Maria Konopnicka już jako znana poetka ogłosiła cztery zbiory nowel. Wypełniły je głównie portrety i biografie różnych postaci ludowych. Współczuciu ich niedoli towarzyszy tu szacunek dla ich wrażliwości moralnej, wielkoduszności, subtelnej nieraz kultury uczuciowej. Bohaterowie Konopnickiej nie tylko znajdują się w sytuacjach tragicznych, ale i potrafią je świadomie, godnie, z poczuciem odpowiedzialności moralnej, a nieraz z heroizmem przeżywać.
- U Konopnickiej bohater ludowy, niegdyś tylko obiekt "pracy u podstaw", traktowany z litością, ale i wzgardą, stał się dopiero reprezentantem powszechnych prawd o kondycji ludzkiej, wzorem męstwa i godności wobec nieszczęścia czyhającego na człowieka.
Konopnicka z sarkastyczną dosadnością zaatakowała bezduszną obojętność i obłudę współczesnych instytucji społeczeństwa burżuazyjnego ("Miłosierdzie gminy")
- Warsztat nowelistyczny pisarki kształtował się w latach, gdy walcząca i arogancka publicystyka pozytywizmu ustąpiła miejsca dojrzałej i przedmiotowej prozie realistycznej.
Dla większości nowel postyczniowych materiał ideowy i artystyczny stanowiła publicystyka, gdy dla Konopnickiej - reportaż. Praktyka w "Świcie" nauczyła ją gromadzić, selekcjonować i zestawiać fakty, by ich wymowy nie osłabiał i nie przeinaczał komentarz narratora.
- Trzecioosobowego narratora, który wie absolutnie wszystko o opowiadanym świecie nieczęsto dopuszcza do głosu. Zachowuje on się powściągliwie, nawet, gdy przedmiotem opowieści jest świat wewnętrzny bohatera (jego uczucia, przeżycia). Częstym też chwytem jest opowiadanie z zewnątrz, ale jakby z perspektywy uczestnika zdarzeń, z rozumiejącą niby-akceptacją postaw bohaterów (czytelnik postawiony zostaje przed grozą nagich faktów).
"Mendel gdański"
Utwór drukowany po raz pierwszy w "Przeglądzie Literackim" w 1890 r. Bezpośrednią przesłanką do jego napisania była akcja podjęta przez literatów w odpowiedzi na rozruchy antysemickie w Królestwie. (zainicjowała go Eliza Orzeszkowa). Tekst przerósł jednak humanitarne intencje. Mendel stał się postacią tragiczną a jego los - symbolem klęski człowieka domagającego się sprawiedliwości nie litości.
Treść utworu
Tytułowy bohater to mądry, stary Żyd, introligator, wychowujący samotnie wnuka sierotę (
cytat 1,
cytat 2,
cytat 3). Wobec pogłosek o groźbie pogromu w mieście Mendel tłumaczy zegarmistrzowi, prymitywnemu antysemicie, jak bardzo czuje się związany z Polską (przeżył tu lata walk powstańczych i represji zaborcy) i Warszawą (nazwisko "Gdański" użyte zostało dla zmylenia cenzury), w której spędził, uczciwie pracując, całe życie (
cytat). Następnego ranka pijany motłoch rani kamieniem małego Kubusia Gdańskiego (
cytat). Wprawdzie sąsiedzi stają w obronie Mendla i jego wnuka (
cytat 1,
cytat 2,
cytat 3), a rana chłopca nie jest groźna, w starym, Żydzie umiera "serce do tego miasta" (
cytat).
Problematyka
Budowa utworu
- Ośrodkiem układu dramatycznego jest postać Mendla - wydarzenia zewnętrzne (m.in. przygoda wnuka) stanowią tło i uzasadnienie jego przeżyć, właściwy dramat rozgrywa się w sferze psychiki.
- Problem antysemityzmu:
- niechęć, wrogość i zawiść wobec Żydów na skutek zakorzenionych przesądów w społeczeństwie polskim,
- antysemityzm brutalnie zrywający więzi Żydów z polskością
Bohaterowie
Mendel nie cofa się lękliwie przed podłością, ufając ludziom, nie wierzy w powszechną podłość, a dla tych, którzy ją przejawiają, odczuwa pogardę. Wywody starego Żyda są niezwykle rzeczowe, uderza prostota rozumowania (
cytat).
- uosobienie wielkiej godności osobistej, czuje silną więź z Polską, miasto, w którym mieszka uważa za własne - żąda doceniania wkładu wszystkich obywateli w rozwój państwa;
- jest szanowany i ceniony przez sąsiadów,
- nieugięty, zdecydowany, mądry - trwa przy własnych przekonaniach
- po doznanych krzywdach traci wiarę w ludzi
Zegarmistrz, uliczna zgraja - antysemici, ludzie organizujący napady, pogromy Żydów, głusi na wszelkie logiczne argumenty.
