaścianku zbliżają młodych ku sobie. W czasie wizyty na mogile powstańczej stryj Jana, Anzelm opowiada jej dzieje swojej miłości do Marty Korczyńskiej, siostry Benedykta, nie wspomina jednak o powodach rozstania. Ta spytana, wyznaje, że bała się pracy, a także wstydu, jaki przeżywała, gdy dwór wyśmiewał się z jej "chłopskiego amanta". Mądra dziewczyna przyjmuje oświadczyny Jana a odrzuca umizgi Różyca. Opuszcza dwór i odprowadzana przez wuja, kieruje się ku zagrodzie Jana (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7, cytat 8, cytat 9, cytat 10).
3. Zaścianek
• Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie - głęboko przywiązani do tradycji narodowej i do rodzimej ziemi. Serdeczni i otwarci wobec przyjaznym im reprezentantom dworu (Justyna, dzieci Korczyńskich); schłopiali w wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej, ale zachowujący godność i pamięć lepszej przeszłości (cytat 1, cytat 2, cytat 3)

Zagadnienia do omówienia

1. Obraz dworu w powieści "Nad Niemnem".
2. Mieszkańcy zaścianka - ich zalety i wady.
3. Miłość Jana i Justyny.
4. Romantyzm i pozytywizm w utworze.
5. Przesłanie i funkcja mogił w rzeczywistości ukazanej w powieści.