W drugiej połowie czerwca 1822 r. ukazał się w Wilnie pierwszy tomik "Poezji" Adama Mickiewicza. Był to równocześnie pierwszy zbiór poezji romantycznej w Polsce. W otwierającej tom rozprawie "O poezji romantycznej" oraz w balladzie "Romantyczność" wyłożył poeta zasady programowe nowej literatury.
Ballada uprawiana była już przez poetów prowansalskich - pieśń taneczna, później odgrywała istotna rolę w średniowiecznej literaturze francuskiej (ustabilizowana, nieraz bardzo wymyślna budowa stroficzna i rytmiczna). Równolegle występowała w literaturze ludowej. Polska tradycja tego gatunku wywodzi się jednak z nurtu, który rozwijał się w Anglii i Szkocji w XVI i XVII w., a sięgał do tradycji epickiej pieśni ludowej opowiadającej o niezwykłym wydarzeniu. Ballada romantyczna poprzedzona była dumami (utworami poetyckimi przeznaczonymi dla szerokiego kręgu czytelników, pozbawionymi ambicji literackich; od XVIII zdominowały ją tematy patriotyczno-historyczne).
Cechuje ją:
- jednolita fabuła, z jednym wydarzeniem centralnym,
- temat często oparty na motywach fantastycznych, zazwyczaj pochodzenia ludowego,
- ograniczona liczba postaci, mocno uschematyzowanych dla wydobycia najistotniejszych cech bezpośrednio związanych z tokiem wydarzeń,
- tło fabuły zarysowane w stopniu niezbędnym dla wydobycia perspektywy emocjonalnej,
- narrator angażujący się w przedstawiane wydarzenia (pierwiastek liryczny), dramatyzujący zarówno kompozycję fabuły, jak i sposób swego opowiadania (niedomówienia, aluzje, mowa metaforyczna, retardacja).
Treść i problematyka utworu
Balladę poprzedza motto: "Zdaje mi się, że widzę... gdzie? / Przed oczyma duszy mojej." zaczerpnięte z "Hamleta" Szekspira (a.I, sc.2). Hamlet mówi o swoim zamordowanym ojcu; pytanie: "Gdzie?" zadaje jego przyjaciel Horacjo; chwilę później Hamletowi ukaże się duch ojca.
Miejscem wydarzeń jest "miasteczko", w którym to tłum świadków, (w "dzień biały") ma okazję obserwować dziwne zachowanie dziewczyny, Karusi (
cytat).
Monolog bohaterki (
cytat) wyjaśnia, że zrozpaczonej i umęczonej tęsknotą za ukochanym dziewczynie objawił się zmarły przed dwoma laty kochanek. Zjawa zza grobu ("...biały jak chusta, / Zimny, jakie zimne dłonie!") nie jest jednak upiorem ani projekcją pragnień dziewczyny. Możliwość kontaktu istoty żyjącej ze światem pozagrobowym potwierdza bowiem nie tylko zgromadzony tłum "prostoty", ale także narrator (
cytat).
Na nic zdają się apele uczonego starca - reprezentanta racjonalistyczno-empirycznej koncepcji widzenia świata (
cytat). Sprzeciwia mu się narrator - obcy tłumowi i bezstronny (
cytat).
Zwrotka ostatnia to już nie literacka, lecz wręcz filozoficzna (z zakresu poznania) manifestacja postawy poetyckiego "ja" wyposażonego w prawa reprezentowania przeświadczeń autorskich:
- przyznaje nauce nieograniczone możliwości w badaniu świata materialnego " Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce",
- ale w sprawach, które pochodzą spoza granic tego świata ("...prawd żywych,") nakazuje zawierzyć "czuciu i wierze", tj. intuicji i przeświadczeniu wewnętrznemu.
Końcowa rezolucja ballady: "Miej serce i patrzaj w serce!" inicjuje romantyczną dyskusję gnozeologiczną (o przedmiot i poznanie świata), motywuje jej tytuł i motto.
Zagadnienia do omówienia
- Definicja ballady.
- Na czym polega synkretyzm ballad?
- Jakiej sfery dotyczy polemika między starcem i narratorem?
- Stanowisko narratora ballady "Romantyczność".