Student z facjatki, stróżka Janowa, sąsiedzi Mendla - ludzie, którzy stanęli w obronie Żyda.
"Miłosierdzie gminy. Kartka z Höttingen"
Nowela ukazała się w 1891 r. na łamach "Kraju", następnie została włączona do zbiorku "Ludzie i rzeczy". Pomysł fabularny utworu (wrażenia osobiste Konopnickiej z częstych pobytów w Szwajcarii i wspomnienia z lektury korespondencji nadsyłanych do "Świtu" przez T. T. Jeża) przedstawiony został w ramach bardzo silnej dyscypliny realistycznej, posiadającej wagę społecznego dramatu budowanego na zasadzie gradacji napięcia emocjonalnego.
Treść utworu
Akcja noweli toczy się w szwajcarskim miasteczku. Tematem utworu jest licytacja, której przedmiotem staje się zbyt stary i słaby, aby zarabiać na życie, mężczyzna. Weźmie go do siebie ten z gospodarzy potrzebujących taniej siły roboczej, który zażąda od gminy najniższej dopłaty. Licytację wygrywa Probst.
W ekspozycji przywołana zostaje, bardzo sugestywnie, atmosfera dnia codziennego małej mieściny (piękna pogoda, jakby zwolniony rytm czynności mieszkańców). W ten sposób punktem wyjścia staje się uwydatnienie charakteru powszechności, przeciętnego poziomu życia, zainteresowań i reakcji psychicznych kręgu ludzi spokojnych o swój byt, niechętnych wszystkiemu, co narusza uświęcony rytuał czynności i błogą równowagę doznań (
cytat).
W dalszej części utworu narrator nie określa dokładnie celu zebrania (
cytat), zamiast tego stopniowo odsłania brutalne reakcje uczestniczących w nim osób, wywołane pojawieniem się głównego aktora dramatu - tragarza Kuntza Wunderli. Opis zachowania starca, jego oględziny i próba sił dokonane zostają w stylu groteskowej pantomimy, której towarzyszy komentarz narratora, bezlitośnie taksującego reakcję sali (
cytat).
W pewnym momencie znika groteska, wzmaga się ton tragizmu w wyniku nieoczekiwanego przejścia od wieloznacznej poetyki do zupełnie odmiennej stylowo introspekcji przeżyć wewnętrznych bohatera, w wyniku której przesunięta zostaje hierarchia nastrojów i emocji (przyczyna jest pojawienie się na licytacji syna starca) (
cytat).
Jednak to przelotne zamieszanie, wywołane wśród zgromadzonych widokiem syna, ustępuje miejsca rzeczowym rozrachunkom. W wyniku wstrząsu, jakiego doznał Kuntz, następuje gwałtowny spadek jego wartości nabywczej (wulgarne i prymitywne objawy zaniku rozróżnień między stosunkiem do przedmiotu i do człowieka) (
cytat).
Pojawienie się w końcu utworu "znawcy przedmiotu" - znanego z bezwzględności wobec pracowników Probsta, powoduje, że po raz ostatni powraca, uwydatniony w tytule i rozwijany w całym przebiegu akcji, motyw miłosierdzia - tym razem nie w tonie szyderstwa, lecz grozy (
cytat).
Problematyka
Zwyczaj kupowania człowieka pod pozorem "dobroczynnej" działalności - gmina wypłaca kupcowi dopłatę. Los "przygarniętych" nieszczęśników jest straszny, muszą oni wykonywać morderczą pracę.
- zagadnienie chrześcijańskiego miłosierdzia a rzeczywisty interes gminy - posiedzenie "sekcji dobroczynności" przeobraża się w targ o starego człowieka. Chrześcijańskie miłosierdzie staje się przykrywką chciwości, okazuje się fałszem i zakłamaniem.
- losy nieszczęsnego Kuntza Wunderli, który nie może liczyć na spokojną starość w domu syna; zdeptanie jego człowieczeństwa, poniżenie, zdegradowanie do pozycji zwierzęcia.
Bohaterowie
Kuntz Wunderla - 82-letni tragarz, starzec wymizerowany, schorowany, ledwo trzymający się na nogach, ubrany w strój pożyczony od woźnego. Stara się nie pokazać swej niedołężności, chce sprawić wrażenie człowieka zdolnego do pracy. Pragnie trafić do swych bliskich, ma nadzieję, że wylicytuje go syn.
Zebrani na licytacji - bezlitośni, nieczuli na los biedaków, przekonani, że postępują słusznie i moralnie, pozbawieni uczuć i więzi rodzinnych.
Zagadnienia do omówienia
- Tematyka nowel Marii Konopnickiej.
- Postać Mendla Gdańskiego, jego wystąpienie przeciw antysemityzmowi.
- Tragizm losu bohatera noweli "Miłosierdzie gminy".